CHƯƠNG III Ý VÀ LỜI
1.- Ở trường học thường phân biệt ý và lời.
2.- Nhưng ý và lời liên lạc mật thiết với nhau. Ý ảnh hưởng tới lời và lời cũng ảnh hưởng tới ỷ.
3.- Lời và ý phải xứng nhau.
4.- Trong cuốn này không xét về cách tìm ý.
1
Ở trường, giáo sư dạy tác văn thường phân biệt ý và lời, chỉ cho học sinh cách tìm ý rồi cách dùng lời để phô diễn những ý đó. Khi sửa bài, các ông thường phê: Ý được mà lời vụng, hoặc: Lời gọn, ít lỗi, nhưng ý nhạt và thiếu.
Trong các sách dạy luận văn cũng có những chương riêng về ý và lời. Sự phân biệt như vậy rất tự nhiên.
2
Nhưng ta cũng phải nhận rằng lời và ý có liên lạc mật thiết với nhau như hồn với xác vậy. Một đoạn văn hay thì chẳng những hay về ý mà lại phải hay cả về lời: cho nên một câu chải chuốt mà ý tầm thường, hoặc ý xác đáng mà lời vụng về thì cũng không thể nào lưu truyền được.
Ý và lời quan trọng như nhau, nâng đỡ lẫn nhau nữa. Chắc bạn đã nghiệm thấy rằng hễ kiếm được một ý hay thì tự nhiên cũng dễ kiếm được lời để phô diễn. Những lúc ý đã hiện mà bạn bóp trán chưa kiếm được lời là tại bạn chưa chịu suy nghĩ kĩ, chưa chịu “đào sâu” như người Pháp nói. Ý mới mờ mờ, nên lời còn ẩn núp. Có phải khi nào bạn cảm xúc nồng nàn thì kiếm ngay được những lời mạnh mẽ để diễn cảm xúc đó không? Vì vậy, những người nông thôn, không học làm văn bao giờ mà thỉnh thoảng cũng tìm được những tiếng xác đáng để tỏ tinh cảm của họ. Đọc ca dao, bạn đã khâm phục tài của những thi sĩ vô danh trong quần chúng đó.
Chẳng hạn hai câu:
Duyên sao cắc cớ hỡi duyên,
Cầm gương gương tối, cầm vàng vàng phai.
(Ca dao)
Hay là lời chăng? Ở ý chăng? Ở cả hai. Phải là một người đàn bà đau đớn ê chề về cảnh huống, đã nhiều lần than thân tủi phận mới kiếm được những lời đó. Bạn vui thú trong cảnh gia đình đầm ấm thì dù có văn tài thế mấy, cũng đố bạn kiếm được những hình ảnh trong câu dưới.
Lại như những câu:
Long lanh đáy nước in trời,
Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng.
(Nguyễn Du)
Thân em như tấm lụa đào,
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?
(Ca dao)
thì ý đẹp hay lời đẹp?
Đã đành nếu dụng ngữ của ta ít thì dù có ý mới, có cảm xúc mạnh cũng khó phô diễn được cho khéo. Nhưng ý nghèo thì dụng ngữ tất phải nghèo, dụng ngữ phong phú thì ý cũng thường phong phú.
Ý ảnh hưởng tới lời, mà lời cũng ảnh hưởng tới ý vì lời để diễn ý. Hễ sửa một lời cho đẹp hơn thì ý cũng hay hơn, mới hơn.
Chẳng hạn bạn viết:
Gió đã hơi lạnh rồi.
Nhưng thấy lối phô diễn ấy thường lắm, không làm cho độc giả chú ý tới được, bạn bèn sửa:
“Đã nghe rét mướt luồn trong gió”
(Xuân Diệu)
thì đâu phải bạn chi thay lời, mà còn thay cả ý nữa đấy.
Hoặc nếu bạn nói:
Tôi buồn lắm.
Rồi bạn thấy lời đó chưa đủ mạnh để tả nỗi sầu ngùn ngụt của bạn, bạn bèn sửa lại:
“Vạn lí sầu lên, núi tiếp mây”
(Huy Cận)
thì ai dám bảo rằng ý của bạn đã không thay đổi?
3
Vậy ý và lời ảnh hưởng mật thiết với nhau, không thể rời nhau được. Nhiều nhà văn còn cho lời quan trọng hơn ý nữa. Racine viết:
“Tôi sở dĩ khác ông Pradon, là nhờ tôi biết viết”[1]
La Bruyère cũng nói:
“Homère, Platon, Virgile, Horace hơn những văn sĩ khác chỉ nhờ từ ngữ và hình ảnh của họ”[2]
Chateaubriand quả quyết hơn:
“Tác phẩm nào cũng nhờ lời văn mới sống được”[3]
Những lời đó rất đúng. Nhưng ta cũng phải nhận rằng lời đẹp mà ý rỗng thì nếu có được thưởng thức, cũng chỉ trong một thời thôi.
Lời và ý phải xứng nhau. Lời đừng làm hại ý, nghĩa là bạn đừng nên đẽo gọt câu văn quá khiến ý hóa sai hoặc mất tự nhiên.
4
Trong cuốn “Nghệ thuật nói trước công chúng”[4] chúng tôi đã chỉ cách tìm, lựa và sắp ý. Dù viết hay nói thì phương pháp cấu tứ cũng là một, vì vậy chúng tôi xin miễn bàn thêm.
Vả lại, trong cuốn này, như nhan đề chỉ rỗ, chỉ xét riêng về cách luyện lời. Tuy nhiên vì cái lẽ ý và lời phải liên lạc chặt chẽ với nhau, nên ở một vài chỗ chúng tôi cũng phải nói qua về ý.
TÓM TẮT
Ý và lời tuy khác nhau nhưng ảnh hưởng lẫn nhau, nâng đỡ lẫn nhau. Một tác phẩm hay thì ý phải xứng với lời, lời phải xứng với ý.
Chú thích:
[1] Un journal doit être conçu, écrit et imprimé pour être lu et oublíe dans les 24 heures. [Lời này là của Adrien Bérard, không phù hợp với lời của Racine được dịch ở trên. Chắc sách in sai. (Goldfish)].
[2] Homère, Platon, Virgile, Horace ne sont au dessus des autres écrivains que par leurs expressions et par leurs images.
[3] Rien ne vit que par le style.
[4] Loại sách “Học làm người” Nhà xuất bản Văn Hoá tái bản, 1966. (BT).