KIỂM DUYỆT BÁO – BÁN BÁO
Tôi bắt đầu làm nhà báo năm 1940 – phóng viên báo Hà Nội Tân văn . Một số điều mắt thấy tai nghe lúc bấy giờ và vài năm trước đấy.
Trước kia báo ngày, tuần, tháng… phải đưa phòng kiểm duyệt đọc, ký tên đóng dấu từng trang bài đem về mới được in. Riêng báo hàng ngày phải đưa lên tờ báo đã đập thử, bài nào, câu nào bị kiểm duyệt thì về gỡ chữ ra. Đến thời kỳ mặt trận bình dân là chính quyền bên Pháp (1936 – 1939) lối kiểm duyệt như trên được bãi bỏ. Thay cách kiểm duyệt, mỗi số báo phải đưa nộp lưu chiểu trước khi phát hành 24 tiếng. Với báo hàng ngày thời hạn ngắn hơn, phạm các quy định ấy sẽ bị phạt, bị tịch thu. Quản lý báo bị truy tố, theo luật pháp người quản lý chịu trách nhiệm trước nhất trước pháp luật chứ không phải chủ nhiệm báo (TBT).
Đến chiến tranh thế giới thứ hai (1939), Pháp lại lập lại phòng kiểm duyệt giống như trước. Báo đưa phòng kia, công chức phòng kiểm duyệt phần nhiều được tuyển từ các giáo viên như: Nguyễn Khắc Mẫn, Giao Chi, Nguyễn Chính… (Cho nên thời kỳ này một số nhà xuất bản muốn chạy việc đã “hối lộ” phòng kiểm duyệt bằng cách in nhiều sách của các ông kiểm duyệt như Ðồi cọ giấy của Giao Chi, Rượu cần chẳng uống mà say của Nguyễn Khắc Mẫn…). Người kiểm duyệt đọc bài rồi ký tên đóng dấu từng trang, chỗ nào bỏ thì gạch chéo bút chì đỏ đánh dấu: kiểm duyệt bỏ. Thời kỳ đầu các báo đem bài về cứ thế in nhưng chỗ kiểm duyệt xóa thì để giấy trắng. Còn nhớ báo Bạn đường in một truyện ngắn bị xóa cách quãng hầu hết. Cả một trang báo đầu loang lổ vài chữ với những khoảng trống đề “Kiểm duyệt bỏ”. Báo bị kiểm duyệt cũng đánh giá đỏ “danh giá ngầm” cho báo. Nhưng sau phòng kiểm duyệt không cho phép để thế mà phải đăng chữ liền lên, chỉ được để một dòng với một chữ “KD bỏ”. Tiểu thuyết Giông tố của Vũ Trọng Phụng đầu tiên in ở Hà Nội báo bị kiểm duyệt bỏ nhiều (những đoạn viết tục tĩu), sau tiểu thuyết đổi tên là Chị Ninh in tiếp vẫn bị kiểm duyệt không được để trống cả quãng nữa. Mặc dầu vậy cũng phải đút tiền cho người kiểm duyệt báo mới được in tiếp vài chuyện chỉ đổi có cái tên: Cũng như tiểu thuyết Thiếu quê hương của Nguyễn Tuân lúc in hàng kỳ trên báo Hà Nội Tân văn là Thiếu quê. Khi nhà xuất bản Tinh hoa in bỏ một chữ “Thiếu” cái tên “Quê hương” lại thành một nghĩa khác hẳn nhưng vẫn nội dung ấy.
Mỗi tờ báo phải nộp lưu chiểu 6 số, chuyển cho các nơi như sau: Thư viện Hà Nội, thư viện Sài Gòn, thư viện Pari, sở kiểm duyệt, sở liêm phóng (mật thám) Bắc Kỳ, sở liêm phóng Đông Dương .
Việc biếu báo, bán báo thời ấy cũng lắm cái khác lạ bây giờ. Bài gửi báo: một bài thơ, một cái truyện dẫu báo có trang trọng in trang đầu (như trường hợp Con gà mái ri của tôi in trang nhất số 1 báo Chủ nhật – trang báo Ngày nay bị cấm) cũng không được nhuận bút và biếu báo. Vì lẽ đơn giản: Tôi gửi bài chứ không phải tòa báo mời. Nếu tòa báo mời thì được biếu báo và trả nhuận bút, báo đã không mời thì anh có viết bao nhiêu, in bao nhiêu đều không báo biếu, không nhuận bút. Do vậy thời kỳ đầu có bài in trên mấy báo với những bút danh khác nhau cũng vẫn phải mua số báo ấy mà đọc. Mỗi tờ báo đều là của tư nhân, không có lệ biếu báo người liên quan… Nhưng về nguyên tắc phải gửi báo lưu chiểu và chỉ gửi 6 số như trên kia đã kể, ngoài ra không có lệ biếu báo sở nào, cơ quan nào… của Nhà nước. Chẳng những thế ở mỗi báo chỗ khung đăng giá tiền mua lẻ, mua tháng, mua năm… ở báo nào dòng sau cùng cũng in to tướng: Các công sở giá gấp đôi… Ô hay làm báo thời trước tuyệt vời thế.
Việc phát hành báo cũng khác như hiện nay. Thời ấy không có cơ quan riêng phát hành báo của Nhà nước nhưng các hiệu phát hành sách báo tư nhân thì có ở khắp năm nơi: Bắc, Trung, Nam. Báo ra ở đâu lấy bao nhiêu gửi theo đường bưu điện, báo ế báo chạy tiền hoa hồng nhiều ít thì tổng đại lý đến các đại lý nhỏ đã có thỏa thuận giữa mỗi tòa báo và đại lý của họ.
Việc phát hành sách báo của ta hiện nay cũng đang nhiều đổi khác. Trước kia các hiệu sách và bưu điện của huyện, tỉnh, thành phố được quyền phát hành sách và báo (bưu điện: báo; cơ quan từ trung ương đến cơ sở: sách). Bây giờ thì lại khác, tôi không biết mấy về các công tác này, chỉ nói mấy hiện tượng, báo Tia sáng có bài của Huỳnh Ngọc Chinh viết về quang cảnh sách báo ở Đà Nẵng trong dịp sắp Tết.
Ở thành phố Đà Nẵng, người cung cấp các tờ báo phía Bắc phía Nam tập trung vào bốn tư nhân làm đại lý phát hành ở Đà Nẵng. Các tư nhân này nhận báo về qua đường tàu hỏa rồi phân phối về các đại lý nhỏ hơn. Các đại lý ấy đưa báo về các quầy và cung cấp cho người bán báo dạo. Kinh doanh sách báo là lĩnh vực mang lại lợi nhuận đáng kể cho các đại lý và đồng thời nuôi sống được khá nhiều lao động. Nhưng mua báo thì vẫn còn nhiều nhiêu khê. Giả dụ tôi mua năm báo Nam, mỗi năm bốn lần (quý) tôi ra bưu điện trả tiền, nộp tiền chậm thì cả quý ấy tôi phải mua báo lẻ, ở trong làng hay nơi xa hẻo lánh thì lấy đâu ra sạp báo. Thôi đành nhịn đọc.
Thiết nghĩ việc phát hành sách báo phải luôn đổi mới thế nào chứ – kinh doanh ngày càng khó khăn mà khách hàng vẫn là “Thượng đế”. Cũng là một kênh để phát triển văn hóa (văn hóa đọc). Chứ việc phát hành như hiện nay, như trên thì chắc là chưa phải.