Bống Cát Kho Khô
Cá bống có đến hàng chục loại như bống mủ, bống đao, bống cầu, bống tượng... nhưng riêng vùng sông Vệ - Quảng Ngãi quê tôi chỉ có rặt một loài ấy là bống cát. Cá bống cát còn có một cái tên khác rất dân gian là bống thệ. Đây là loài cá nhỏ, con to nhất chỉ bằng ngón chân cái người lớn, còn thường chỉ bằng ngón tay út, mắt nhỏ, mình thuôn lấm tấm hoa cát, rất khó nhìn thấy khi nép mình sát đáy sông. Cá bống cát có hai mùa trong một năm. Mùa tháng ba khi tiết trời ngót gió bấc, nước sông cạn dần, nhiều sương mù, và mùa tháng bảy, khi trời chớm sang thu, nắng vẫn còn rực rỡ cho tới tận chiều tối. Đánh cá bống cát chỉ cần dùng loại lưới nhỏ mặt đáy chừng năm gang tay và chiều dài chừng chục sải tay người lớn. Lưới thả dích dắc theo hình chữ chi. Khi thả xong, dùng mái chèo gõ đều đều vào mạn thuyền để "dồn" cá. Nhiều năm xa quê, nhưng không làm sao quên được cái dáng ngồi vắt vẻo, thanh mỏng như một vệt nắng của cô bé làng chài. Trên mặt sông rộng, lơ thơ gió, tóc em chảy về một phía. Một nửa khuôn mặt thầm lại huyền hoặc như một âm bản phim nghệ thuật. Nhưng nhớ nhất vẫn là tiếng chèo hối hả, câu thúc nôn nóng gõ vào mạn thuyền.
Bỏ sách vở lên bờ cát, lũ trẻ bọn tôi háo hức đợi. Và lúc cất lên, lưới đầy rặt cá bống cát. Chỉ còn chịu khó ngồi gỡ từng con một ra khỏi mắt lưới, rồi bỏ vào chiếc chậu sành to giữ cho cá tươi sống. Ở chợ Trạm quê tôi cá bống cát được bán thành từng mớ. Loại nhỏ nhất người ta dùng cái rá tre để đong bán theo theo rá. Và đây cũng là loại cá bống cát ngon nhất. Kho cá bống cát là một nghệ thuật ẩm thực của người dân quê. Cá bống cát chỉ ngon khi được kho bằng lửa củi tre trong chiếc nồi đất mà người xứ Quảng hay gọi là cái trã (hoặc nhỏ hơn cái trã một tí gọi là cái trách đất). Trước khi kho, cá bống cát được rửa sơ qua nước muối cho cứng mình, rồi ướp gia vị gồm muối phèn the, ớt và mía cây chẻ nhỏ. Nước đổ vào trã đất vừa đủ sao cho khi cá đã chín rim, là vừa hết nước. Kị nhất là khi kho xong, niêu cá có màu trắng bợt bạc. Để con cá bống cát ngon mắt, người kho lấy đường đen (loại đường chưa rút mật) thắng (nấu) làm màu. Nghe hơi đường hơi cháy và có màu đỏ sậm là vừa. Cho vài muỗng đường đã thắng vào trã cá, chỉ một lúc, cá bống cát đã có màu đỏ sậm như rượu vang chưa ăn đã nhìn thấy thèm. Nồi cá kho xong, vùi vào trấu nóng. Trấu giữ cá nóng và khô suốt ngày.
Còn gì hơn trên đời này khi được ăn cá bống cát kho khô ăn với cơm mới lên đồng. Mỗi và cơm làm nửa con cá bống cát nhỏ. Vị bùi của hạt gạo quyện với cái ngòn ngọt của mía, chút nhân nhẫn thơm thơm của thịt cá, vị đăng đắng của đường cháy và hơi ớt the cay...Nghe mơ hồ như một bóng hoa hư ảo. Chỉ một con cá bống cát kho khô, sao lại gợi lên trong lòng bao nhiêu những hoài niệm chất chứa. Món ăn đạm bạc bày ra trước mặt, khiến lòng ai rưng rưng nhớ cái thưở đầu còn để chỏm, quần rách đít chạy dọc bờ sông chang chang nắng, mót cá bống về cho mẹ kho khô. Trã cá bống cát huyền dịu như nồi cơm Thạch Sanh, ăn hoài không hết. Có hết rồi lại ra bờ sông như cô Tấm ngày xưa "bống bống bang bang lên ăn cơm vàng, cơm bạc nhà ta...". Ơ thì ra con cá bống cát nhỏ nhoi kho khô kia đâu chỉ là cá bống cát mà nó là cái núm nhau, khúc ruột lòng ta nối với sông mẹ, nối ta với quê hương dằn dặt nhớ thương. Ăn con cá bống cát sao còn nghe mùi khét lẹt của tóc cháy nắng, tiếng cười trong trẻo âm vang của đám bạn một thời giờ đã tan tác xa, tiếng mái chèo xua cá dội lồng ngực. Nhớ tháng bảy trở thu, mưa ngâu đổ đầy mặt sông lạnh. Cá bống cát kéo nhau về từng bầy xoan kín đáy sông. Nhớ bầy chim sẻ nhỏ đầu hói lông vì phải bắc cầu Ô Thước cho Ngưu Lang - Chức Nữ gặp nhau.
Mười mấy năm xa quê, con cá bống cát nhỏ nhoi dẫn tôi về nguồn cội, về tuổi thơ dấu yêu giờ đã nhạt nhoà. Hôm về thăm lại mái nhà xưa, mẹ lại đi chợ Trạm mua cá bống cát về kho khô đãi đứa con lang bạt. Gắp con cá nhỏ bằng ngón tay thơm nức, mẹ bảo tôi ăn kẻo nguội mất ngon. Tôi nhìn trã cá bống cát kho khô đặt trong chiếc mâm gỗ thị, rồi nhìn mẹ chống gối nhìn ra hiên nhà, mắt bỗng dưng nhoà nước, nhớ cái thời nhong nhỏng chạy dọc bờ sông.