TRÍCH DỊCH (4)

QUÍ NGHĨA

(Trọng nghĩa)

1- Thầy Mặc tử nói: “Mọi sự không gì quí hơn nghĩa. Nay thử bảo một người: “Tôi cho ông mũ và giày mà chặt tay chân ông, ông chịu không?” Người đó tất không chịu. Tại sao? Tại mũ giày không quí bằng tay chân. Lại bảo: “Tôi cho ông cả thiên hạ mà giết ông, ông chịu không? Người đó tất không chịu. Tại sao? Tại thiên hạ không quí bằng thân thể mình. [Nhưng người ta] tranh nhau một lời mà giết nhau, thế là quí nghĩa hơn thân thể. Cho nên tôi bảo: “Mọi sự không gì quí hơn nghĩa”. (đây là tự ái)[1].

2- Thầy Mặc tử từ Lỗ tới Tề, gặp một người quen cũ. Người này bảo thầy Mặc tử: “Thiên hạ ngày nay không ai làm điều nghĩa, duy có bác là khổ thân làm điều nghĩa, chẳng bằng thôi đi!”.

Thầy Mặc tử đáp: “Gia đình nọ có mười người con, một người cày ruộng, còn chín người ở không, thì người cày ruộng đó không thể không làm gấp lên được. Tại sao? Tại số người ăn thì đông mà số người cày ruộng thì ít. Thiên hạ ngày nay không làm điều nghĩa thì bác nên khuyến khích, chứ sao lại ngăn tôi?”

(Nguồn: http://baochivn.com/images/imported/2011/01/226.jpg)

3- Thầy Mặc tử xuống nước Sở ở phương Nam xin yết kiến vua Sở là Hiến Huệ vương[2]. Hiến Huệ vương lấy cớ già yếu từ chối[3], sai Mục Hạ tiếp.

Thầy Mặc tử thuyết phục Mục Hạ, Mục Hạ rất mừng, bảo thầy: “Lời của thầy thật hay, nhưng vua chúng tôi là một đại vương trong thiên hạ, chắc sẽ bảo: “Đó là việc làm [chủ trương] của người thấp hèn” mà không dùng lời của thầy chăng?”[4]

Thầy Mặc tử đáp: “Chỉ nên xét việc nên làm hay không thôi. Ví như vị thuốc nọ. Nó chỉ là một gốc cỏ, mà thiên tử dùng nó để trị bệnh, chứ đâu có chê nó chỉ là một gốc cỏ mà không dùng? Nông phu đong lúa nộp thuế cho đại nhân [quan lớn], đại nhân dùng lúa nấu xôi, cất rượu để cúng tế Thượng Đế, quỉ thần. Thượng Đế, quỉ thần đâu có chê là việc làm của kẻ thấp hèn mà không hưởng? Cho nên tuy là kẻ thấp hèn, trên so với nông dân, dưới so với vị thuốc, lẽ nào không bằng một gốc cỏ? Vả ngài đã nghe truyện vua Thang chưa?

Xưa vua Thang muốn đi thăm ông Y Doãn, sai người con của Bành Thị [một người họ Bành] đánh xe. Đánh xe tới nửa đường, người đó hỏi: “Nhà vua đi đâu?” Vua Thang đáp: “Đi thăm ông Y Doãn”. Người con của Bành Thị bảo: “Y Doãn là một kẻ thấp hèn trong thiên hạ, nhà vua muốn gặp hắn thì cứ sai gọi hắn lại mà hỏi, như vậy là một ân huệ cho hắn rồi”. Vua Thang bảo: “Ngươi làm sao biết được! Nay có một vị thuốc, làm cho tai mắt sáng ra thì ta tất mừng rỡ, mà ráng uống. Ông Y Doãn ở nước ta cũng như một vị lương y, một vị thuốc tốt, mà ngươi không muốn ta gặp ông ấy tức là không muốn cho ta thành một người tốt vậy”. Rồi ông bảo người con của Bành Thị xuống xe, không khiến đánh xe nữa.

Đừng cẩu thả [phải lễ độ] rồi mới được người hiền vui lòng giúp mình”.

4- Thầy Mặc tử nói: “Nói năng, hành động, hễ lợi cho Trời, quỉ thần và trăm họ thì làm; hại cho Trời, quỉ thần và trăm họ thì đừng làm. Nói năng, hành động, hễ hợp với ba đời thánh vương Nghiêu, Thuấn, Vũ, Thang, Văn, Võ thì làm; hợp với ba đời bao vương Kiệt, Trụ, U, Lệ thì đừng làm”.

5- Thầy Mặc tử nói: “Lời nói mà thực hành được thì nên thường nói, không thực hành được thì đừng thường nói, không thực hành được mà thường nói là mỏi miệng[5] [vô ích].

6- Thầy Mặc tử nói: “Phải bỏ sáu sự thiên lệch đi[6]. Khi làm thinh thì suy nghĩ, khi nói thì phải răn mình, khi cử động là để làm việc; ba cái đó thay nhau mà dùng thì thành thánh nhân. Phải từ bỏ mừng, giận, vui, buồn, yêu, ghét mà dùng nhân nghĩa; tay, chân, miệng, mũi, tai, dùng vào việc nghĩa thì tất thành thánh nhân”.

7- Thầy Mặc tử bảo các môn sinh: “Làm điều nghĩa mà không thành thì đừng chê [đổ tại] đạo; cũng như người thợ đẽo gỗ mà không thành thì không chê sợi dây mực”.

8- Thầy Mặc tử nói: “Bậc quân tử [tức hạng trị dân] trên đời bảo mổ một con chó, một con heo, không biết thì từ chối; mà bảo làm tướng quốc, thì không làm được cũng nhận, như vậy chẳng ngược đạo ư?”

9- Thầy Mặc tử nói: “Một người mù bảo: “Đá hoa cương[7] trắng, mồ hóng đen, thì dù người mắt sáng cũng không cãi được; nhưng nếu để lẫn lộn vật đen và vật trắng mà bảo lựa thì người mù không biết lựa. Cho nên bảo: “Người mù không biết đen trắng, không phải là không biết cái đen, cái trắng mà là không biết lựa”. Các bậc quân tử trong thiên hạ ngày nay gọi một việc nào đó là nhân, thì dù Vũ, Thang cũng không cãi được; nhưng gồm chung việc nhân với việc bất nhân mà bảo lựa thì họ không biết lựa. Cho nên bảo: “Các bậc quân tử trong thiên hạ không biết điều nhân, không phải là họ không biết cái tên, mà là không biết lựa [để làm]”.

10- Thầy Mặc tử nói: “Kẻ sĩ ngày nay dùng thân mình không thận trọng bằng một con buôn dùng một tấm vải. Con buôn dùng một tấm vải thì không dám đổi nó[8], không dám cẩu thả trao nó, tất phải lựa thứ tốt. Kẻ sĩ ngày nay dùng thân mình thì không vậy; hễ lòng muốn làm là làm. Lỗi nặng thì bị hình phạt, nhẹ thì bị tiếng xấu; như vậy là kẻ sĩ dùng thân mình không thận trọng bằng con buôn dùng một tấm vải”.

11- Thầy Mặc tử nói: “Người quân tử ở đời muốn thành nghĩa, mà có ai giúp sửa mình thì họ giận, có khác gì muốn xây bức tường, có người lại tiếp tay cho thì giận, há chẳng ngược đạo ư?”.

12- Thầy Mặc tử nói: “Thánh vương đời xưa muốn truyền đạo cho đời sau, nên mới viết lên thanh tre, tấm lụa, khắc lên đồng, lên đá, để lại cho con cháu, mong con cháu đời sau theo đó [mà hành động]. Nay biết đạo của tiên vương mà không làm tức là phế bỏ phép tiên vương truyền lại”.

13- Thầy Mặc tử đi xuống nước Vệ ở phương Nam, trong một ngăn của thùng xe chở rất nhiều sách. Huyền Đường tử thấy vậy lấy làm lạ, hỏi: “Tôi nghe thầy dạy Công Thượng Quá rằng: “Chỉ cần xét sự lí cong hay ngay [phải hay trái], như vậy đủ rồi [không cần đọc sách]”. Những sách ấy có gì đáng quí mà thầy chở nhiều như vậy?”

Thầy Mặc tử đáp: “Xưa ông Chu công Đán sáng đọc một trăm thiên sách, tối tiếp bảy chục kẻ sĩ, cho nên giúp thiên tử, làm cho thiên hạ được sửa trị cho tới ngày nay. Địch tôi, trên không có bổn phận thờ vua, dưới không phải khó nhọc cày ruộng, cho nên đâu dám bỏ việc đọc sách. Địch tôi nghe nói các việc trong thiên hạ, lí thì cùng qui về một mối, mà lời thì không thể không có chỗ lầm, mỗi người nghe một khác, do đó mới có nhiều sách. Lòng của anh Quá đã khảo sát được tới chỗ tinh vi, đã biết được cái cốt yếu của việc cùng qui về một mối, vì vậy mà tôi không dùng sách dạy anh ấy, có gì đâu mà ông lấy làm lạ”.

14- Thầy Mặc tử bảo [một đại phu nước Vệ là] Công Lương Hoàn tử: “Vệ là nước nhỏ, nằm giữa hai nước Tề, Tấn, không khác gì nhà nghèo ở giữ hai nhà giàu. Nhà nghèo mà đua đòi cách ăn mặc của nhà giàu, tiêu dùng nhiều thì càng mau suy sụp. Tôi xem trong nhà ông, xe trang sức đẹp đẽ có mấy trăm cỗ, ngựa cưỡi có mấy trăm con, phải nuôi bằng thóc, đậu, đàn bà bận áo thêu có mấy trăm người. Dùng số tiền để trang sức xe, nuôi ngựa và may áo đó mà nuôi binh sĩ tất được hơn ngàn người. Như vậy, khi gặp hoạn nạn, sai mấy trăm binh sĩ che đỡ ở trước, mấy trăm binh sĩ che đỡ ở phía sau, với dùng mấy trăm đàn bà thay vào thì đằng nào yên hơn”.

15- Một môn sinh của thầy Mặc tử [được vời] làm quan ở nước Vệ, mới tới Vệ không bao lâu thì đã về. Thầy Mặc tử hỏi tại sao về, người đó thưa: “Người ta hỏi ý con mà không xét kĩ lời con”, người ta bảo con: “Ban cho ngươi một ngàn bồn[9] lúa”, mà rồi chỉ phát cho có năm trăm bồn, vì vậy mà con bỏ về”.

Thầy Mặc tử hỏi: “Nếu họ phát cho anh một ngàn bồn thì anh có bỏ về không?” – Đáp: “Không”. Thầy Mặc tử bảo: “Như vậy thì đâu phải vì người ta không xét kĩ lời anh, tại người ta phát ít lúa đấy”.

16- Thầy Mặc tử nói: “Bọn quân tử quân tử trên đời này coi kẻ sĩ trọng nghĩa không bằng người đội lúa. Nay có một người đội lúa ngồi nghỉ ở bên lề đường, muốn đứng dậy mà không nổi, người quân tử thấy thì chẳng kể người đội lúa đó già hay trẻ, sang hay hèn, cũng đỡ cho đứng dậy. Tại sao vậy? Tại đó là việc nghĩa. Nay có kẻ sĩ trọng nghĩa, vâng theo đạo của tiên vương mà bảo cho thì bọn quân tử trên đời này chẳng vui vẻ thi hành mà còn huỷ báng, chê bai; như vậy là họ coi kẻ sĩ trọng nghĩa không bằng người đội lúa”.

17- Con buôn đi các chợ bốn phương, bán lời gấp bốn gấp năm, [cho nên] tuy bị những khó khăn khi qua cửa ải, qua cầu, bị cái nguy gặp giặc, cướp, mà họ vẫn làm. Kẻ sĩ ngồi một chỗ mà giảng điều nghĩa, không bị những khó khăn khi qua cửa ải, qua cầu, bị cái nguy gặp giặc, cướp, lại lợi biết mấy lần mà kẻ; vậy mà không làm thì quả là kẻ sĩ tính cái lợi không sáng suốt bằng con buôn.

18- Thầy Mặc tử đi lên phía Bắc tới nước Tề, gặp một thầy bói. Thầy bói bảo: “Thượng Đế dùng ngày hôm nay để giết con rồng đen ở phương Bắc; nước da tiên sinh đen, đừng nên đi về phương ấy”.

Thầy Mặc tử không nghe, cứ đi, tới sông Tri, không được như ý, phải về.

Thầy bói bảo: “Tôi đã bảo tiên sinh đừng đi về phương Bắc mà!” Thầy Mặc tử đáp: “Trong số những người ở Nam không lên được Bắc, và những người ở phương Bắc không xuống phương Nam, có người da trắng, da đen, cớ sao đều bất như ý cả? Vả chăng Thượng Đế dùng các ngày giáp, ất để giết con rồng xanh ở phương Đông; dùng các ngày bính, đinh để giết con rồng đỏ ở phương Nam; dùng các ngày canh, tân để giết con rồng trắng ở phương Tây; dùng các ngày nhâm, quí để giết con rồng đen ở phương Bắc[10]; theo lời thầy thì tức là cấm thiên hạ đi, là [dùng sự mê tín mà] vây [trói buộc] lòng người, khiến ngoài đường không có người đi lại. Lời thầy không dùng được”.

19- Thầy Mặc tử bảo: “Lời nói của ta dùng được. Kẻ nào không dùng lời của ta mà muốn thay đổi tư tưởng [suy nghĩ khác], thì cũng như không gặt lúa mà đi mót bông lúa vậy; kẻ nào dùng lời của mình mà bài bác lời của ta thì cũng như cầm trứng ném vào đá, ném hết trứng trong thiên hạ, đá vẫn y nguyên, không huỷ hoại được”.

CÔNG MẠNH

1- Công Mạnh tử[11] bảo thầy Mặc tử:

- Người quân tử chấp tay ngồi đợi; hễ [vua] hỏi thì nói, không hỏi thì làm thinh, cũng như cái chuông, gõ thì kêu, không gõ thì không kêu.

Thầy Mặc tử đáp:

- Lời nói về ba việc, ông chỉ mới biết một[12], lại chưa biết ông muốn nói gì nữa. Như nhà vua [đại nhân] làm điều dâm bạo trong nước, nếu mình [trực tiếp] dâng lời can gián thì bị chê là không kính thuận, nếu mình [gián tiếp] do kẻ tả hữu thân cận của nhà vua, vì vậy mà người quân tử từ nghi, không dám nói. Còn nếu nhà vua lo việc nước, đương lúc phải ứng phó với việc khó khăn, nguy cơ có thể phát ra bất cứ lúc nào, thì người quân tử tất phải can gián; nếu lời can gián có lợi cho vua, tất vua sẽ dùng; trong trường hợp đó, tuy chẳng gõ, chuông cũng phải kêu. Lại như nhà vua có hành vi bất nghĩa, tuy gọi là trù tính khéo léo, có thể dùng vào việc quân [nhưng chỉ là] muốn đánh chiếm một nước vô tội, để mở rộng đất đai, thu thuế sinh lợi; nếu xuất quân thì thế nào cũng bị nhục, vì nước bị đánh đã bất lợi mà nước đem quân đánh cũng bất lợi, cả hai đều bất lợi; trong trường hợp đó, tuy chẳng gõ chuông cũng phải kêu[13].

Vả lại ông bảo: “Người quân tử chấp tay ngồi đợi; hễ hỏi thì nói, không hỏi thì làm thinh, cũng như cái chuông, gõ thì kêu, không gõ thì không kêu”. Bây giờ chưa có ai gõ, mà ông đã nói, thế có phải ông thuộc vào hạng không gõ mà kêu không? Ông không thuộc vào hạng người ông gọi là quân tử chăng?

2- Công Mạnh tử bảo:

- Mình thực làm điều thiện thì ai mà không biết? Như người đồng cốt giỏi, không ra khỏi nhà cũng dư gạo ngon [do người ta đem cúng hoặc tạ ơn], người đàn bà đẹp không ra khỏi nhà, người ta cũng tranh nhau cầu thân. Còn như mình hành động mà tự khoe thì chẳng ai dùng mình. Nay thầy đi thuyết phục mọi người, sao mà khó nhọc như vậy?

Thầy Mặc tử đáp:

- Đời này loạn, số người cầu đàn bà đẹp thì nhiều, cho nên đàn bà đẹp không ra khỏi nhà, nhiều người cũng tìm tới; còn số người cầu người hiền thì ít, không gắng thuyết phục người ta, tất người ta không biết”.

Vả lại có hai người bói [bằng cỏ thi] đều giỏi cả, một người đi [khắp nơi để] bói cho người ta, một người không ra khỏi nhà thì người nào được nhiều gạo hơn?

Công Mạnh tử đáp:

- Người đi bói cho người ta được nhiều gạo hơn.

Thầy Mặc tử nói:

- Đức nhân, nghĩa ngang nhau, người đi thuyết phục mọi người, thì công làm điều thiện tất cũng nhiều hơn, thế thì tại sao lại không đi thuyết phục?

3- Công Mạnh tử đội mũ chương phủ [một kiểu mũ của nhà Nho] cao nghiều nghiệu, đai cắm cây hốt, mặc y phục của nhà Nho lại thăm thầy Mặc tử, hỏi:

- Người quân tử chú ý tới y phục rồi mới hành động, hay hành động rồi mới nghĩ tới y phục?[14]

Thầy Mặc tử đáp:

- Hành động không tuỳ thuộc y phục.

Công Mạnh tử hỏi:

- Tại sao biết được như vậy?

Thầy Mặc tử đáp:[15]

- Xưa vua Tề Hoàn công đội mũ cao, đeo đai lớn, kiếm bằng đồng, mộc bằng gỗ, trị nước mà nước yên; xưa Tấn Văn công mặc áo thô và áo lông cừu phương Bắc, dùng đai bằng da để đeo kiếm, trị nước mà nước yên; xưa Sở Trang vương đội mũ bằng tơ rộng, vạt trước cũng rộng, trị nước mà nước yên; xưa Việt vương Câu Tiễn cắt tóc xâm mình, trị nước mà nước yên.[16] Bốn ông vua ấy, y phục khác nhau mà hành động [kết quả] như nhau. Vì vậy Địch tôi biết rằng không tuỳ thuộc vào y phục.

Công Mạnh tử bảo:

- Phải! Tôi nghe nói: “Biết điều phải mà không thực hành ngay thì tất là bất tường [không tốt lành]”. Vậy tôi xin bỏ hốt, lột mủ chương phủ rồi sẽ hầu chuyện thầy, nên chăng?

Thầy Mặc tử đáp:

- Xin cứ để y phục đó mà nói chuyện với nhau. Nếu phải bỏ đai, lột mũ rồi mới nói chuyện thì vẫn còn cho hành động tuỳ thuộc vào y phục rồi.

4- Công Mạnh nói:

- Người quân tử tất phải theo ngôn ngữ, y phục của cổ nhân rồi mới có đức nhân được.

Thầy Mặc tử bảo:

- Xưa, [trong số các] khanh sĩ của vua Trụ nhà Thương [Ân] có Phí Trọng là kẻ tàn bạo trong thiên hạ, Cơ tử, Vi tử là thánh nhân trong thiên hạ, những ông đó cùng dùng một ngôn ngữ mà người thì nhân, kẻ thì bất nhân. Ông Chu công Đán là bậc thánh nhân trong thiên hạ, mà Quản Thúc là kẻ tàn bạo trong thiên hạ, hai ông đó đều theo một kiểu y phục mà người thì nhân, kẻ thì bất nhân, Vậy đâu phải cứ theo ngôn ngữ, y phục của cổ nhân rồi mới có đức nhân. Vả lại, ông theo phép tắc nhà Chu mà không theo phép tắc nhà Hạ, thì cái ông gọi là cổ chưa phải là cổ. [Vì sau nhà Hạ tới nhà Thương rồi tới nhà Chu].

5- Công Mạnh tử bảo thầy Mặc tử:

- Xưa, thánh nhân chia thứ bậc: bậc thượng thánh thì lập làm thiên tử, bậc dưới thì lập làm khanh, đại phu. Một người như Khổng tử biết rộng về Thi, Thư[17], hiểu kĩ về lễ, nhạc, biết rõ về vạn vật, nếu ông gặp thời thánh vương thì sao lại không được lập làm thiên tử?

Thầy Mặc tử đáp:

- Bậc trí giả tất trọng Trời, thờ quỉ, yêu người và tiết kiệm trong việc tiêu xài, có gồm đủ như vậy mới gọi là bậc trí giả. Ông bảo: Khổng tử biết rộng về Thi, Thư, hiểu kĩ về lễ, nhạc, biết rõ về vạn vật”, rồi cho rằng “đáng làm thiên tử” như vậy là thấy nhiều răng khắc trên miếng gỗ mà bảo rằng một người nào đó là giàu[18].

6- Công Mạnh tử bảo: “Giàu, nghèo, thọ, yểu, đều do Trời định trước, không thể thêm bớt được”, lại bảo: “Người quân tử phải học”.

Thầy Mặc tử bảo: “Bảo người ta phải học mà lại chủ trương có số mạng, như vậy khác gì bảo người ta bao tóc mà lại bỏ cái mũ đi”.

7- Công Mạnh tử nói với thầy Mặc tử:

- Có điều nghĩa và điều bất nghĩa, nhưng không có điều lành, điều gở [quỉ thần không gây hoạ phúc được].

Thầy Mặc tử bảo:

- Các thánh vương đời xưa đều cho rằng quỉ thần sáng suốt, gây hoạ và phúc; nhờ chủ trương có điều lành, điều gở, nên trị nước yên. Từ thời Kiệt, Trụ về sau, đều cho quỉ thần không sáng suốt, không gây hoạ phúc được; vì chủ trương không có điều lành điều gở, mà chính sự hoá loạn, nước hoá nguy nên sách Cơ tử của tiên vương có câu: “Người sinh lòng xấc láo, đó là điều gở”. Câu đó có nghĩa là làm điều bất thiện thì bị [quỉ thần] phạt, làm điều thiện thì được thưởng.

8- Thầy Mặc tử bảo Công Mạnh tử: “Phép để tang [của nhà Nho các ông]. Hễ vua, cha mẹ, vợ và con trai trưởng mà chết thì để tang ba năm; chú bác, anh em chết để tang một năm; họ hàng gần, năm tháng; cô cậu, chị, cháu [gọi bằng cậu], chàng rể, đều vài tháng. Lại có người chủ trương trong thời gian không để tang thì tụng [đọc lớn tiếng] ba trăm bài thi [trong Kinh Thi], hoá đàn ba trăm bài thi, ngâm ba trăm bài thi, vừa múa vừa hát ba trăm bài thi. Theo lời ông [khi có tang thì không làm việc, hết tang rồi lại chỉ ca hát] thì người quân tử còn ngày giờ đâu mà xử án và trị nước, người dân thường còn thì giờ đâu mà làm ăn?”

9- Công Mạnh tử bảo:

- Nước loạn thì lo sửa trị, nước trị rồi thì lo việc lễ, nhạc. Nước nghèo thì lo làm ăn, nước giàu thì lo việc lễ, nhạc.

Thầy Mặc tử bảo:

- Nước trị rồi thì vẫn lo việc sửa trị, nhờ vậy mới được trị; bỏ việc sửa trị thì nước cũng hết trị. Nước giàu thì vẫn làm ăn, nhờ vậy mới giàu; bỏ việc làm ăn thì nước cũng hết giàu. Cho nên việc trị nước, phải gắng lo hoài không ngừng, như vậy mới được. Nay ông bảo: “Nước trị thì lo lễ, nhạc, nước loạn thì lo sửa trị”. Như vậy thì không khác gì nghẹn[19] rồi mới đào giếng, chết rồi mới mời thầy thuốc. Xưa ba đời bạo vương Kiệt, Trụ, U, Lệ ham mê tiếng ca nhạc, không đoái tới dân, đến nỗi thân bị giết, nước mất, dòng dõi tuyệt tự, đều do chính sách [trọng lễ, nhạc] đó cả”.

10- Công Mạnh tử bảo “không có quỉ thần”, rồi lại bảo “người quân tử phải học cách cúng tế”. Thầy Mặc tử bảo: “Đã tin không có quỉ thần mà còn học cúng tế thì khác gì không khách khứa mà học phép tiếp khách, không có cá mà đan lưới đánh cá”.

11- Công Mạnh tử bảo thầy Mặc tử:

- Thầy cho để tang ba năm là trái [nghĩa là có hại cho sự trị nước và sản xuất], nhưng thầy chủ trương để tang ba tháng thì cũng trái vậy [nghĩa là cũng có hại, tuy ít hơn).

Thầy Mặc tử đáp:

- Ông đem tục để tang ba năm để chê sự để tang ba tháng như vậy, không khác gì người khoả thân bảo người vén quần[20] [để hở người] là không kính cẩn vậy.

12- Công Mạnh tử bảo thầy Mặc tử:

- Có một điều hơn người, có thể gọi là trí [sáng suốt] không?

Thầy Mặc tử đáp:

- Kẻ ngu cũng có chỗ sáng suốt hơn người, vậy kẻ ngu cũng có thể gọi là trí chăng?

13- Công Mạnh tử bảo:

- Để tang ba năm là do trẻ nhớ cha mẹ ba năm.

Thầy Mặc tử đáp:

- Trẻ con chỉ biết nhớ cha mẹ mà thôi, cha mẹ không thể thấy lại được mà nó cũng gào khóc không ngừng là tại sao? Tại nó cực ngu. Sự hiểu biết của người theo đạo Nho há lại không hơn con nít sao?

14- Thầy Mặc tử hỏi một người theo đạo Nho:

- Chơi nhạc để làm gì?

Đáp:

- Chơi nhạc để được nhạc[21].

Thầy Mặc tử bảo:

- Ông chưa trả lời tôi. Nay tôi hỏi ông: “Cất nhà để làm gì? Ông đáp: “Để che lạnh mùa đông, tránh nóng mùa hè, để trai gái có phòng riêng biệt nhau”, như vậy là cho tôi biết cái lí do cất nhà. Đằng này tôi hỏi ông: “Chơi nhạc để làm gì?” Ông đáp: “Chơi nhạc để được nhạc”, như vậy khác gì tôi hỏi “Cất nhà để làm gì” mà ông đáp: “Để làm nhà”.

15- Thầy Mặc tử bảo Trình tử [tên là Phiền, một học giả nghiên cứu cả đạo Nho lẫn đạo Mặc]:

- Đạo Nho có bốn chủ trương đủ để làm mất thiên hạ. Nho cho Trời là không sáng suốt, cho quỉ là không thiêng, Trời và quỉ không nói, điều đó đủ để mất thiên hạ. Lại thêm chôn cất hậu hĩnh, để tang lâu, quan quách phải dầy, áo liệm phải nhiều, đám tang như một cuộc dời nhà, khóc lóc ba năm, phải đỡ rồi mới đứng dậy, phải chống gậy rồi mới đi được, tai không nghe, mắt không thấy gì cả, như vậy đủ để mất thiên hạ. Lại đờn ca, đánh trống, múa, học thói ca nhạc, như vậy đủ để mất thiên hạ. Lại cho rằng có số mạng, giàu nghèo, thọ yểu, trị loạn, yên nguy đã định trước rồi, không sửa đổi được; người trên theo chủ trương đó tất không trị nước, người dưới theo chủ trương đó, tất không[22] làm ăn gì cả, như vậy đủ để mất thiên hạ.

Trình tử nói:

- Tiên sinh mạt sát đạo Nho quá lắm!

Thầy Mặc tử đáp:

- Nếu đạo Nho không có bốn chủ trương đó, mà tôi đặt điều thì mới là mạt sát. Nay đạo Nho quả có bốn chủ trương đó, tôi nói ra đâu phải là mạt sát, chỉ là có sao nói vậy thôi.

Trình tử làm thinh bước ra. Thầy Mặc tử gọi lại:

- Trở vô đi!

Trình tử quay lại, ngồi phía sau, rồi tiến lên, thưa:

- Lời nói mới rồi của tiên sinh có chỗ không phải. Như tiên sinh nói đó, tức là không có gì gọi là khen vua Vũ, là mạt sát Kiệt,Trụ[23].

Thầy Mặc tử đáp:

- Không phải vậy[24]. Nên bàn về chỗ phải trái thì bàn về chỗ phải trái[25], nên tranh biện phê phán thì tranh biện phê phán[26], như vậy là minh trí. Chỉ nên bàn về chỗ phải trái mà lại tranh biện, thì không khác gì vác cái tay xe mà đạp con kiến vậy.

16- Thầy Mặc tử tranh biện với Trình tử, khen Khổng tử. Trình tử bảo:

- Đã chê Nho, sao còn khen Khổng tử?

- Vì thuyết của ông ấy có chỗ đúng, không thể sửa đổi được. Như loài chim thấy không khí nóng hơn nhiều vì trời nắng hạn, thì bay lên cao, loài cá thấy không khí nóng hơn nhiều thì lặn xuống sâu; sáng suốt như vua Vũ, vua Thang cũng không thể chê chúng được. Có thể bảo loài chim, loài cá ngu, mà vua Vũ, vua Thang cũng có khi theo chúng; vậy thuyết của Khổng tử có chỗ đúng thì sao Địch tôi lại không khen?

17- Có người lại chơi nhà thầy Mặc tử, thân thể cường tráng mà trí óc minh mẫn. Thầy Mặc tử muốn khuyên người đó theo học mình, bảo: “Muốn học không? Rồi ta sẽ giới thiệu cho ra làm quan. Người đó được khuyến khích như vậy, nên xin học. Được một năm, người đó đòi thầy Mặc tử giới thiệu cho mình làm quan.

Thầy Mặc tử đáp:

- Không giới thiệu cho anh làm quan! Anh đã đọc sách Lỗ ngữ chưa? Một nhà nọ ở nước Lỗ có năm anh em. Cha chết, người con trưởng ham rượu và không lo việc chôn cất với các em. Bốn người em bảo: “Anh lo việc chôn cất cha với chúng em, chúng em sẽ mua rượu cho uống”. Được khuyến khích như vậy, người anh lo việc chôn cất. Chôn cất xong, hắn đòi bốn em mua rượu cho mình. Bốn người em đáp: “Tụi em không mua rượu cho anh, anh chôn cất cha, chúng tôi cũng chôn cất cha, cha là cha chung, chứ đâu phải của riêng chúng tôi. Anh không chôn cất cha thì người ta cười anh, cho nên chúng tôi mới khuyến khích anh chôn cất”. Nay anh làm việc nghĩa, ta cũng làm việc nghĩa, đâu phải việc nghĩa của riêng ta. Anh không học thì người ta cười anh, cho nên ta mới khuyến khích anh học”.

Thế là môn sinh đó không đòi được giới thiệu làm quan nữa.

18- Có người lại chơi nhà thầy Mặc tử. Thầy Mặc tử hỏi:

- Sao không học?

Đáp:

- Trong họ tôi không có ai học cả.

Thầy Mặc tử bảo:

- Không phải vậy! Người yêu cái đẹp không có nói: “Họ tôi không ai yêu cái đẹp”, mà người đó cũng không yêu cái đẹp?[27] Người thích giàu sang, đâu có nói: “Họ tôi không ai thích giàu sang”, mà người đó không thích giàu sang? Kẻ nào yêu cái đẹp, thích giàu sang thì không tuỳ theo người, cứ mạnh bạo gắng sức làm. Điều nghĩa là lợi khí lớn trong thiên hạ, sao lại tuỳ theo người? Mình cứ mạnh bạo, gắng sức mà làm chứ.

19- Có người lại chơi nhà thầy Mặc tử, thưa với thầy Mặc tử:

- Tiên sinh bảo quỉ thần sáng suốt, có thể gây hoạ, tạo phúc cho người được, người hiền thì làm cho giàu, kẻ tàn bạo thì bắt chịu tai hoạ. Tôi thờ tiên sinh không đúng chăng? Quỉ thần không sáng suốt chăng? Vì cớ gì mà tôi không được ban phúc?

Thầy Mặc tử đáp:

- Anh không được ban phúc, sao lại bảo lời của ta không đúng, mà quỉ thần không sáng suốt? Anh có nghe rằng kẻ giấu một người bị tội cũng bị tội không?[28]

- Không.

- Có người hiền gấp trăm anh, anh có thể khen người đó trăm lần mà anh có khen người đó một lần nào không? [29]

- Không.

Thầy Mặc tử bảo:

- Giấu một người còn bị tội, nay anh giấu nhiều người như vậy[30], tội phải nặng lắm, còn cầu phúc gì nữa?

20- Thầy Mặc tử đau. Phu Tị[31] bước lại, hỏi:

- Tiên sinh bảo quỉ thần sáng suốt, có thể gây hoạ, tạo phúc cho người được, người hiền thì thưởng, kẻ ác thì phạt. Tiên sinh là bậc thánh mà sao lại đau? Hoặc giả lời của tiên sinh không đúng chăng? Quỉ thần không sáng suốt chăng?

Thầy Mặc tử đáp:

- Ta đau thì sao lại bảo quỉ thần không sáng suốt? Có nhiều nguyên nhân gây bệnh: nóng, lạnh gây bệnh được, lao khổ gây bệnh được. Nhà có một trăm cửa, mà chỉ đóng một cửa thì kẻ trộm sao lại không vô được?

21- Hai ba môn sinh xin thầy Mặc tử dạy thêm môn bắn nữa. Thầy Mặc tử bảo:

- Không nên! Người trí tất lượng sức mình tới được đâu thì làm tới đó. Ngay như một quốc sĩ[32] cũng không thể làm cả hai việc vừa chiến đấu vừa nâng đỡ người được. Các anh không phải là quốc sĩ, làm sao có thể vừa học đạo vừa học bắn mà thành công được.

22- Vài ba môn sinh thưa với thầy Mặc tử:

- Cáo tử[33] bảo: “Mặc tử miệng thì nói [nhân] nghĩa mà hành vi thì xấu. Xin thầy đuổi hắn đi.

- Thầy Mặc tử đáp:

- Không nên. Hắn khen lời của ta để che hành vi của ta, như vậy còn hơn là không[34]. Có một người nọ với Địch, cả hai đều rất không ưa nhau, nhưng người đó kính Trời, thờ quỉ thần, yêu mọi người, vậy dù rất không ưa nhau, nhưng vẫn còn hơn là không. Cáo tử, ngôn ngữ, đàm luận rất giỏi, giảng nhân nghĩa, mà chê ta; hắn chê ta còn hơn là không.

23- Vài ba môn sinh thưa với thầy Mặc tử:

- Cáo tử làm được điều nhân?

Thầy Mặc tử bảo:

- Chưa hẳn vậy. Cáo tử làm điều nhân cũng như người nhón gót mà cho là cao, nằm ngửa [dang tay chân] mà cho là lớn [bề ngang], như vậy không được đâu.

24- Cáo tử bảo thầy Mặc tử:

- Tôi có thể trị nước được.

Thầy Mặc tử bảo:

- Người trị nước thì miệng nói điều gì, thân phải thi hành. Anh miệng nói mà thân không làm, thế là thân anh loạn rồi. Anh không trị nổi cái thân anh, làm sao trị được nước? Anh tạm đừng nói đến việc trị nước nữa, thân anh loạn rồi.

[1] Cụ Nguyễn Hiến Lê muốn nói là “người ta tranh nhau một lời mà giết nhau” thì có thể là vì tự ái chứ không hẳn là vì nghĩa.

[2] Đường Kính Cảo cho rằng Hiến Huệ vương tức Huệ vương – Có nhà lại bảo sau chữ hiến thiếu chữ thư, câu đó có nghĩa là: yết kiến vua Sở, dâng thư lên Huệ vương (Kiến Sở hiến thư Huệ vương). Chúng tôi theo Đường Kính Cảo (coi phần I và II).

[3] Nguyên văn: Huệ vương dĩ lão từ /惠王以老辭/. Có người hiểu là Huệ vương chê Mặc tử già mà không tiếp. Lúc đó Huệ vương trên 60 tuổi, Mặc tử cũng có thể trên 50 tuổi. Nhưng chúng tôi nghĩ nên hiểu Huệ vương lấy cớ mình già mà từ chối.

[4] Có ý chê Mặc tử là tiện nhân.

[5] Nguyên văn là có thể hiểu là: coi là phép tắc – Nguyên văn là /蕩口/ (đãng khẩu), có thể hiểu là: nói bậy. [Nguyên văn cả câu là: 言足以遷行者，常之；不足以遷行者，勿常；不足以遷行而常之，是蕩口也 (Ngôn túc dĩ thiên hành giả, thường chi; bất túc dĩ thiên hành giả, vật thường; bất túc dĩ thiên hành nhi thường chi, thị đãng khẩu dã). (Goldfish)].

[6] Tức sáu tình cảm: mừng, giận, vui, buồn, yêu, ghét (coi ở sau).

[7] Cự /鉅/: Từ Hải và Từ Nguyên đều giảng là thứ sắt cứng (cương thiết). [Chữ này, trong câu tương ứng được dẫn trong phàn II, chương IV, cụ Nguyễn Hiến Lê dịch là “đá hoa cương”. (Goldfish)].

[8] Thời đó dùng vải (布 /bố/) làm tiền.

[9] Bồn là đồ để đong lúa.

[10] Theo thuyết ngũ hành thì hai can giáp, ất thuộc mộc, màu xanh, ở phương Đông; hai can bính đinh thuộc hoả, màu đỏ, ở phương Nam; hai can canh, tân thuộc kim, màu trắng, ở hương Tây; hai can nhâm, quí thuộc thuỷ, màu đen, ở phương Bắc – Không thấy nói đến hai can mậu, kỉ, màu vàng, ở trung ương.

[11] Đường Kính Cảo ngờ Công Mạnh tử là một môn đệ của Khổng tử (551-479).

[12] Đường Kính Cảo chú giải thật lúng túng, bảo: “Ba việc đó là: không gõ là không kêu là một, tuy không gõ mà kêu là hai; mà Công Mạnh tử chỉ bảo không gõ thì không kêu, như vậy là biết một mà không biết hai” – Thế cái gì là ba?

[13] Rồi ở cuối bài (3), Đường lại chú thích: “Ba việc đó là: vua làm điều dâm loạn, vua trị nước không khéo, vua ham đánh chiếm nước người – Ba việc đó đều nên ngăn vua”. Chúng tôi cho ở đây, Đường chú thích “ba việc” đúng, nhưng việc thứ nhất Mặc tử chỉ bảo “người quân tử từ nghi, không dám nói”, chứ đâu có khuyên can vua.

[14] Ý muốn nói: Y phục có ảnh hưởng tới hình động không, có quan trọng không?

[15] Hai câu: “- Tại sao biết được như vậy? Thầy Mặc tử đáp:” là do tôi ghi thêm. Nguyên văn 何以知其然也？子墨子曰 (Hà dĩ tri kì nhiên dã? Tử Mặc tử viết). (Goldfish).

[16] Câu: “Xưa Việt vương Câu Tiễn cắt tóc xâm mình, trị nước mà nước yên” là do tạm ghi thêm. Nguyên văn: 昔者越王句踐剪髮文身，以治其國，其國治 (Tích giả Việt vương Câu Tiễn tiễn phát văn thân, dĩ trị kì quốc, kì quốc trị). (Goldfish).

[17] Nguyên văn: “Kim Khổng tử bác ư Thi Thư” /今孔子博於詩書/. Chữ Kim có thể dịch là nay, nếu Khổng tử lúc đó còn sống; lại có thể dịch là [một người] như Khổng tử, nếu Khổng tử không còn sống – Chúng tôi dịch theo nghĩa sau vì lúc đó Khổng tử chết đã lâu rồi.

[18] Khi chưa có chữ viết, muốn ghi một điều gì cho dễ nhớ, người ta khắc lên gỗ những hình răng cưa để đánh dấu, chẳng hạn mỗi răng là mười con bò, bảy răng là bảy chục con bò.

[19] Nghẹn thì muốn uống nước cho hết nghẹn.

[20] Vén quần: nguyên văn là 撅 (quệ). Chữ này, trong đoạn tương ứng được dẫn trong chương IX phần II, được dịch là “vén áo”. (Goldfish).

[21] Chữ nhạc mới đầu trỏ âm nhạc, sau có nghĩa là vui. Thời Mặc tử, hai nghĩa đó cùng một âm là nhạc; vì vậy người theo đạo Nho đó muốn trả lời: “Để được vui” mà Mặc tử hiểu là “để được nhạc”. Sau này người ta mới cho nghĩa thứ nhì (vui) một âm riêng là lạc.

[22] Mấy chữ “trị nước, người dưới theo chủ trương đó, tất không” là do tôi ghi thêm. Nguyên văn cả đoạn: 為上者行之，必不聽治矣。為下者行之，必不從事矣 (Vi thượng giả hành chi, tất bất thính trì hĩ. Vi hạ giả hành chi, tất bất tòng sự hĩ). (Goldfish).

[23] Ý muốn nói: “Tiên sinh quả có mạt sát đạo Nho mà lại bảo không mạt sát, nói như tiên sinh thì những lời mạt sát Kiệt, Trụ cũng chỉ là có sao nói vậy thôi ư?”.

[24] Ý muốn nói: vạch chỗ trái của đạo Nho khác với mạt sát Kiệt, Trụ; không thể so sánh như ông làm được; một đằng là ôn tồn, công tâm xét, một đằng là mạnh mẽ đả kích.

[25] Tức như việc đạo Nho có bốn chủ trương đó thì có sao nói vậy.

[26] Tức như việc mạt sát Kiệt, Trụ.

[27] Ý muốn nói: Hễ yêu cái đẹp thì dù trong họ không ai yêu cái đẹp, mình cũng không vì lẽ đó mà không yêu cái đẹp.

[28] Từ đây xuóng rất khó hiểu. Chúng tôi ngờ rằng bản của Thương vụ ấn thư quán in lầm hoặc Đường Kính Cảo không hiệu đính. Ở đây nguyên văn là 而一自譽乎 /nhi nhất tự dự hồ/, chúng tôi đoán nghĩa như vậy.

[29] Nhưng rồi ở đây, nguyên văn là 無一乎 /vô nhất hồ/ Đường chú giải là 無一自譽 /vô nhất tự dự/. Nếu không có 無 thì trước sau đều không, nếu có thì trước sau đều có, chứ sao trên không dưới có?

[30] Giấu điều thiện (không khen điều thiện) mà bảo là có tội nhân, vì Mặc tử chủ trương bổn phận của mỗi người là phải báo cáo cái thiện cũng như cái ác của người chung quanh cho người trên biết (thiên Thượng đồng).

[31] Phu Tị: các bản trên mạng chép là: 跌鼻. Chữ 跌, Thiều Chửu đọc là: điệt, trật. (Goldfish).

[32] Quốc sĩ ở đây là chiến sĩ có tiếng trong nước.

[33] Không rõ Cáo tử ở đây là ai? Chắc không phải là Cáo tử, người tranh biện với Mạnh tử về thuyết tính thiện.

[34] Vì vẫn còn có chỗ hợp với Mặc tử, còn hơn là không khen cũng như không chê, hoàn toàn thản nhiên.