- 13 - NGUYỄN VĂN SÂM : CHỦ BÁO, KHÂM SAI, LÃNH TỤ CHÁNH TRỊ, ĐI XE BUÝT, ĐỂ BỊ ÁM SÁT
Trong các ký giả, một vị đàn anh để lại mãi hình ảnh trong ký ức nhiều người trong hay ngoài làng: đó là ông Nguyễn Văn Sâm, Hội trưởng hội Ajac, chủ nhiệm báo Đuốc Nhà Nam.
Làm chủ báo mà lại là tờ báo đối lập với chánh quyền thực dân lúc thực dân toàn thịnh, nên ông Sâm rất nghèo, tòa báo thiếu cả 12 tháng tiền phố.
Tốt nghiệp trường Cao-đẳng Công-chánh, nếu ông đi làm việc « nhà nước » thì cũng lên đến địa vị cao sang ở « sở Trường tiền » đâu có đến đỗi. Song ông lại không ham cái nghề công chức cao cấp, ông dấn thân vào cái nghề bạc bẽo: nghề viết báo.
Tánh trầm tĩnh, ôn hòa, ông được đồng nghiệp đưa lên địa vị điều khiển hội Ajac, một hội tương tế của làng báo Nam Kỳ. Hồi Pháp thuộc không có tự do nghiệp đoàn, các người làm cùng nghề chỉ được phép lập hội tương tế hay ái hữu mà trong điều lệ phải ghi rõ: « Tất cả các cuộc thảo luận chánh trị hay tôn giáo đều cấm ngặt. » Điều lệ cũng như tên hội phải thảo bằng tiếng Pháp, dùng làm văn kiện căn cứ, còn bổn dịch ra tiếng Việt chỉ là bổn phụ. Ajac là bốn mẫu tự trong cái tên mà các hội viên sáng lập đã đặt cho hội: Association des Journalistes Annamites de Cochinchine.
Tuy ghét hội này không chịu an phận thủ thường như các hội « ăn nhậu » khác, nhà cầm quyền chưa dám bóp chết Ajac vì còn sợ thất nhân tâm.
Năm 1969, có phong trào đàn áp báo chí, hội Ajac bị giải tán luôn, với cớ là « hội đã làm chánh trị, trái với điều lệ của hội ». Năm đó Pháp lâm vào cuộc chiến tranh với Đức. Ajac bị giải tán, ông hội trưởng của nó còn bị đưa đi an trí tại Sốc trăng, sanh quán của ông. Lý do thực sự khiến Thống đốc Nam kỳ ghét ông Nguyễn Văn Sâm là vì ông đối lập với chánh quyền, đả kích mãnh liệt ông Bùi Quang Chiêu, ứng cử viên do Thống đốc bảo trợ trong cuộc bầu cử đại biểu Nam Kỳ vào Thượng Hội-đồng Thuộc địa.
Khi Nhựt đảo chánh Pháp, ông Nguyễn Văn Sâm mới được rời Sốc trăng về Saigon hoạt động trở lại. Ông hợp tác với ông Hồ Văn Ngà, xuất bản tờ báo Hưng Việt, lập một chánh đảng để phụng sự lý tưởng của ông.
Năm 1945, Chánh phủ Trần Trọng Kim cử ông làm Khâm sai Nam Việt và mời ông ra Huế để lãnh Chiếu tấn phong. Nhưng Nam kỳ đang bị Nhựt giữ nguyên trạng trong chế độ cũ, cuộc điều đình giữa Chánh phủ Việt Nam cùng nhà cầm quyền quân sự Nhựt ở Đông dương, kéo dài cả 5 tháng mới kết thúc. Ông Sâm phải chờ đợi rất lâu ở Huế ; khi Nhựt chịu giao trả thuộc địa cũ của Pháp cho Việt Nam, thì Việt Minh đã bắt đầu cướp chánh quyền ở Nam kỳ trong khi ông Khâm Sai mới từ Huế trở vào Saigon ít ngày.
Về đoạn sử bi đát này, chúng tôi xin mượn lời của ký giả Nam Đình, vì ông này đã từng sống bên ông Sâm ở Huế, với tư cách Đổng lý Văn phòng bộ Tư pháp. Ông Nam Đình thuật ngày trở về như sau này trong cuốn « Hồi Ký » của ông:
« Chánh phủ Trần Trọng Kim giao cho Khâm sai một chiếc xe Ford số P.I (Palais Impérial) và một sốp phơ phản động, mới là nguy!
« Tôi không biết có phải Việt Minh sắp đặt như thế hay không, mà xe hơi vừa ra khỏi Huế là… suýt chút nữa đâm đầu xuống hố, nếu tôi không lẹ tay kéo tay bánh lại kịp.
« Không phải tôi lãnh sứ mạng của bộ Tư Pháp đưa Khâm sai Nguyễn Văn Sâm về Saigon: tôi đi với tư cách riêng, không dính líu gì với Khâm sai.
« Thoát chết lần đầu, Nguyễn Văn Sâm cũng không để ý… Đến lần thứ nhì, chiếc xe hơi sụp vào bãi cát lớn. Thế là chiếc xe nằm ì ở đó…
« Sốp phơ phá hoại, rồi đến Việt Minh ở Quảng Ngãi đốn 10 cây số cây trồng 2 bên đường. Thế là chiếc xe Ford không thể tiến hành một cây số nào nữa.
« Nguyễn Văn Sâm phải trở về Đà Nẵng, đánh điện về Huế, kêu cứu với Chánh phủ Trần Trọng Kim rằng: Đường về Nam thấy còn nhiều trở ngại. Nếu có được máy bay mà Nhựt chịu cho mượn mới mong về Saigon đúng ngày giờ đã định, bằng không chưa biết ngày nào về tới Saigon.
« Thủ tướng Trần Trọng Kim hỏi quân đội Nhựt và được biết: Đã đình chiến rồi. Đồng minh ra lịnh không cho máy bay cất cánh.
« Bây giờ làm sao đưa Khâm sai về Nam bộ? Quân đội Nhựt cho 20 cam nhông lính dẹp hàng ngàn cây nằm ngổn ngang trên đường Quảng Ngãi vào Nam…
« Ra tới Tam-kỳ, chúng tôi ghé lại Phủ đường, nhờ dây thép đánh về Huế. Nguyễn Văn Sâm sợ Việt Minh ở Saigon làm hỗn, cướp chánh quyền, nên đánh điện về Thủ-tướng Trần Trọng Kim xin ký sắc lịnh bổ nhiệm Hồ Văn Ngà – có mặt tại Saigon – tạm giữ chức Khâm sai Nam-bộ. Rồi Khâm sai sẽ về sau…
« Gần tới Khánh Hòa, quang cảnh thấy khác thường: dân tình êm lặng như sợ sệt một việc gì… Xe hơi mang cờ Quẻ Ly vào trung tâm Khánh Hòa, tức thì bị Dân Quân Cách Mạng nhảy lên xe, xé cờ Quẻ Ly và bắt trọn xe đưa về Công an. Thế là rõ rệt: Khánh Hòa vừa bị cướp chánh quyền 6 giờ chiều hôm qua.
« Họ bắt Nguyễn Văn Sâm giam giữ một nơi. Tôi và Diệp Ba bị giam giữ một nơi khác.
(Một đoạn dài của ông Nam Đình không liên hệ đến ông Nguyễn Văn Sâm, xin lược bỏ).
« Một đêm sống trong kinh khủng…
« Nhưng sáng lại, lính gác rút dần dần, làm cho mình nhẹ lo phần nào. Vào độ 10 giờ, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân Cách mạng ôm cặp đến trại lính cho tôi hay:
- Anh cùng về với ông Khâm sai.
« Đang lúc còn ngơ ngẩn, kế thấy xe hơi đưa Nguyễn văn Sâm tới. Chúng tôi cùng lên xe. Xe của ông chủ tịch Ủy ban Nhân dân Cách mạng – xe « trắc xông » có cờ đỏ sao vàng – mở đường đi trước và nói:
- Chúng tôi đưa các anh ra khỏi biên giới.
…« Đường về Nam bộ, xe Khâm sai vượt qua khỏi ranh Phan Thiết là gặp những khải hoàn môn dựng trước công sở, đón tiếp nồng hậu… 2
« Ông Tỉnh trưởng Phan thiết đã đánh điện tín về các tỉnh, quận, mà Khâm sai sẽ đi qua, trên quốc lộ số 1, nên đâu đâu đều chuẩn bị cuộc tiếp rước…
« Xe chưa vào châu thành Biên Hòa, là gặp một chiếc xe hơi trắc xông có cắm cờ, đón giữa đường, ở một nơi vắng vẻ…
- À! Anh Huỳnh Văn Phương… Diệp Ba la lên.
« Ông Huỳnh Văn Phương lãnh chức Tổng giám đốc Công an, lên đây trước, đón ông Nguyễn Văn Sâm đặng hỏi tin tức…
« Xe của Huỳnh Văn Phương mang cờ công an, chạy trước mở đường.
« Rồi Thủ Đức, Gia định, Saigon. Dân chúng đứng chật hai bên đường, từ Đất Hộ (Đakao) về tới đường Lagrandière (Gia Long) dinh thống đốc là nơi còn Minoda.
« Xe Huỳnh Văn Phương ngừng ở Đất Hộ, để một mình xe ông Khâm sai vào Saigon, đặng cuộc tiếp rước không lầm lẫn… »
Khi không ngồi ghế Khâm sai nữa, ông Nguyễn Văn Sâm trở về với nghề làm báo. Ông cố gắng quy tụ các phần tử quốc gia chân chánh, tìm một giải pháp quốc gia cho cuộc chiến tranh Việt Pháp.
Tuy là một yếu nhân trên chánh trường, ông vẫn sống thanh bạch, bình thường. Đi đâu ông ít mượn xe hơi của anh em, mà lại hay đi xe buýt. Ông không có xe riêng.
Rồi một hôm trên chiếc xe buýt Saigon-Chợ lớn, chạy tới trạm đường Cây Mai, ngừng lại. Mấy tiếng súng lục nổ chát chúa: bọn khủng bố đã hạ sát ông Nguyễn Văn Sâm trên xe.
Năm ấy là năm 1948.
Một ngày trời thảm, đất sầu.
Nghe tin này, ai cũng sửng sốt, bồi hồi. Một chiến sĩ của báo giới, của chính trường, suốt đời trong trắng, chỉ biết tranh đấu cho lý tưởng, vừa ngã gục dưới những hòn đạn bạo tàn.
Vè kẻ viết bài này lại nhớ đến mấy câu thơ cũ của Phan Bội Châu:
Hỡi người ái quốc!
Xin ái thực thà:
Quên mình quên nhà,
Chỉ biết có Nước.
Tôi bùi ngùi nhớ lại nhà ái quốc Nguyễn Văn Sâm.