NÊN CÓ NHỮNG CHỈ DẪN

Trong các lớp phổ thông có môn sử. Ngoài học môn sử nói chung, Bộ Giáo dục khuyến khích các địa phương cần được cho học sinh hiểu hết về sự tích đình đền, gò đống, miếu mạo, phường phố và các ngành nghề cũng như lịch sử làng xã. Lịch sử cách mạng làng xã cũng là lịch sử cách mạng địa phương. Nhờ những sự việc cụ thể, học sinh biết yêu đất nước, dân tộc thông qua những mắt thấy, tai nghe trước mắt.

Một buổi thăm quan di tích Hoàng thành Hà Nội. Trong thành còn hai đền rồng đá trước điện Kinh Thiên. Cổng thành và tường thành vẫn nguyên những cánh cổng, những bờ rào, cầu vào cổng thành không còn. Chân thành có một cái hốc tạo thành cái lỗ thuốm vào tường, đấy là vết phát đạn đại bác của tàu chiến Pháp ngoài sông Hồng bắn cầu vồng vào thế kỉ trước. Thành bị phát hỏa quân Pháp tràn vào, tổng đốc Hoàng Diệu đã trở vào nội thành viết thư tuyệt mệnh rồi thắt cổ hy sinh trên cành đại ở Võ Miếu.

Quang cảnh thành cũ và vết đạn đại bác của Pháp ngoài sông bắn vào đã là những chứng tích cả trăm năm còn lại. Các cô cậu học sinh bây giờ học sử sách lại được đứng giữa chiến trường xưa, chắc chắn là trong lòng có suy nghĩ, những cảm kích không phải chỉ đọc thấy trong sách học. Ở Hà Nội, những sự kiện lịch sử đáng ghi nhớ ấy còn có bao nhiêu hết quanh ta. Ở nước Pháp, Anh, Mỹ, ngay trong những ngôi nhà một phòng ở mà Hồ Chủ tịch đã ở qua trong thời còn thanh niên đều đánh dấu lại như một dấu tích lịch sử, một bậc vĩ đại. Ở Hà Nội, trận đánh oanh liệt ở chợ Đồng Xuân trong 60 ngày đêm bị vây, một tấm bia đá lớn đã được khắc kể lại chiến công ấy. Ở Vacsava thủ đô Ba Lan bị phát xít Đức san bằng trong chiến tranh thế giới lần thứ hai, những nơi bị phá hủy đã được xây dựng lại như nguyên từ màu tường đến hòn đá, hòn gạch xây. Ở những nơi có du kích chiến đấu đều có tấm bia khắc đá ghi lại chiến tích và người dân kỷ niệm, nến thắp như sao sa.

Trong cuộc xâm lược của Pháp hai lần đánh chiếm ở Hà Nội, chiến công của quân dân Hà Nội rất oai hùng, cần được ghi lại, ở nhiều nơi người Pháp cũng đã ghi lại những chiến bại ấy. Lẽ nào chúng ta lại không có một dòng chữ nào những nơi đã có chiến công.

Đền Thủ Lệ, ngày trước Pháp cắm cái bảng xi măng đề là: “Chùa Bavic-Prgodc Paric”. Đây chính là nơi quan ba Paric Pháp tử trận trong trận hôm đánh ra Cầu Giấy. Paric chết ở đây, Pháp đặt luôn nơi ấy là “chùa Paric”. Tôi còn trông thấy cái biển xi măng ngày ấy ở đền Thủ Lệ.

Ở quãng Đê La Thành bây giờ gần cơ quan Đài tiếng nói Việt Nam ngày trước còn có cái mả giả của quan ba Franic Garien chết trận ở đấy. Bây giờ đã là cánh đồng, bây giờ đã là đường cái.

Ở chỗ cửa cơ quan Bưu điện Cầu Giấy bây giờ, ngày trước còn cái mả giả gọi là “mả quan năm”. Đấy là nơi quan tư Hanri Rievicll chết trong trận đánh Hà Nội lần thứ hai. Pháp xây cái mả giả và một tảng đá lớn như tấm phản, giữa khắc khuôn mặt viên quan tư bằng đồng chết trận, chung quanh là đường sỏi trồng những cây bàng và có bờ rào bằng xích đồng.

Cách đây khoảng chục năm, ở bờ hè cơ quan bưu điện quận còn viên đá tảng, có bà hàng nước ngồi, bây giờ không thấy tảng đá nữa, có khi người ta để làm bàn giặt hay đã nung vôi rồi. Mọi việc, quang cảnh tôi đi qua, nếu dẫn học sinh đi thăm quan đã là có thể như thấy được chiến trường và chiến công xưa của lịch sử giữa lòng Hà Nội.

Trong thành phố qua các đời, mọi di tích chứng minh những tên phố cũng là những điều nhớ lại trong khi mỗi ngày một đổi mới, trước cái mới nào cũng có quá khứ, có người hôm qua của sự việc, của nhân vật. Thời kỳ chuẩn bị tổng khởi nghĩa, thời kỳ 1935 – 1945, xung quanh Hà Nội, khu Trung ương Đảng và Thành ủy đã có những di tích lưu niệm. Nhưng việc bảo tồn cần tập trung và phát triển: những nơi có trận đánh, nơi có hầm hố, có người hy sinh…

Cái cột đồng hồ ở đâu, chỗ nào trên đê nơi trung đoàn thủ đô khi rút ra khỏi thành phố từ ngõ Phất Lộc đã lấy điểm cột đồng hồ làm hướng để rút quân xuống bãi sông Hồng.

Nhà Đấu Xảo bây giờ là cung văn hóa Hà Nội trước Quảng trường 1-5, khởi đầu là trường đua ngựa, sau người Pháp lập khu Đấu Xảo. Năm 1938 đã có cuộc mít tinh rất lớn của công nhân và nhân dân Hà Nội kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động 1-5. Nơi đây đã bị máy bay Mỹ ném bom Nhật phá hủy cả khu và dãy phố bên cạnh, khi mới hòa bình ta làm hội trường đại học nhân dân và sân khấu ngoài trời. Khu Đấu Xảo cũ vẫn còn dấu vết là Câu lạc bộ Thăng Long bây giờ, câu lạc bộ là một tòa nhà của Đấu Xảo.

Khu mả người vô thừa nhận năm đói 1945 ở khu Hai Bà Trưng là một nơi chứng tích của tội ác Pháp và Nhật ở miền Bắc làm chết hai triệu người cũng cần có chứng tích ghi lại.

Cũng như chợ 19-12 (kỷ niệm ngày Hà Nội và Toàn quốc kháng chiến 19-12-1946) ở đường Lý Thường Kiệt. Người ta thường gọi là chợ Âm Phủ. Hai chữ Âm Phủ cũng có sự tích của nó. Pháp đã chiếm lại thành phố năm 1947 trong cảnh đổ nát hoang tàn, xác người và rác rưởi tập trung vào một hố cao thành gò, rồi thành ngôi mộ tập thể có cây thập bằng xi măng và cỏ cao ngút ngàn. Thành phố lập chợ, những hài cốt không người thừa nhận ấy được đưa về nghĩa địa của thành phố. Cái tên chợ Âm Phủ ra đời từ đấy, ở chợ các hàng quán thường thắp hương suốt buổi chợ.

Lại nói về những cái hầm chiến đấu cửa lộ thiên, nửa dưới đất của Pháp lập phòng thủ xung quanh thành phố gọi là phòng tuyến “Đờ tát Si Nhi”. Rải ra xung quanh tất cả bốn phía Hà Nội đều có những lô cốt kiên cố ấy, lính lê dương và ngụy binh canh giữ ngày đêm.

Khi mới hòa bình, nghe nói Bộ Quốc phòng có lệnh: Đấy là những di tích chiến tranh phải giữ lại, không được phá hủy. Nhưng cái lệnh đã ra mấy chục năm qua, bây giờ đi qua cầu sông Cà Lồ và những cánh đồng mênh mông ở ngoại thành, nơi đã thành phố xá, nhà cửa còn đâu những bờ rào, tường thành, lô cốt nữa. Có chăng còn nhớ một lô cốt nửa chìm nửa nổi ở cổng một cơ quan đường Hoàng Quốc Việt. Nó đã biến thành một bên cột cổng to uy nghi, không ai còn biết là cái lô cốt cũ nữa. Và một cái lô cốt nữa ở cuối phố Bà Triệu, thì người ta đã cải tạo nó thành một hộ đoàng hoàng có người ở đấy đã mấy chục năm nay rồi.

Tôi nghĩ tất cả những gì kể trên đều là di tích. Học sinh học Hà Nội học phải biết học sinh Hà Nội, học lịch sử Hà Nội. Tai nghe mắt thấy những cái xưa kia ấy, những trang sử về Hà Nội mới được bổ sung đầy đủ được.