Chương 6 Cuộc đảo chính và hồi kết

Ngày 29/7, Gorbachev thảo luận toàn bộ chi tiết cuối cùng của hiệp ước Liên bang với Yeltsin và Nazarbaev tại Novo-Ogarevo. Yeltsin có vẻ rất hài lòng với việc nhân nhượng trong các khoản thuế liên bang. Khoản 9 của hiệp ước quy định sẽ có tỷ lệ phần trăm cố định, do các nước thành viên nhất trí. Kiểm soát chi tiêu liên bang do các nước tham gia ký kết hiệp ước thực hiện. Điều này đảm bảo trung ương không nắm mọi quyền lực và quyền kiểm soát, vai trò của trung ương sẽ yếu đi. Hiệp ước sẽ được ký kết ngày 20/8. Yeltsin yêu cầu có thay đổi trong Nội các Bộ trưởng. Ông muốn Pavlov, Kryuchkov và Pugo phải ra đi, và Gorbachev không phản đối yêu cầu này. Những người đối thoại cho rằng họ đang ở trong môi trường tự do không có sự kiểm soát nhưng thật không may, cơ quan KGB lại đặt máy nghe trộm trong phòng. Bản ghi âm cuộc nói chuyện của họ sau này được tìm thấy trong két của Boldin 1 .

Ngày 4/8, khi Gorbachev và gia đình bay tới Foros − nhà nghỉ của họ ở Crime, Kryuchkov bắt đầu hành động. Ông ta cử một nhóm nhân viên KGB tới ngôi nhà an toàn được bí mật bảo vệ, bên ngoài Moskva, nhằm vạch kế hoạch tuyên bố tình trạng khẩn cấp trên toàn quốc. Ngày 8/8, họ đưa tin không hề có áp lực nào buộc phải đưa ra tuyên bố tình trạng khẩn cấp cả. Kryuchkov bịt miệng họ bằng cách nói rằng tuyên bố không thể đưa ra sau khi hiệp ước được ký kết. Tuần tiếp theo, Kryuchkov cử một nhóm khác hoàn thiện lại kế hoạch xa hơn cho một tuyên bố tình trạng khẩn cấp. Ngày 16/8, các công việc giấy tờ coi như đã hoàn tất và sắc lệnh thành lập hội đồng quốc gia phụ trách tình trạng khẩn cấp và lật đổ Gorbachev đã đặt trước mặt ông. Các đội đặc nhiệm ngay lập tức được cử đến Crime nhằm cắt đứt liên hệ của Gorbachev với bên ngoài.

ĐẢO CHÍNH

Đã đến thời điểm mời những người khác tham gia vào tổ chức đảo chính. Ngày 17/8, Kryuchkov mời Pavlov, Yazov, Boldin, Oleg Baklanov (Bí thư Ban Chấp hành Trung ương giám sát khu vực quốc phòng) và Oleg Shenin tới một dinh thự tráng lệ của KGB, gọi là tổ hợp ABC. Sau đó họ đi tắm hơi. Sau khi Kryuchkov báo cho Pavlov thông tin rằng ông này sẽ bị sa thải, Pavlov phân trần rằng ông đã làm một công việc bạc bẽo, tình hình đất nước đang ngày càng tồi tệ hơn và không ai phục tùng mệnh lệnh nữa. Chỉ có một tuyên bố tình trạng khẩn cấp mới ngăn chặn được tình hình này. Kryuchkov đồng tình với ông và nói Gorbachev không muốn nghe sự thật này. Ông luôn lái sang chủ đề khác khi Kryuchkov đề cập đến việc cần thiết phải đưa ra các biện pháp khẩn cấp. Vị lãnh đạo KGB trình bày kế hoạch của mình. Cần lập ra một ủy ban tình trạng khẩn cấp, cử một đại diện tới chỗ Gorbachev vận động sự ủng hộ của ông, và nếu ông từ chối thì lập tức bị trừ khử ở Crime. Yanaev sẽ đảm nhiệm cương vị Tổng thống đương nhiệm và Lukyanov, ở vị trí chủ tịch Hạ viện của Xô viết Tối cao, sẽ đảm bảo Đại hội Đại biểu Nhân dân phải chấp nhận điều đó.

Kryuchkov thông báo với những người đồng mưu rằng một nhân vật quan trọng vẫn không biết chuyện gì đang diễn ra là Boris Pugo. Shenin tự tin rằng Pugo đi theo kế hoạch của ông nhưng ông không hoàn toàn tin tưởng rằng Lukyanov sẽ hợp tác, vì ông này có chiều hướng mập mờ. Do vậy, hai ngày trước khi cuộc đảo chính nổ ra, nhân vật đóng vai trò chủ chốt trong việc hợp pháp hóa hành động trái hiến pháp này là Yanaev không hề biết vai ông ta đang diễn, đã không đồng ý nhận vai này. Rốt cuộc, Yanaev, Pugo và Lukyanov đều bước lên “thuyền”. Có lẽ, điều lôi kéo họ chính là niềm tin cuộc đảo chính tất yếu sẽ thành công. Khi Gorbachev gọi điện cho Yeltsin ngày 14/8, ông nhận thấy Tổng thống Nga đang có nhiều do dự về việc ký kết hiệp ước. Ông này hình như đang chịu áp lực phải đưa ra nhiều điều kiện hơn nữa. Bản năng mách bảo Gorbachev nên quay lại Moskva ngay.

Chủ nhật ngày 18/8, Gorbachev sửa đổi, bổ sung lần cuối cho bài phát biểu đọc trong lễ ký kết, có sự bàn bạc với Georgy Shakhnazarov − người đang ở gần ngay trạm điều dưỡng Yuzhny. Đó là cuộc điện thoại cuối cùng của ông. Tất cả các cuộc liên lạc qua điện thoại đều không thực hiện được kể từ 16 giờ 30. Ngay trước 5 giờ chiều, ông ngạc nhiên khi được biết có khách đến thăm. Ông không hề mời ai cả, nhưng Baklanov, Shenin, Boldin, Tướng Valentin Varennikov (chỉ huy bộ binh) và Tướng Yury Plekhanov (lãnh đạo ban thứ chín thuộc KGB, chịu trách nhiệm về an toàn cá nhân của giới lãnh đạo) muốn gặp ông. Họ được phép vào gặp tại nhà nghỉ, điều này trái ngược hoàn toàn với quy tắc thông thường, vì Plekhanov và Boldin đang đi cùng nhóm này. Người đứng đầu bảo vệ an ninh cho Gorbachev tại Foros, cũng là một nhân viên KGB, rơi vào tình trạng vô cùng khó xử. Phản ứng tức thì của Gorbachev là gọi điện cho Kryuchkov tìm hiểu xem chuyện gì đang xảy ra. Đường dây không hoạt động. Toàn bộ năm đường dây điện thoại đều không hoạt động, cả đường dây nóng cũng bị cắt. Sau đó, ông nói với Raisa Maksimovna xem chừng điều tồi tệ nhất có thể xảy ra. Họ thông báo sự việc cho con gái Irina và con rể Anatoly, bảo họ phải đưa các cháu vào trong nhà. Tất cả việc này chỉ diễn ra trong vòng nửa tiếng.

Những vị khách tiến lên tầng hai, không ai mời. Họ hành động như thể họ là chủ nhà nghỉ này. Baklanov tuyên bố một ủy ban tình trạng khẩn cấp đã được thành lập và “Ông phải ký sắc lệnh tuyên bố tình trạng khẩn cấp trên toàn đất nước”. Có một số bản tài liệu đã sẵn sàng để ký. Baklanov viết danh sách thành viên của ủy ban khẩn cấp, gồm cả Lukyanov. Ông còn nói Yeltsin cũng đang bị giam lỏng và sau đó sẽ bị bắt khi trở về từ Almaty. Baklanov đề nghị nếu Gorbachev không muốn ký sắc lệnh ban bố tình trạng khẩn cấp, Yanaev có thể ký thay. Sau “công việc bẩn thỉu cần phải làm này”, Gorbachev có thể quay về Moskva với cương vị Tổng thống như trước. Khi Gorbachev phản đối hành động của họ, Varennikov chất vấn: “Tại sao ông lại không từ chức?” Mikhail Sergeevich mất bình tĩnh, gọi họ là một lũ tội phạm và chửi họ như thể chỉ người Nga mới có thể. Ông quyết không thể để họ bắt tại chỗ trong khi kẻ chủ mưu lại ở Moskva.

Những kẻ âm mưu đảo chính gặp nhau vào tối chủ nhật. Pavlov và Yanaev đã uống rượu. Kryuchkov thông báo Gorbachev không chịu ký vào bất cứ tuyên bố nào. Ông thông báo Tổng thống không thể thực hiện được các trọng trách của mình vì ông ấy đang ốm. Lukyanov sau đó xen vào rằng nếu ông ta ốm, cần phải có giấy chứng nhận của bác sĩ hay ông ta phải tự nói ra điều đó. Kryuchkov trả lời sẽ gửi giấy chứng nhận của bác sĩ tới sau. Lukyanov lúc đó hoảng sợ và yêu cầu gạch tên mình khỏi danh sách âm mưu đảo chính. Lúc 22 giờ 15, Shenin, Baklanov, Boldin và Plekhanov đến. Varennikov đã bay tới Kiev trấn an người Ukraine không nên có hành động dại dột. Yanaev bị một cơn kích động. Ông từ chối ký sắc lệnh làm tổng thống tạm quyền, ông cho rằng Gorbachev có thể trở lại Moskva, phục hồi sức khỏe và sau đó tiếp tục trọng trách của mình. Ông cảm thấy không đủ sức đảm nhận trọng trách này. Cuối cùng, ông cũng ký vào quyết định này sau 23 giờ.

Sau đó Yazov, Kryuchkov, Pavlov và Baklanov đã ký vào lệnh số 1 của ủy ban Nhà nước thông báo tình trạng khẩn cấp kéo dài trong 6 tháng. Aleksandr Bessmertnykh được triệu tập khi vừa kết thúc kỳ nghỉ ở quê nhà Belarus và ông đến ngay sau khi các tài liệu đã được ký kết. Ông xem tài liệu, ngạc nhiên thấy tên mình trong danh sách và ông đã xóa nó đi. Kryuchkov lệnh bao vây một số người dân chủ và đưa ra tên mười người. Pavlov nói giọng điệu của một kẻ say: “Hãy bắt 1.000 người!” Sau nửa đêm, tất cả họ về nhà.

Chỉ mới 5 giờ 30 ngày 19/8, TASS (hãng thông tấn chính thức) thông báo tình trạng khẩn cấp trên toàn quốc, Yanaev được trao quyền Tổng thống và ủy ban Nhà nước về tình trạng khẩn cấp đảm nhận các chức vụ. Tất cả các cơ quan nhà nước có trách nhiệm trợ giúp ủy ban này, tất cả các đảng phái chính trị và phong trào chính trị tạm ngừng hoạt động, toàn bộ các cuộc biểu tình, đình công đều bị cấm và các phương tiện truyền thông đại chúng độc lập bị cấm. Thêm hai người gia nhập vào ủy ban tình trạng khẩn cấp ngày 19/8: Aleksandr Tizyakov giám đốc một doanh nghiệp, người từng công khai phản đối Gorbachev, và Vasily Starodubtsev − chủ tịch nông trường tập thể và chủ tịch Hiệp hội Nông dân Liên bang Xô viết, cũng là người cực lực phản đối chính sách tư hữu nông nghiệp. Họ tạo ra một ấn tượng công nghiệp và nông nghiệp đứng sau ủy ban này. Vladimir Zhirinovsky ngay lập tức hăng hái ủng hộ ủy ban, giống như ủng hộ Đảng thân Moskva ở các nước Baltic. Một nhân vật nổi tiếng nữa là Nguyên soái Sergei Akhromeev cũng tới Moskva ngay sau kỳ nghỉ ở Crime.

Yeltsin không bị bắt khi đang trên đường trở về từ Almaty cuối ngày 18/8 và ông còn đang sửa nhà nghỉ ở Arkhagelskoe, ngoại ô Moskva. Đơn giản ông đang nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng Alpha thuộc tổ chức KGB. Con gái Yeltsin đánh thức ông vào sớm ngày 19/8. Ngay lập tức, ông gọi điện cho các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa. Nazarbaev và Kravchuk nói họ không hề biết thông tin gì về việc này. Không thể liên lạc được với Yanaev hay Gorbachev, Yeltsin triệu tập các quan chức chính phủ Nga tới nhà nghỉ và thảo ra lời kêu gọi nhân dân Nga. Thị trưởng Anatoly Sobchak ở lại một lát và sau đó về Leningrad. Lực lượng Alpha chỉ theo dõi Yeltsin và những người khác khi họ tới Nhà Trắng (tòa nhà chính phủ Nga). Họ tới Nhà Trắng qua các đường phố của Moskva, vượt qua vòng vây của các loại xe quân sự và quân lính, vào khoảng 10 giờ, họ ban bố lời kêu gọi cứu nước Nga và cũng là cứu Gorbachev. Sau đó, Yeltsin trao đổi với Sư đoàn Taman, lệnh cho họ chiếm giữ các vị trí ngoài tòa nhà chính phủ rồi leo lên một chiếc xe tăng của lực lượng này. Hình ảnh hợp lực này trở thành một trong những hình ảnh nổi tiếng nhất trong thập kỷ đó.

Tại Foros, hai vòng lính bao vây xung quanh biệt thự này. Tàu chiến cập bến và bị giữ, sau đó lại được phép rời cảng. Gorbachev và gia đình cố gắng lấy tin tức bằng tiếng Nga từ Đài BBC, Đài Tiếng nói Hoa Kỳ và Đài Phát thanh Tự do qua một rađiô hiệu Sony. Họ biết tin Yanaev đảm nhiệm công việc do tình trạng sức khỏe của Tổng thống không tốt. Anatoly Chernyaev đến từ Viện Điều dưỡng Yuzhny và tỏ ra buồn bã. Một y tá nói với Raisa rằng Pugo và vợ ông ta đã ở viện điều dưỡng và bất ngờ rời khỏi đây một ngày trước đó, ngày 18/8: “Họ nói ông ta và vợ bị ngộ độc thực phẩm.” Đột nhiên tivi hoạt động trở lại. Lúc 17 giờ 30, Gorbachev lệnh cho Chernyaev liên lạc với Yanaev, yêu cầu khôi phục đường dây liên lạc và phái đến một phi cơ để quay về Moskva.

Gia đình Gorbachev có thể xem họp báo của ủy ban ban bố tình hình khẩn cấp. Yanaev, Pugo, Baklanov, Starodubtsev và Tizyakov xuất hiện, nhưng không có Kryuchkov và Yazov. Tất cả bọn họ rất căng thẳng, đặc biệt là Yanaev lúc nào cũng gõ ngón tay lên bàn. Ông cứ khăng khăng là hành động của họ chỉ mang tính tạm thời. Khi được hỏi về tình trạng bệnh tình của Gorbachev, Yanaev không thể đưa ra câu trả lời. Một nhà báo hỏi liệu có phải họ đang diễn kịch đảo chính không? Một nhà báo khác băn khoăn liệu họ có tham khảo ý kiến của Tướng Pinochet của Chilê không. Ấn tượng chung chứng tỏ họ là những con thỏ nhút nhát và sợ hãi. Họ không giống với nhà độc tài lỗ mãng có thể vung gậy sắt để cai trị. Công chúng thở phào nhẹ nhõm, chỉ lo ngại biến cố ở Nhà Trắng có thể tạo thành cơn bão lớn, bao phủ tình trạng khẩn cấp trong biển máu.

Ủy ban này nhận được sự ủng hộ của vài nước cộng hòa là Uzbekistan và Belarus. Bất chấp bị cấm đoán, người biểu tình đã tụ tập rất đông phía ngoài Nhà Trắng và đến tối có khoảng 10 nghìn người. Một số người cho biết họ cảm thấy họ đang làm một điều gì đó bảo vệ nước Nga và nền dân chủ. Yeltsin kêu gọi một cuộc tổng đình công nhưng rất ít người hưởng ứng, cho đến khi thợ mỏ Kuzbass lên tiếng. Pavlov lệnh cho Yazov bắt họ. Vị bộ trưởng này không làm vì ông cho rằng Thủ tướng đang say. Gorbachev đã quay video để lại cho con cháu, trong trường hợp ông bị giết. Cuộn băng gồm bốn phần. Mỗi cuộn được gói cẩn thận và giấu riêng rẽ ở nhiều nơi khác nhau trong ngôi nhà.

Ngày 20/8, gia đình Gorbachev sợ lương thực từ bên ngoài có thể chứa độc nên họ quyết định sử dụng số lương thực còn lại và nấu ăn với nhau. Kravchuk phát biểu trên truyền hình Ukraine nhưng chỉ kêu gọi mọi người bình tĩnh, tôn trọng pháp luật và không hề đề cập đến Gorbachev. Nazarbaev phát biểu hành động của ủy ban này là phạm pháp. Một số người đến đưa tin mọi yêu cầu của Mikhail Sergeevich đều được đáp ứng. Toàn bộ hệ thống liên lạc đều phải nối với Plekhanov. Ủy ban này từng bước tan rã. Pavlov suốt ngày chìm đắm trong rượu chè. Không ai tìm được Yanaev. Lukyanov thông báo với những kẻ đồng mưu rằng cuộc tranh luận với các đại biểu Xô viết Tối cao trước đó, không nhận được đa số 2/3 phiếu để hợp pháp hoá ủy ban này. Bản tin đã hứa thông tin về tình hình sức khỏe của Gorbachev không hề có. Vadim Bakatin và Evgeny Primakov − những thành viên của Hội đồng An ninh đưa ra tuyên bố các hoạt động của ủy ban này là bất hợp pháp. Aleksandr Bessmertnykh, thành viên khác của Hội đồng cũng được mời tham gia ủy ban đã nhưng ông này từ chối. Điều này dẫn tới việc ông bị sa thải ngay khi Gorbachev quay về Moskva.

Tin đồn về một cuộc tấn công vào Nhà Trắng ngày 19/8 càng lan rộng, nhưng cuối cùng đó là tin thất thiệt. Một tin khác đồn về cuộc tấn công vào tối hôm sau. Dân chúng sử dụng chiến thuật chung như đã làm bên ngoài tháp truyền hình ở Vilnius tháng 1 là bao vây địa điểm. Giới quân sự có thể dễ dàng tấn công Nhà Trắng, nhưng phải trả giá vì sẽ có đổ máu. Ngày 20/8, Kryuchkov ra lệnh bắt Yeltsin và những người bảo vệ ông này nhưng không vị chỉ huy nào tuân lệnh. Thậm chí lực lượng Alpha KGB cũng thoái thác nhiệm vụ. Ba thanh niên bị đè chết bởi một chiếc xe thiết giáp chạy trên đường gần đó. Ngày 21/8, lúc 15 giờ, Yazov lệnh cho các đơn vị quân đội trở về doanh trại của họ và Kryuchkov gọi điện thông báo với Yeltsin rằng không hề có một cuộc tấn công nào vào Nhà Trắng.

Gorbachev biết tin từ Đài BBC, Kryuchkov lệnh cho một đoàn đại biểu bay tới Foros để đánh giá tình trạng bệnh tình Gorbachev liệu có phải ông hoàn toàn không còn khả năng lãnh đạo đất nước. Họ, đặc biệt là Raisa Maksimovna, lo ngại tình hình xấu nhất xảy ra. Lúc 17 giờ, Yazov, Kryuchkov, Baklanov, Ivashko, Lukyanov và Plekhanov xuất hiện và yêu cầu tiếp kiến Mikhail Sergeevich. “Hãy để họ đợi! Sẽ không có cuộc đàm phán nào cả cho đến khi hệ thống liên lạc được phục hồi như cũ”. Lúc 17 giờ 45, họ vẫn đợi. Những kẻ âm mưu lại cố dàn xếp một cuộc họp, nhưng thất bại. Sau đó Yeltsin gọi điện:

Mikhail Sergeevich, ông còn sống chứ? Chúng ta phải giữ vững tinh thần trong 48 tiếng nữa. George và Barbara Bush đã gửi tôi lời chào, họ cũng cầu chúc cho chúng ta ba ngày cuối cùng này.

Sau đó đoàn đại biểu Nga đến, gồm Phó Tổng thống Rutskoi, Thủ tướng Silaev, Bakatin, Primakov và những người khác. Tình cảm của họ lẫn lộn vui sướng và nhẹ nhõm.

Các thành viên trong ủy ban khẩn cấp và các cộng sự thân thiết của họ đều bị bắt. Pavlov và Yanaev không chống cự, họ còn đang chìm ngập trong rượu chè. Pugo không bị đưa vào nhà giam. Ông và vợ tự vẫn bằng súng ngày 22/8. Nguyên soái Akhromeev viết bản tường trình chi tiết về các hoạt động của ông cho Gorbachev, đôi lời từ biệt gia đình, để lại 50 rúp thanh toán hóa đơn ở căng tin và treo cổ bằng dây lưng của mình. Một quan chức khác định tự vẫn bằng súng, nhưng ông đã trao nộp khẩu súng của mình. Đây là kết cục bi thảm của một quan chức có tài. Ông tự nói rằng lãnh đạo của ông chấp nhận quan hệ quân sự mới với Mỹ, chứ ông sẽ không bao giờ thay đổi. Ngày 19/8, ông hành động theo trái tim mách bảo và ông phải trả giá bằng mạng sống của mình.

Gorbachev cảm thấy cay đắng trước sự phản bội của Ivashko, cấp phó của ông. Lẽ ra Ivashko có thể đề nghị triệu tập họp với ông hay với giới lãnh đạo trong Đảng, nhưng ông này lại không lên tiếng. Ban Bí thư Ban Chấp hành Trung ương lệnh cho các cơ quan Đảng bộ địa phương ủng hộ đảo chính. Đảng Cộng sản Ukraine ủng hộ hoạt động của ủy ban tình trạng khẩn cấp. Chỉ có Yeltsin và Akaev − lãnh đạo Kyrgyzstan là đứng ngoài, thậm chí phản đối đảo chính ngay từ đầu. Những người khác chờ đợi và xem chuyện gì sẽ xảy ra.

Ngày 19/8, khi gặp báo giới Tổng thống Bush đã có dự phòng và ám chỉ rằng cuộc đảo chính có thể thành công, rằng nếu điều đó xảy ra ông sẽ làm việc với ủy ban khẩn cấp. Ủy ban này đã chớp lấy lời phát biểu và cho phát đi phát lại trên đài. Tổng thống Bush từ chối trả lời điện thoại của Yeltsin. Tối hôm đó, mọi việc lại đi vào quỹ đạo và theo đúng trật tự khi Bush tuyên bố cuộc đảo chính là bất hợp pháp và trái hiến pháp. Sau đó, ông liên lạc với Yeltsin. Một trong những lý do gây nhiều thắc mắc là vị đại sứ Mỹ tài giỏi ở Moskva, Jack Matlock, lại về Mỹ khi mãn nhiệm. Không may, Tổng thống Mitterrand, quay quá nhanh sang các nhà lãnh đạo thời hậu Gorbachev. Ngày 19/8, trên truyền hình Pháp, ông đã nói đến những nhà lãnh đạo mới của nước này nhiều lần.

MỘT QUAN ĐIỂM XÉT LẠI

Amy Knight − nhà sử học hàng đầu chuyên nghiên cứu về chủ nghĩa xét lại − không tin vào tài liệu chính thức về vụ đảo chính này. Còn nhiều điều bất hợp lý trong các lời khai được ghi nhận rồi lại xóa bỏ. Chẳng hạn, thời gian các phương tiện liên lạc ở Foros bị cắt đứt có nhiều nguồn thông tin khác nhau, lúc là 16 giờ, 16 giờ 30, 16 giờ 32 hay 17 giờ 50. Trong khi Gorbachev bị giam lỏng, một số người bảo vệ của ông đã gọi điện về nhà từ tòa nhà thị chính, cách biệt thự giữ Gorbaachev khoảng 100m, đường dây điện thoại đặc biệt này trong xe của Tổng thống vẫn hoạt động bình thường và gara không khóa. Gorbachev biết người bảo vệ ông đang gọi điện cho người nhà bằng đường dây điện thoại này. Nếu Gorbachev bị cách ly, tại sao Shakhanazarov, vợ và con trai ông lại được phép thăm Gorbachev ở Viện Điều dưỡng Yuzhny − cách khu nhà nghỉ này khoảng 12km? Gorbachev có 32 người bảo vệ trong nhà nghỉ, nhưng tất cả đều bị khuất phục (họ vẫn còn vũ khí) bởi năm kẻ ủng hộ những người âm mưu đảo chính.

Knight cũng cho rằng tổ chức KGB không bao giờ có ý định tấn công Nhà Trắng. Trong một bức thư gửi tờ Pravda, Kryuchkov xác nhận là chưa bao giờ đe dọa tấn công vào Nhà Trắng và Yeltsin biết điều này. Lý do dựng chuyện có một vụ tấn công đang có nguy cơ diễn ra chẳng qua chỉ là đòn để Yeltsin tôn mình làm anh hùng mà thôi. Trong các hồi ký của mình, Yeltsin thừa nhận ông có nhận một cú điện thoại của Kryuchkov vào ngày 20/8 cho biết Nhà Trắng hoàn toàn không bị đe dọa, nhưng ông không tin. Chỉ huy lực lượng quân đội Alpha thuộc KGB, đáng lẽ phải tiến hành cuộc tấn công này, đã quả quyết phủ nhận không nhận được lệnh tấn công chiếm Nhà Trắng. Sergei Stephashin, cùng phe với Yeltsin, thừa nhận KGB không bao giờ ra lệnh bắt Yeltsin hay chiếm Nhà Trắng. Knight kết luận rằng “toàn bộ sự khác biệt, sự chênh lệch giữa các sự kiện và thời gian đều thể hiện rõ Gorbachev không bị bắt và có thể dễ dàng thoát khỏi Foros hay chí ít vẫn có thể liên lạc được với bên ngoài”.

Tuy vậy, có bằng chứng ủng hộ lời giải thích của Gorbachev. Raisa Maksimovna phải chịu một cú sốc khá mạnh về tinh thần và thể chất. Sức khỏe của bà giảm sút nghiêm trọng trong hai năm liền cho thấy bà quá sợ hãi trước sự việc này. Không có bằng chứng nào chứng tỏ Gorbachev đồng mưu với những kẻ đảo chính mà không thảo luận trước với vợ về kế hoạch này. Nếu ông giữ kín không để vợ biết, khi đảo chính diễn ra ông có thể làm yên lòng bà bằng cách kể cho bà mọi chuyện.

VÌ SAO ĐẢO CHÍNH THẤT BẠI?

Nghịch lý ở chỗ, chương trình cải tổ của Gorbachev thất bại đồng nghĩa với những kẻ âm mưu đảo chính này thất bại. Tổng Bí thư có kiến thức văn hóa chính trị chắc chắn đến nỗi một kẻ cứng rắn như Kryuchkov không thể vung gậy lên và buộc ông khuất phục. Nếu ông này loại bỏ được Gorbachev ở Foros, ông ta vẫn thất bại trong công cuộc tái thiết Liên bang Xô viết trở lại hình ảnh trước năm 1985. Nền kinh tế trong tình trạng đổ vỡ và một chương trình tái ổn định mới do Pavlov khởi xướng chỉ mang ý nghĩa hình thức mà thôi. Viện trợ nước ngoài ít ỏi chỉ là muối bỏ bể. Các nước cộng hòa không ngừng đòi độc lập và kiểm soát các tài sản kinh tế, không chấp nhận quyền kiểm soát của Moskva. Quan trọng hơn, Ủy ban Kế hoạch Nhà nước chuyển thành một bộ chuyên dự báo tương lai.

Việc tổ chức đảo chính vụng về đến mức đáng kinh ngạc. Điều này có thể là do Popov để lộ thông tin khiến những người đồng mưu phải gặp nhau ở một cuộc họp kín. Họ vạch kế hoạch và sau đó ban bố sắc lệnh. Giới quân sự và cơ quan KGB hóa ra là hai tổ chức không đáng tin nhất. Chiến dịch của Yeltsin nhằm đẩy mạnh quyền lợi của Nga và kích động vào tình cảm người Nga đã có tác dụng nhất định. Các quan chức và người dân đưa ra quyết định rõ ràng nên trung thành với ai, Liên bang Xô viết hay nước Nga. Nhân tố khiến họ quyết định là không có đổ máu bên ngoài hay bên trong Nhà Trắng giống với lần đầu họ bị lôi kéo vào vụ đổ máu của người Nga. Nhiều người sẵn sàng gây ra các vụ đổ máu nữa với người Gruzia, Azerbaijan, Lithuania và Latvia, nhưng nhất định không phải với người Nga. Điều này có nghĩa nếu cuộc đảo chính thành công, các tổ chức tập hợp lại làm nên cuộc đảo chính sẽ không phải là các lực lượng đáng tin cậy nhằm áp đặt ý chí của Moskva lên toàn Liên bang Xô viết.

Có lẽ nguyên nhân thất bại của việc cố đưa mọi thứ trở lại như xưa là các sĩ quan làm đảo chính thiếu sáng suốt. Họ không có trong tay một nhà lãnh đạo nổi bật, một lý tưởng sâu sắc có thể tranh thủ sự ủng hộ của nhiều giới. Điểm đáng lưu ý là sắc lệnh đưa ra thiếu các lý luận hùng biện cộng sản hay xã hội chủ nghĩa. Công kích chủ yếu là lời kêu gọi cứu đất nước khỏi thảm hoạ, đi kèm với những lời hứa nhằm cải thiện tình hình cho mọi người. Trong hoàn cảnh người dân bị vỡ mộng trước chương trình cải tổ của Gorbachev, có rất ít khả năng tán dương được ai. Các sĩ quan quân đội cùng tập hợp lại vào cuối ngày 18/8. Chỉ khi Yanaev, một con người do dự, ký quyết định vào chiều muộn ngày 18/8 mới chắc chắn con đường và mục tiêu của cuộc đảo chính. Họ không còn đường lui khi Gorbachev từ chối ủng hộ hợp tác với họ. Họ không có sự thô bạo cứng rắn của Stalin, nếu trong trường hợp này đã có thể sát hại Gorbachev bằng một vụ tự sát ngụy trang.

Thất bại trong việc bắt Yeltsin và các đồng sự của ông này cũng là sự ngớ ngẩn về mặt chiến thuật vì nó sẽ làm giảm sút tinh thần kháng cự của người Nga. Kryuchkov không hiểu đầy đủ cuộc cách mạng từng diễn ra ở đất nước này. Người dân không còn sợ KGB, Đảng hay thậm chí chính quyền. Ông dường như tin các báo cáo một chiều và đã cung cấp cho Gorbachev. Việc cần làm để khôi phục chính quyền là có bàn tay mạnh mẽ. Ông và một loạt kẻ âm mưu cứ nằng nặc đòi Gorbachev áp đặt quyền thống trị theo chế độ tổng thống kể từ cuối năm 1990. Kryuchkov không hiểu là các chính sách trong quá khứ đều đã lỗi thời và vô tác dụng. Ông là hình ảnh thu nhỏ sự sụp đổ của hệ thống chính trị đã ngự trị lâu nay. Do thiếu thận trọng, Gorbachev làm hỏng đất nước này và có làm như vậy mới đảm bảo được sự an toàn cho tương lai khác.

HẬU QUẢ

Gia đình Gorbachev trở lại Moskva lúc 2 giờ ngày 22/8. Người ta thấy rõ sự căng thẳng. Mikhail Sergeevich trông bơ phờ và rầu rĩ. Raisa Maksimovna được đỡ đưa lên bậc cầu thang và dường như bà vừa trải qua một cú sốc nhẹ. Phải mất hai năm bà mới có thể vượt qua những tác động tâm lý của những ngày trước đó. Con gái Irina của họ cũng bị sốc.

Một cách tượng trưng, Phó tổng thống Aleksandr Rutskoi hộ tống họ về Moskva. Họ rời khỏi Liên bang Xô viết nhưng lại quay về nước Nga. Không một tuyên bố nào đưa ra cho báo chí tối hôm đó. Ngày 23/8, trên đường về Kremlin, Gorbachev nói với các phóng viên: “Tôi từ Foros trở về một đất nước khác và bản thân tôi cũng không còn là mình nữa.” Ông không thể biết sẽ có nhiều thay đổi trong cuộc họp báo sau đó. Được mời tới để đưa ra lời bình luận về một thực tế là Đảng không còn đủ sức lãnh đạo và kiểm soát tình hình diễn ra trong nước gần đây, Gorbachev nói ông chịu trách nhiệm về việc này. Ông tuyên bố nhiệm vụ quan trọng nhất của ông là đưa Đảng thoát khỏi các phần tử phản cách mạng: 2

Trên cơ sở chương trình mới trình bày, tôi tin có khả năng đoàn kết tất cả mọi thành phần tiến bộ... Chúng ta phải làm mọi việc đảm bảo Đảng được cải cách và trở thành động lực chính cho chính sách cải tổ.

Sau đó, ông nói rõ ông là người ủng hộ kiên định lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Những tuyên bố như vậy làm người nghe nín thở. Mikhail Sergeevich hoàn toàn không nắm bắt được những thay đổi to lớn bất thường sau chính biến. Ông cứ tiếp tục nói đến cải cách Đảng − một tổ chức đã phản bội ông. Đây chính là thời điểm sự nghiệp chính trị rạng rỡ của ông đi đến hồi kết. Rõ ràng ông không được báo cáo kỹ hoặc là không lo lắng tự tìm hiểu đầy đủ chi tiết những chuyện đã xảy ra.

Thay vì phải phân tích thấu đáo các sự kiện, ông lại bận rộn với việc tìm các vị trí thay thế cho các quan chức tự làm ô danh mình. Có lẽ nguyên nhân phát sinh từ cú sốc mà ông phải chịu đựng ở Foros. Tác động tâm lý này còn lớn hơn nhiều vì ông chỉ hiểu lơ mơ về sự việc đang tiến triển. Nhận thấy một trong số những người mình tin tưởng là đồng phạm trong cuộc chính biến khiến ông hoang mang và vô cùng thất vọng. Ông phát biểu trên truyền hình vào tối cùng ngày và tránh đề cập đến Đảng và chủ nghĩa xã hội. Các mục tiêu vẫn giữ nguyên như trước: ký một hiệp ước Liên bang mới, một hiến pháp Liên bang mới, bầu cử nghị viện và tổng thống. Lực lượng an ninh phải được xem xét. Họ chứng tỏ “không đủ tin cậy”. Ngày 24/8, Gorbachev chọn Vadim Bakatin chịu trách nhiệm cơ cấu lại toàn bộ tổ chức KGB. Đám đông giận dữ đã giật đổ tượng Dzerzhinsky − thủ trưởng đầu tiên của cơ quan KGB, ở ngoài Lubyanka, trong khi các quan chức KGB hủy các bằng chứng sai trái trước khi Bakatin tiếp nhận 3 .

Ngày 23/8, Yeltsin đã đánh đòn cuối cùng kết liễu sự nghiệp Gorbachev. Tại Xô viết Tối cao Nga, ông đặt biên bản cuộc họp ngày 19/8 của chính phủ Gorbachev trước mặt Gorbachev và khăng khăng đòi đọc to trên diễn đàn. Tất cả đều đã phản bội ông. Người duy nhất phản đối mạnh mẽ vụ đảo chính là Nikolai Vorontsov, Bộ trưởng Môi trường, thành viên duy nhất của nội các không phải là đảng viên. Yeltsin ký một sắc lệnh đình chỉ mọi hoạt động của Đảng và cấm phát hành tờ Pravda cùng các tờ báo khác của Đảng, niêm phong tòa nhà Ban Bí thư Ban Chấp hành Trung ương (đồng nghĩa với việc tống khứ một cách thô bạo các bí thư, các quan chức và không cho phép họ mang theo bất cứ giấy tờ nào) và cấm Đảng Cộng sản Nga. Gorbachev phản đối nhưng thất bại. Yeltsin đứng trên Gorbachev và chỉ tay xuống vị Tổng Bí thư. Ông này muốn trả thù những việc tủi nhục mình phải gánh chịu trong quá khứ.

Ngày 25/8, Gorbachev từ chức Tổng Bí thư Đảng và hướng dẫn các Xô viết địa phương tiếp nhận tài sản còn lại của Đảng. Vai trò của Đảng cũng không còn trong lực lượng vũ trang, cảnh sát, KGB và toàn bộ các cơ quan Nhà nước khác. Ivan Silaev − Thủ tướng Nga, làm chủ tịch hội đồng cùng Grigory Yavlinsky − làm Phó Thủ tướng, chịu trách nhiệm điều hành nền kinh tế Xô viết. Nước Nga bây giờ quản lý Liên bang Xô viết. Gorbachev muốn bổ nhiệm Tướng Mikhail Moiseev kế nhiệm Yazov nhưng bị Yeltsin phản đối. Nguyên soái Evgeny Shaposhnikov, nhân vật đe dọa đánh bom Kremlin nếu Nhà Trắng bị tấn công, kế nhiệm Yazov.

TỒN TẠI HAY KHÔNG TỒN TẠI MỘT LIÊN BANG

Về mặt chiến thuật, Yeltsin cao tay hơn Gorbachev. Ngày 22/8, sau khi trở về, Gorbachev luôn truy xét các sự kiện hay phản ứng lại trước những sáng kiến của Yeltsin. Tự cho mình xả hơi một chút, Yeltsin tuyên bố có thể ký và triển khai một Hiệp ước Liên bang mới. Việc này tạo điều kiện cho các cuộc đàm phán tiếp diễn trong khi người Nga vẫn thảo luận quyền lợi của họ. Cuộc đảo chính làm thay đổi các đường lối của một Liên bang mới. Ủy ban khẩn cấp có ý định áp dụng thiết quân luật đối với các nước cộng hòa Baltic và chấm dứt mọi khát vọng độc lập. Estonia trả lời bằng tuyên bố độc lập ngày 20/8 và Latvia làm theo vào ngày 21/8. Trước đó, họ không bao giờ dám tiến hành điều này như là Lithuania tuyên bố độc lập. Nga lập tức công nhận nền độc lập của Estonia và Latvia, trước đó đã công nhận độc lập của Lithuania vào ngày 31/7/1991 4 . Gorbachev quay lại và lập luận rằng chỉ có Hội đồng Nhân dân mới có thể tiến hành bước đi như vậy. Ông đã ra một sắc lệnh toàn thể công dân Baltic trong lực lượng vũ trang Xô viết đều phải giải ngũ và tài sản phục vụ của KGB sẽ chuyển cho các chính quyền tương ứng. Ngày 6/9, Hội đồng Nhà nước Liên bang Xô viết nhất trí công nhận nền độc lập của các nước cộng hòa Baltic. Nền độc lập nguyên trạng trở thành nền độc lập hợp pháp. Các nước khác cũng công nhận họ, Mỹ công nhận sau mấy ngày, chiều theo ý Gorbachev. Sau đó các nước này gia nhập Liên Hợp Quốc.

Sự ra đi của các nước cộng hòa Baltic cũng kéo theo việc các nước cộng hòa khác ồ ạt tuyên bố độc lập. Sự kiện này tương tự như cuộc chạy đua giành chủ quyền trước đây và một câu hỏi lại được đặt ra: Điều này có ý nghĩa gì? Cho đến cuối tháng 8, Ukraine (tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý vào ngày 1/12, kết quả của cuộc trưng cầu này được biết trước), Belarus, Moldova, Azerbaijan, Kyrgyzstan và Uzbekistan đều tuyên bố độc lập. Cho đến cuối tháng 9, Gruzia, Tajikistan và Armenia cũng theo con đường này. Turkmenistan đợi đến tháng 10, khi không còn có sự lựa chọn nào khác. Do vậy, chỉ có hai nước cộng hòa chưa chính thức tuyên bố độc lập là Nga và Kazakhstan. Kazakhstan đang lâm vào một tình thế tế nhị khi một nửa dân số của nước cộng hòa này là người Slav. Ngoại trừ các nước vùng Baltic, nền độc lập ở các nước cộng hòa khác chỉ là trên giấy tờ mà thôi. Họ tiếp tục buôn bán và sử dụng đồng rúp làm tiền tệ chính và thương lượng về tương lai một Liên bang mới.

Duy nhất một nước cộng hòa mà quyền lực được chuyển sang tay người khác do kết quả cuộc đảo chính là Belarus. Nikolai Dementev, chủ tịch Hạ viện của Xô viết Tối cao, lựa chọn thời điểm mập mờ là ngày 19 và ngày 20/8; ngày 21/8, Đảng Belarus ủng hộ động thái của ủy ban khẩn cấp. Khi Gorbachev đình chỉ hoạt động của Đảng Cộng sản Liên Xô và lệnh tiến hành điều tra các hoạt động của Đảng trong cuộc đảo chính, lãnh đạo Đảng Belarus biến thành người theo chủ nghĩa dân tộc chỉ trong một đêm. Họ gia nhập với các phần tử chống đối đương nhiên, Mặt trận Bình dân − chiếm đến 1/10 ghế trong Đại hội Đại biểu Nhân dân, và bỏ phiếu cho nền độc lập. Dementev giành thắng lợi và thay thế vị trí Chủ tịch Quốc hội của Stanislav Shushkevich. Thắng lợi này khiến ông trở thành lãnh đạo chính quyền vì Belarus không thông qua luật bỏ phiếu bầu tổng thống.

Hội nghị Đại hội Đại biểu Nhân dân triệu tập lần cuối cùng vào ngày 2/9 đánh giá lại các sự kiện xảy ra trong cuộc đảo chính. Các đại biểu thừa nhận đảo chính là điều không tránh khỏi và tiến hành bỏ phiếu thành lập một Liên bang gồm các quốc gia có chủ quyền. Các nhà lãnh đạo của mười nước cộng hòa có tên trong Hội đồng Nhà nước khuyến cáo cần phải tiến hành ngay. Nếu làm vậy, các đại biểu thừa nhận họ đã tự loại bỏ địa vị vốn có của mình. Người ta lại hứa hẹn những lời đường mật bằng cách khẳng định họ vẫn sẽ hưởng lương và các đặc quyền khác cho đến năm 1994, khi kết thúc nhiệm kỳ lãnh đạo. Các cơ quan lâm thời được lập ra và hoạt động cho đến khi một hiệp ước Liên bang mới được ký kết, đó chính là Hội đồng Nhà nước, gồm các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa mong muốn tham gia ký hiệp ước, và do Gorbachev làm chủ tịch, một Xô viết Tối cao mới và một ủy ban kinh tế giữa các nước cộng hòa. Một quyết định tinh ranh là các nhà nước không muốn ký hiệp ước Liên bang mới vẫn có thể tham gia ủy ban kinh tế này. Điều đó có nghĩa sẽ có một diễn đàn cho việc hợp tác kinh tế trong thời gian họ không hợp tác về chính trị.

Trên thực tế, các cơ quan này đều chết yểu. Gorbachev thích tư vấn cá nhân hơn, hoặc cùng các cố vấn và dành ít thời gian điều hành Hội đồng Nhà nước. Ông không bao giờ cho phép thành lập một tổ chức nào thay Bộ Chính trị để thâu tóm mọi ảnh hưởng. Trước hết là Hội đồng An ninh, sau đó là Hội đồng Tổng thống và cuối cùng là Hội đồng Nhà nước. Trên giấy tờ, thành viên của Hội đồng Nhà nước toàn là những nhân vật xuất sắc. Vadim Bakatin, Nikolai Petrakov, Aleksandr Yakovlev, Evgeny Velikov (nhà vật lý hạt nhân), Gavriil Popov, Anatoly Sobchak (thị trưởng Saint Peteburg) và Egor Yakovlev (chủ biên tờ Moskovskie novosti , đảm nhận Đài Truyền hình Trung ương). Eduard Shevardnadze từ chối tham gia.

Giới quan chức cao cấp Nga không đồng thuận về tương lai Nga. Yeltsin vừa trải qua một cơn đau tim nhẹ cuối tháng 9, không thể hồi phục nhanh và chưa thể quay lại làm việc cho mãi đến giữa tháng 10. Các cuộc xung đột về chính trị và kinh tế vẫn tiếp diễn. Ê-kíp của Yeltsin gồm các cộng sự đáng tin cậy từ Sverdlovsk (Ekaterinburg), các nhà quản lý các ngành công nghiệp và những nhà dân chủ trẻ tuổi. Ông cần những cộng sự vượt trội hơn cộng sự của Gorbachev. Vấn đề là liệu Nga có được coi là một Liên bang Nga không hay nó chính là một Liên bang Xô viết, trừ các nước cộng hòa Baltic. Những cộng sự nghiêng về việc lập một liên bang nới lỏng, do Nga chỉ đạo. Những người dân chủ lưu tâm đến thực tế là người đại diện về mặt tư tưởng đang mạnh ở trong các nước cộng hòa khác, nghiêng về một nước Nga hơn. Sự chia rẽ về chính sách kinh tế thể hiện rất rõ. Một số người cho rằng cải cách nhanh và mạnh chỉ có thể được thực hiện thành công ở Nga. Cố gắng thực hiện việc này ở phần còn lại của Liên bang Xô viết chỉ làm chậm lại quá trình này và có thể làm cạn kiệt các nguồn lực. Những người khác cho rằng khu vực kinh tế đơn độc là nền kinh tế Xô viết có sự tác động qua lại chặt chẽ. Một khu vực kinh tế đơn độc hẳn là có đồng tiền đơn độc, đặt dưới sự kiểm soát của Ngân hàng Trung ương Nga.

Gaidar thích chiến lược cải cách nhanh và mạnh còn Yavlinsky thì ngược lại. Ivan Silaev, chủ tịch ủy ban kinh tế các nước cộng hòa, quyết định từ chức Thủ tướng Nga. Việc này có nghĩa ông ủng hộ sự phát triển kinh tế của nhóm khu vực đơn độc. Người ta đoán ông cho rằng nhóm Gaidar sẽ giành thắng lợi và ông đặt mình theo nhóm này.

Yeltsin nghe lời khuyên của Gaidar và trình bày một chương trình cải cách kinh tế cấp tiến trước Đại hội Đại biểu Nhân dân Nga vào ngày 28/10. Ông đưa ra đề nghị đòi có các đặc quyền trong vòng một năm để triển khai nền kinh tế thị trường và có quyền chỉ định các thị trưởng thành phố. Đại hội thông qua đề nghị này. Ngày 4/11, Hội đồng Nhà nước bỏ phiếu giải tán các bộ của Liên bang, ngoại trừ các bộ quốc phòng, ngoại giao, giao thông vận tải, năng lượng và năng lượng nguyên tử. Ngày 6/11, Yeltsin nắm vị trí Thủ tướng Nga và bổ nhiệm Gaidar lãnh đạo các bộ chuyên trách kinh tế. Lúc này, người ta đã có ý định áp dụng chính sách tiền tệ mới ở Nga. Về mặt luật pháp, vì hiệp ước Liên bang mới chưa được ký kết, nhiều cơ quan tài chính ở Nga phải chịu sự quản lý giám sát của các cơ quan thuộc Xô viết.

Ngày 15/11, Yeltsin sửa lại hiệp ước khi ông ban hành sắc lệnh các thể chế tài chính của Xô viết trên lãnh thổ Nga đều phải chuyển giao cho Nga. Chính phủ Nga đã mắc sai lầm khi Nga không phản đối việc Ngân hàng Trung ương Nga trở thành phụ thuộc vào Đại hội Đại biểu Nhân dân. Sơ suất này khiến Gaidar và Yeltsin phải trả giá suốt hai năm tiếp theo. Yeltsin trả thù Đảng Cộng sản Liên Xô và Đảng Nga vào ngày 6/11, khi ông phát biểu trong lễ kỷ niệm truyền thống chào mừng ngày Cách mạng Tháng Mười. Ông cấm cả hai đảng này trên toàn nước Nga. 5 Tháng 10/1987, Đảng cố gạt ông ra khỏi đời sống chính trị. Bây giờ ngược lại, chính ông gạt vai trò của Đảng ra khỏi đời sống chính trị. Sự trả thù này thật ngọt ngào. Cuối tháng 11, thứ còn lại của Liên bang Xô viết là một Tổng thống, một Bộ Ngoại giao vừa đổi tên thành Bộ Đối ngoại; lực lượng vũ trang và an ninh đang trong tình trạng lộn xộn, người ta lờ đi tòa án và thẩm phán. Tất cả đều đang cố gắng một cách tuyệt vọng tìm ra một ông chủ mới có thể trả lương cho họ.

Gorbachev chỉ còn đóng vai trò trong các công việc đối ngoại. Nhiều khách nước ngoài lê bước qua Moskva thăm dò ý kiến về tương lai của một Liên bang. Nếu được chọn lựa, họ vẫn sẽ chọn Gorbachev chứ không phải là Yeltsin. Tình cảm luyến tiếc dành cho Gorbachev và Liên bang Xô viết chiếm phần lớn tâm khảm họ. Nhưng sự thật vẫn là sự thật, mọi người vẫn tôn trọng Yeltsin và đón ông ta nồng nhiệt trong các chuyến công tác nước ngoài.

Tháng 10/1991, Nazarbaev có chuyến đi thành công tới Anh. Tháng 9, James Baker gặp cả hai vị tổng thống ở Moskva, ngoài ra còn đến Kiev, Almaty và các nước vùng Baltic. Gorbachev tỏ ra nhiệt tình giúp đỡ nhất. Việc bán vũ khí cho tất cả các phe ở Afghanistan chấm dứt và quân đội Xô viết còn lại đều được triệu hồi từ Cuba về nước. Sau đó, Vadim Bakatin cung cấp cho đại sứ Mỹ sơ đồ chi tiết về việc bố trí các thiết bị nghe trộm của tổ chức KGB trong đại sứ quán Mỹ. 6

Sự kiện cuối cùng đáng chú ý nhất đối với Mikhail Sergeevich là khai mạc Hội nghị Madrid về vấn đề Trung Đông vào ngày 30/10. Ông là đồng chủ tọa với Tổng thống Bush. Sự mỉa mai châm biếm vẫn hiện hữu trong những vị khách tham gia. Tổng thống đại diện cho một cường quốc mạnh nhất trên thế giới ngồi ngang hàng với vị Tổng thống một quốc gia không còn tồn tại trên thực tế. Trước Hội nghị, Gorbachev có cuộc họp thượng đỉnh cuối cùng với ông bạn George Bush. Vị Tổng thống Mỹ nói với Mikhail Sergeevich điều ông muốn nghe. Ông sẽ ủng hộ Gorbachev và hy vọng lại có một Liên bang mới nổi lên. Rõ ràng, Bush miễn cưỡng nói ra điều này và ông không phải không biết Boris Yeltsin mới là người quan trọng hơn ở Moskva. Gorbachev có buổi hội đàm thân tình với Thủ tướng Tây Ban Nha Felipse Gonzalez, một chính trị gia phương Tây mà ông ưa thích. Gonzalez thông báo với Mikhail Sergeevich tình hình thực tế của đất nước − điều không một chính trị gia nào dám tiết lộ. Gorbachev thích nghe Felipse nói về chủ nghĩa xã hội, thậm chí dù đó là theo tư tưởng dân chủ xã hội kiểu phương Tây, vì nó càng khiến ông tin vào lý tưởng xã hội chủ nghĩa của mình.

Sau Hội nghị này, Tổng thống Mitterrand đãi tiệc tại một ngôi nhà mộc mạc dành cho ông gần Bayonne. Xung quanh có rất nhiều gia súc như gà, cừu và lừa, Mikhail Sergeevich cảm thấy như đang ở trong chính ngôi nhà của mình và hồi tưởng thời trẻ. Mitterrand cố xóa đi sai lầm của ông gây ra hôm 19/8 khi phát biểu với vị khách của mình về quá khứ.

Vào trung tuần tháng 11, Eduard Shevardnadze được mời làm Bộ trưởng Ngoại giao trong thời kỳ Liên bang Xô viết đang chết dần chết mòn. Yeltsin để mắt đến bộ này, yêu cầu cắt giảm nhân sự và sau đó hợp nhất bộ này với Bộ Ngoại giao Nga.

GORBACHEV, YELTSIN VÀ SỰ CÁO CHUNG CỦA LIÊN BANG

Yavlinsky dự thảo các thể chế kinh tế cho một ủy ban liên cộng hòa vào tháng 9. Ông vẫn giữ lập trường tiến hành cải cách kinh tế hợp lý vừa phải, một ngân hàng trung ương duy nhất, một đồng tiền chung, mở cửa biên giới, tư hữu hóa tài sản và cùng chia sẻ gánh nặng nợ nần của Liên bang. Lập trường đó vẫn tồn tại cho đến khi các nước cộng hòa lên tiếng họ chẳng có lợi gì, chẳng còn lại chút gì khi Liên bang tan rã. Bị sốc, Yavlinsky không dám chắc bệnh nhân của ông − Liên bang Xô viết − còn có thể cứu chữa được không. Song, một hiệp ước về cộng đồng kinh tế gồm các nước chủ quyền được ký vào ngày 18/10. Toàn bộ các vấn đề khó khăn đều bị tránh né. Trong thời gian này, Gorbachev thảo luận với Quỹ Tiền tệ Quốc tế về một khoản vay của Liên bang Xô viết nhằm giải quyết tình hình lộn xộn trong nước. Yeltsin tiếp tục khẳng định ông nghiêng về việc thành lập một Liên bang. Ông thông qua chương trình kinh tế của Gaidar vào ngày 28/10 mà không hề tham khảo ý kiến của Gorbachev và chương trình này lại dựa trên một chiến lược kinh tế hoàn toàn khác. Hai vị lãnh đạo này có đồng tình được với nhau không?

Yeltsin khẳng định ông không có tham vọng muốn thành lập các lực lượng vũ trang Nga và thậm chí ông còn đề cập đến việc thành lập một nhà nước Liên bang mới. Sau đó ông cũng lên tiếng nói về một Liên bang mới không cần đến hiến pháp. Ngày 14/11, trong cuộc họp Hội đồng Nhà nước tại Novo-Ogarevo, Yeltsin phản đối việc thành lập một nhà nước thống nhất, gọi là một chủ thể mới của Liên bang. Gorbachev và Nazarbaev rất ngạc nhiên: “Nếu chúng ta phản đối một nhà nước thống nhất, chúng ta sẽ tạo ra một số điều không rõ ràng và không có sự gắn kết, điều đó không phục vụ cho mục tiêu chúng ta từng đề ra.” Sau đó, ông đưa ra luận điệu cũ về Liên bang và ngay lập tức bị phản đối. Mikhail Sergeevich nói: “Cuối cùng, quyết định lại nằm trong tay các đồng chí. Theo tôi, chúng ta phải duy trì một nhà nước thống nhất. Nếu chúng ta không làm vậy, chúng ta sẽ phá hủy chính đất nước mình và phá hủy phần còn lại trên thế giới.” Shushkevich cho rằng một liên bang sẽ phải hợp nhất được lực lượng vũ trang. Yeltsin nói xen vào các ngành giao thông, chương trình vũ trụ và môi trường. Gorbachev không bình luận gì việc này, ông nói: “Nếu không có một cấu trúc nhà nước hiệu quả, một tổng thống hay một đại hội đại biểu nhân dân có nghĩa lý gì? Nếu đó là quyết định của ông, tôi sẵn sàng ra đi.” Yeltsin đáp lại: “Giờ ông đã thoát rồi đấy!”, nhưng Gorbahev phản ứng: “Hoàn toàn không phải như vậy. Tôi kiệt sức rồi.” Ông đứng phắt dậy và nói nếu họ muốn một kẻ hữu danh vô thực, một thảm lót chân, ông sẽ không tiếp tục nữa. Ông còn nói thêm, đất nước cần một nhà lãnh đạo mạnh mẽ như một đối trọng với sự phân quyền nhưng ông không còn mong muốn chức vụ đó nữa. Sau đó ông quay lại phía Yeltsin: “Boris Nikolaevich, ông phải nhận thấy họ đang dẫn chúng ta đi đâu chứ − những người chỉ biết đề xuất nước Nga nên bỏ các nước khác lại phía sau và mạnh lên một mình sao.” Ông đề cập đến Burbulis và những người khác tranh cãi về việc một nhà nước Nga, nước kế thừa Liên bang Xô viết, nên được thiết lập. Yeltsin không muốn có sự đối đầu, nói: “Tôi không ủng hộ những kẻ quá khích. Hãy để tự nói ra: một Nhà nước Liên bang.” Gorbachev không thể tiếp tục chỉ trích Yeltsin được vì ông ta đã có lý “Tôi làm việc theo nguyên tắc, trong khi đó điều đầu tiên đồng chí nên nghĩ đến là điều mọi người sẽ nói.”

Họ bắt đầu dự thảo các sửa đổi. Tổng thống trong tương lai sẽ do nhân dân bầu trực tiếp; Đại hội Đại biểu Nhân dân gồm hai viện: thượng và hạ viện, có sự tham gia của các đại biểu từ các nước cộng hòa và các vùng lãnh thổ; một chính phủ và một thủ đô. Chức chủ tịch Quốc hội rất quan trọng, vì vậy phải tìm ra một người có tài và đáng tin cậy. Sau đó, Gorbachev thêm vào lời ám chỉ trong Kinh thánh: “Nhưng thậm chí trong số các môn đệ của Chúa Giê-su cũng có kẻ tội đồ.” Vì chỉ có bảy người quanh bàn đàm phán, chắc sẽ không thể có kẻ nào phản bội Chúa ở đây. Về kinh tế, Yeltsin đề nghị người Nga tính toán khoản nợ Ukraine, tính theo giá thị trường thế giới, khoảng 80 tỷ đôla. Sau đó ông cho phép mình đưa ra quyết định hào hiệp: “Nếu Ukraine đồng ý gia nhập Liên bang, chúng ta có thể xóa khoản nợ này. Nếu không họ phải trả hết số nợ đó.”!

Shushkevich đề nghị một buổi họp nữa sẽ được tổ chức để mỗi thành viên của Hội đồng Nhà nước có thể thông qua quyết định cuối cùng và bảo vệ dự thảo trước đại hội đại biểu nhân dân của riêng mình. Họ đồng ý hiệp ước sẽ được ký vào cuối năm. “Nhưng lần này, không nói lộ ra ngoài ngày tháng cụ thể”, Nazarbaev dặn dò. Yeltsin nói với các nhà báo: “Chúng tôi đồng ý thành lập một Liên bang: một nhà nước liên bang dân chủ.” Sau đó, ông nhắc đến Gorbachev rằng ông không phải lúc nào cũng hiểu Gorbachev. “Được thôi, chừng nào đồng chí vẫn còn ý định này”, Gorbachev đáp lại. Hiệp ước dự thảo có nhiều điểm bất cập. Nó tuyên bố một Liên bang mới là một chủ thể trong luật quốc tế, nhưng nó cũng quy định các nước thành viên cũng là chủ thể luật quốc tế. Chủ thể nào được ưu tiên khi xảy ra xung đột tranh chấp? Sẽ có một lực lượng vũ trang thống nhất và trung ương kiểm soát lực lượng hạt nhân. Sẽ có một tổng thống, một thủ tướng, một chính quyền, một tòa án tối cao, một tòa án trọng tài và chánh án. Còn tồn tại nhiều xung đột. Tuy vậy, Gorbachev đã đạt được một số thành công giúp ông có thể tiến xa hơn.

Nhân việc Yeltsin đi thăm chính thức nước Đức, Gorbachev thấy ông phải tranh thủ sự quan tâm của giới truyền thông. Ông dẫn đầu đoàn đại biểu tới Siberi và Kyrgyzstan. Nó là một trải nghiệm cảnh tỉnh khi Mikhail Sergeevich phát hiện ông không phải phát biểu trước một quốc gia mà chỉ là một đám dân địa phương. Chỉ có vài bản tin ngắn về chuyến đi của ông được các phương tiện truyền thông đưa tin, nhưng tất cả đều mờ nhạt.

Thực tế như một gáo nước lạnh vào ngày 25/11 − ngày mọi thành viên của Hội đồng Nhà nước cùng ký hiệp ước dự thảo Liên bang. Các phương tiện truyền hình và nhà báo có mặt ghi lại giờ phút lịch sử này. Yeltsin gây xôn xao bằng cách tuyên bố ông có thể không ký hiệp ước dự thảo trong thời điểm hiện nay. Xô viết Tối cao Nga chưa sẵn sàng phê chuẩn một nhà nước thống nhất, thậm chí một nhà nước liên bang. Định nghĩa Liên bang là một liên minh các nhà nước dân chủ là có thể chấp nhận được.

Gorbachev không tin vào tai mình. Ông nói với Yeltsin rằng ông đã gạt đi mọi điều họ đã thỏa thuận. Shushkevich sau đó tiến đến bên Yeltsin và đề nghị hoãn việc ký kết lại. Phó Tổng thống của Kazakhstan (Nazarbaev không có mặt) bênh vực Gorbachev. Tuy nhiên, Tổng thống Uzbekistan là Karimov đứng về phía Yeltsin. Điều đó cho thấy người Nga tiến hành vận động hành lang mạnh mẽ nhằm bóp nghẹt hiệp ước dự thảo này. Gorbachev cảnh báo nếu hiệp ước dự thảo không được ký kết, hậu quả của việc này không thể đền bù được.

Shushkevich cố gắng làm dịu cơn giận của Gorbachev bằng cách đề nghị hoãn việc ký hiệp ước trong vòng mười ngày mà không hề thay đổi điều khoản nào trong hiệp ước. Belarus sẽ ký và phê chuẩn hiệp ước mà không có vấn đề gì. Yeltsin sau đó muốn chơi con bài mà ông tin đó là con chủ bài. Sẽ không khôn ngoan nếu ký Hiệp ước mà Ukraine vắng mặt. “Việc này rất có thể đẩy họ tới quyết định làm tan rã Liên bang một lần nữa và mãi mãi.” Gorbachev nghĩ hoàn toàn khác. Cần phải cho những kẻ muốn ly khai hiểu Liên bang đang hướng về tương lai. Sau đó, ông dùng áp lực đạo đức:

Tôi buộc phải nói rằng các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa, ngay trước thời điểm nghiêm trọng nguy hiểm này, lại đang tính các mưu đồ chính trị và định thay đổi thái độ của mình. Trong hoàn cảnh như vậy, họ nên nói thẳng với tôi là họ không muốn có Liên bang nữa. Về cá nhân mình, tôi cho rằng cách xử sự như vậy khác nào hủy hoại một nhà nước, các đồng chí đang phải gánh trên vai một trách nhiệm vô cùng nặng nề.

Họ vẫn yên lặng. Vì vậy, ông đi đến kết luận:

Tôi cảm thấy rất buồn và cực kỳ thất vọng. Tôi không hiểu các đồng chí sẽ tiếp tục thế nào đây. Các đồng chí biết thành lập một kiểu nhà tế bần thay cho một nhà nước thống nhất, các đồng chí sẽ khiến xã hội phải gánh chịu nặng nề. Chúng ta đang chìm ngập trong phiền toái.

Việc Gorbachev sử dụng ngôn từ thô lỗ chứng tỏ ông thật sự thất vọng và chán nản đến mức nào. Gorbachev tuyên bố nghỉ giải lao và khi gặp lại ông, Yeltsin tuyên bố ông ta đã được người ta khuất phục quỵ lụy như trước Sa hoàng − một quốc vương vĩ đại. Gorbachev nén giận và đáp: ‘Tốt, tốt lắm, Sa hoàng Boris”. 7 Tất cả thành viên đã ký vào một thông cáo chung, mà cuối cùng thông cáo hóa ra là giấy chứng tử của Liên bang Xô viết.

Liệu Yeltsin và Shushkevich có quyết định không cần một Liên bang trước cuộc họp này, hay họ đã thỏa thuận trong quá trình thảo luận? Gorbachev và các cộng sự cho rằng hai người này chơi trò xảo quyệt đánh lừa thương lượng đàm phán nhưng lại cho rằng việc ký hiệp ước sẽ chẳng bao giờ được thực hiện. Yeltsin và Shushkevich khăng khăng cho rằng cách cư xử của Gorbachev tại cuộc họp làm họ rất ngạc nhiên. Họ luôn muốn nhân nhượng, nhất là về phía Ukraine nhưng Gorbachev hoàn toàn không lắng nghe. Khi Gorbachev tuyên bố giải lao và bước ra khỏi phòng, chứng tỏ ông hết sức bực tức. Họ quyết định gặp nhau ở Belarus và mời cả Kravchuk tham dự. Cuối cuộc họp, Gorbachev nói với các nhà báo rằng các nhà lãnh đạo nước cộng hòa muốn kéo lùi tiến trình này lại. Điều đó không đúng sự thật. Hội đồng Nhà nước không bao giờ được triệu tập lại.

Một kết luận biết trước rằng, cử tri Ukraine sẽ lựa chọn nền độc lập của họ vào ngày 1/12. Khoảng 90,3% cử tri ủng hộ, thậm chí người dân tộc Nga cũng ủng hộ việc này. Leonid Kravchuk được bầu làm tổng thống với tỷ lệ phiếu cực kỳ ấn tượng là 61,6%. Nước Nga ngay lập tức thừa nhận nền độc lập của Ukraine, do đó chấm dứt chế độ Liên bang kéo dài suốt 300 năm. Không có nỗ lực nào nhằm thương lượng các điều kiện ưu đãi cho 11 triệu người dân tộc Nga đang sinh sống ở nước cộng hòa này. Với nước Nga và người Nga đây là một quyết định khó khăn vì họ đã và không coi Ukraine là nước ngoài mà là một phần quê hương.

Ukraine là quân bài có ích cho Yeltsin vì ông có thể miễn cưỡng buộc nước cộng hòa này ký hiệp ước Liên bang coi như là vỏ bọc cho chính sách riêng của mình. Ukraine có thể bị đổ lỗi làm tan rã Liên bang, chứ không phải là nước Nga. Ngày 5/12, Xô viết Tối cao Ukraine bỏ phiếu nhằm tuyên bố vô hiệu hóa việc Ukraine ký hiệp ước năm 1922 gia nhập Liên bang Xô viết. Ngày 6/12, nước cộng hòa này quyết không ký vào bất cứ hiệp ước Liên bang nào và tự thành lập lực lượng vũ trang riêng.

Kravchuk nhấn mạnh việc này trước khi ông đi Minsk để gặp Shushkevich và Yeltsin. Ukraine sẽ không ký một hiệp ước Liên bang với một cơ quan điều hành trung ương. Trong cuộc họp với các nhà lãnh đạo Hội đồng nhà nước, Gorbachev luôn đòi các thể chế trung ương. Không có gì bí mậ