Chương 8 TỒN TÂM DƯỠNG TÍNH LUYỆN KHÍ

Bốn đầu mối của “tính thiện” là “trắc ẩn chi tâm”, “u ố chi tâm”, “từ nhượng chi tâm”, “thị phi chi tâm”. Vậy bốn đức nhân, nghĩa, lễ, trí đều thuộc về tâm; có bốn đức ấy là có “lương tâm” - hiểu theo nghĩa gốc là cái lòng thiện.

Tâm là cơ quan để suy nghĩ (tâm chi quan, tắc tư: 心之官，則思) hễ suy nghĩ thì biết được thị phi, không suy nghĩ thì không biết được. Cáo tử, thượng - bài 15.

Không học mà làm được, thuộc về lương năng; không suy nghĩ mà biết được, thuộc về lương tri.

Còn bồng trên tay, mà không đứa bé nào không biết yêu cha mẹ, đến khi lớn lên, không đứa nào không biết kính anh. Yêu cha mẹ là sự phát hiện đầu tiên của lòng nhân, kính trọng người lớn là sự phát hiện đầu tiên của lòng nghĩa. Không có gì lạ, hai mối tình đó, trong thiên hạ không ai không có. (Nhân chi sở bất học nhi năng giả, kì lương năng dã; sở bất lự nhi tri giả, kì lương tri dã. Hài đề chi đồng, vô bất tri ái kì thân dã; cập kì trưởng dã, vô bất tri kính kì huynh dã. Thân thân, nhân dã; kính trưởng, nghĩa dã. Vô tha, đạt chi thiên hạ dã.- Tận tâm, thượng - bài 15).

人之所不學而能者，其良能也；所不慮而知者，其良知也。孩提之童，無不知愛其親者；及其長也，無不知敬其兄也。親親，仁也；敬長，義也。無他，達之天下也。

Những danh từ lương tâm, lương năng, lương tri đều do Mạnh tử tạo ra, trước ông, không ai có ý niệm ấy[1]. Lương tâm với tính thiện là một[2]: “Phát triển hết cái tâm của mình, tức biết cái bản tính của mình; biết được bản tính của mình thì biết được Trời”, tức biết được cái thiên lí.

(Tận kì tâm giả, tri kì tính dã; tri kì tính tắc tri Thiên hĩ[3]- Tận tâm, thượng - bài I). Thiên lí hay đạo lí đều ở trong tâm, tâm là một thì đạo cũng là một. (Phù đạo, nhất nhi dĩ hĩ.)

Vì vậy việc quan trọng nhất là “dưỡng tâm” (nuôi cái tâm), dưỡng tâm tức thị là dưỡng tính; mà bốn đức nhân, nghĩa, lễ, trí đều phát triển. Tuy nhiên, theo Mạnh tử nhân và lễ liên quan tới tâm hơn hai đức kia. Ông nói: Người quân tử sở dĩ khác người thường là biết giữ lòng mình. Quân tử dùng nhân để giữ lòng, dùng lễ để giữ lòng (Quân tử sở dĩ dị ư nhân giả, dĩ kì tồn tâm dã. Quân tử dĩ nhân tồn tâm, dĩ lễ tồn tâm - Li Lâu, hạ - bài 28).

君子所以異於人者，以其存心也。君子以仁存心，以禮存心。

Còn muốn phát triển cái “nghĩa” thì phải nuôi cái khí, trí ông ít bàn tới. Đoạn dưới đây tôi xét về phép dưỡng tâm của ông, đoạn sau sẽ nói đến thuyết dưỡng khí.

*

* *

Muốn dưỡng tâm thì trước hết phải “tồn tâm” đã, đừng để nó thất lạc. Để nó thất lạc mà không biết tìm nó thì thật đáng thương hại. Con gà, con chó mà chạy lạc thì ai cũng biết đi kiếm, vậy mà có kẻ để lương tâm thất lạc, và không biết cách tìm nó. Cái phép học (đạo lí) không có gì khác: “tìm lại cái tâm thất lạc của mình thôi”.

(Phóng kì tâm nhi bất tri cầu, ai tai! Nhân hữu kê, khuyển phóng, tắc tri cầu chi; hữu phóng tâm nhi bất tri cầu! Học vấn chi đạo vô tha; cầu kì phóng tâm nhi dĩ hĩ.- Cáo tử, thượng - bài II).

放其心而不知求，哀哉！人有雞犬放，則知求之，有放心而不知求！學問之道無他；求其放心而已矣。

Như vậy là coi cái lương tâm của mình không bằng con gà, con chó. Tiếp theo, Mạnh tử còn cho những người không biết thẹn vì cái tâm của mình không bằng của người, là hạng ngu xuẩn, không biết vật nào đáng quí, vật nào đáng khinh; vì chính hạng ấy nếu có ngón tay áp út chỉ duỗi ra không được thôi, chứ không đau đớn, không thiệt hại gì cho công việc, mà cũng vội vàng đi tìm thầy chạy chữa như vậy chỉ để khỏi thẹn rằng ngón tay của mình không được bình thường như ngón tay của người khác. (Bài 12).

Ông tin rằng bất kì vật gì hễ khéo bồi dưỡng thì cũng nảy nở thêm. Không biết bồi dưỡng thì vật nào cũng phải tiêu ma. (Cẩu đắc kì dưỡng, vô vật bất trưởng, cẩu thất kì dưỡng, vô vật bất tiêu).

苟得其養，無物不長，苟失其養，無物不梢。

Cái tâm cũng vậy: “Giữ thì còn, bỏ thì mất” (Lời của Khổng tử: Thao tắc tồn, xả tắc vong. 撡則存，舍則亡。)

“Phép dưỡng tâm, không gì băng bớt lần những điều ham muốn đi (quả dục). Bớt ham muốn thì cũng có khi chưa giữ được cái tâm (hay thiên lí), nhưng trường hợp đó hiếm; còn hạng người tham dục nhiều mà giữ được cái tâm cũng hiếm” (Dưỡng tâm mạc thiện ư quả dục. Kỳ vi nhân dã quả dục, tuy hữu bất tồn yên giả, quả hĩ. Kỳ vi nhân dã đa dục, tuy hữu tồn yên giả, quả hĩ - Tận Tâm, hạ - bài 35).

養心莫善於寡欲。其爲人也寡欲，雖有不存焉者寡矣。其爲人也多欲，雖有存焉者寡矣。

Lòng dục ở đây là lòng dục phàm tục: thích ăn ngon, mặc đẹp, thích thanh, thích sắc, thích danh, thích lợi.... Loài người khi mới sinh ra, có thể nói là quả dục nhất, không có tư dục, vì chưa biết gì cả, nên Mạnh Tử khuyên ta phải giữ được cái lòng như hồi mới sinh: Bất thất kì xích tử chi tâm. (- Li Lâu, hạ - bài 12).

不失其赤子之心。

Trái lại, có những cái dục cao thượng thì rất nên bồi dưỡng:

Sống thì ta vẫn muốn sống, nhưng có những sở dục khác còn quan trọng hơn sự sống, nên ta chẳng thèm làm những việc cẩu thả để bảo toàn mạng sống. Chết thì ta vẫn ghét chết, nhưng có những cái ta còn ghét hơn sự chết nữa, cho nên ta chẳng tìm cách để tránh hoạn nạn. (Sinh diệc ngã sở dục; sở dục hữu thậm ư sinh giả, cố bất vi cẩu đắc dã. Tử diệc ngã sở ố; sở ố hữu thậm ư tử giả, cố hoạn hữu sở bất tị dã.)

生亦我所欲；所欲有甚於生者，故不爲苟得也。死亦我所惡；所惡有甚於死者，故患有所不避也。

Những cái sở dục quan trọng hơn cả sự sống đó là lễ, nghĩa; những cái đáng ghét hơn cả sự chết đó là điều bất lễ, bất nghĩa. Như đói gần chết, có người cho một giỏ cơm, một tô canh nhưng lớn tiếng kêu, thí cho một cách vô lễ, hoặc chà đạp dưới chân rồi mới cho, thì thà chết đói chứ chẳng chịu nhận. Lại như có ai cho mười ngàn chung thóc mà không hợp nghĩa thì cũng chẳng chịu nhận. Nếu nhận mà không hợp lễ, hợp nghĩa thì là bỏ mất cái tâm vốn thiện của mình: thất kì bổn tâm. (Cáo tử, thượng - bài l0).

Bỏ bớt những thị dục phàm tục đi, nuôi những thị dục cao thượng, đó là điều thứ nhất để dưỡng tâm. Điều thứ nhì là phải chuyên cần. Nếu luyện một ngày mà bỏ vài ngày, ở gần người thiện một lát mà ở gần kẻ ác cả mấy ngày thì lòng lương thiện tất phải tiêu ma. Mạnh tử lấy thí dụ núi Ngưu Sơn:

Cây cối trên núi Ngưu Sơn trước kia tươi tốt. Nhưng núi ở chỗ giáp mối với một nước lớn, nên thường bị búa rìu của tiều phu tới đốn, như vậy làm sao còn tươi tốt được? Nhờ có nhựa lưu thông ngày đêm, lại có mưa, sương thấm nhuần, nên còn đâm chồi nẩy mộng. Nhưng bò và cừu kéo nhau tới ăn, phá, cho nên núi trơ trọi tới nỗi đó. (Ngưu Sơn chi mộc thường mĩ hĩ. Dĩ kì giao ư đại quốc dã, phủ cân phạt chi, khả dĩ vi mĩ hồ? Thị kì nhật dạ chi sở tức, vũ lộ chi sở nhuận, phi vô manh nghiệt chi sinh yên. Ngưu dương hựu tòng nhi mục chi, thị dĩ nhược bỉ trạc trạc dã. - Cáo tử, thượng - bài 8).

牛山之木嘗美矣。以其郊於大國也，斧斤伐之，可以爲美乎？是其日夜之所息，雨露之所潤，非無萌蘗之生焉。牛羊又從而牧之，是以若彼濯濯也。

Như tôi đã nói, có lần ông phàn nàn rằng Tề Tuyên vương lâu lâu mới gặp ông một lần, mà khi ông ra về thì vô số kẻ tiểu nhân bao vây, dụ dỗ nhà vua, nên nhà vua không thực hành được đạo của ông. Vậy một ông vua muốn làm nhân chính thì điều cần nhất là dùng toàn những người hiền ở chung quanh. Để chứng minh, ông đưa thêm một thí dụ nữa về cách học ngoại ngữ. Trung Hoa thời đó đã khá rộng, mỗi miền có một thổ ngữ. Như người nước Yên, nước Tề khó mà hiểu ngôn ngữ người nước Tần, nước Sở được. Nếu một đại phu nước Sở muốn cho con học tiếng nước Tề thì dĩ nhiên nên tìm cho nó một ông giáo người nước Tề, hơn là một ông giáo người nước Sở. Nhưng dù được ông giáo người nước Tề dạy, đứa trẻ cũng khó học được tiếng nước Tề vì chỉ khi học, nó mới nói tiếng Tề với thầy, ngoài ra, tiếp xúc với mọi người khác chung quanh, nó vẫn nói tiếng Sở. Muốn cho mau biết thì không gì bằng cho nó ở tại kinh đô nước Tề trong mấy năm, không tiếp xúc với một người nước Sở nào, suốt ngày chỉ nói tiếng nước Tề. (Đằng Văn công, hạ - bài 6).

Việc học đạo cũng vậy. Một lần Mạnh tử mắng một môn đệ là Cao tử bỏ bê việc dưỡng tính, để cho tư dục làm bế tắc cả tâm: “Trong núi nếu người ta vạch một lối đi, mà thường dùng lối đó thì nó thành một con lộ. Nhưng trong một thời gian không dùng nó thì nó bị cỏ lau bít hết. Nay cái tâm của anh đã bị cỏ lau bế tắc rồi đấy”. (Sơn kính chi khê gian, giới thiên dụng chi nhi thành lộ; vi gian bất dụng, tắc mao tắc chi hĩ. Kim mao tắc tử chi tâm hĩ. - Tận tâm, hạ - bài 21).

山徑之蹊間，介然用之而成路；爲間不用，則茅塞之矣。今茅塞子之心矣。

Trò được thầy chỉ dẫn cho, cũng như có người vạch cho lối đi ở trong rừng núi, nếu mỗi ngày mỗi tập thì sẽ đạt đạo, như lối đi đó thành đường lộ; bỏ tập một thời gian thì cái tâm bị che lấp, như đường đi bị cỏ lấp.

Một điều nữa nên ghi là Mạnh tử nhận rằng hoàn cảnh ảnh hưởng rất lớn tới sự tu dưỡng của con người. Ông bảo:

Những nằm được mùa, phong túc, hạng con em nhờ được no đủ mà nhiều người trở nên tử tế; trái lại những năm đói kém, con em nhiều đứa sinh ra hung bạo. Chẳng phải tại Trời phó cho họ tư chất khác nhau đâu, chỉ vì hoàn cảnh xấu đã nhận chìm lương tâm họ đấy thôi (...) cùng một giống lúa, đem gieo một lượt với nhau, mà tới mùa gặt thì chỗ được nhiều lúa, chỗ ít, chính là do những nguyên nhân ở ngoài; đất chỗ này tốt, đất chỗ kia xấu, mưa và sương chỗ này đủ, chỗ kia không đủ, công săn sóc không đồng đều. (Phú tuế tử đệ đa lại, hung tuế tử đệ đa bạo. Phi thiên chi giáng tài nhĩ thù dã, kì sở dĩ hãm, nịch kì tâm giả, nhiên dã.. - Cáo tử, thượng - bài 7).

富歲子弟多賴，凶歲子弟多暴。非天之降才爾殊也，其所以陷，溺其心者，然也。

Người thường, có hằng sản rồi mới có hằng tâm, cũng là do lẽ đó. Cho nên Mạnh tử rất chú trọng đến kinh tế, để tạo những hoàn cảnh tốt cho sự giáo dục của dân.

*

* *

Quan niệm về “khí” xuất hiện ở Trung Hoa vào thế kỉ thứ IV trước Tây lịch (thời Chiến Quốc) và ba triết gia đầu tiên nói tới khí là Cáo tử, Mạnh tử và Trang tử, nhưng quan niệm của hai nhà trên hơi khác với quan niệm của nhà dưới.

Ngoại thiên, sách Trang Tử nói:

“Người ta sinh ra là do khí tụ. Khí tụ thì sống, khí tán thì chết. Cho nên nói rằng khắp cả gầm trời chỉ là khí mà thôi”[4].

Cũng sách đó, thiên Chí Lạc nói: “Lẫn lộn trong khoảng lù mù, biến hóa mà có khí, khí biến hóa mà có hình”[5].

Vậy, hình như Trang tử cho khí là một vật tự hư không mà sinh ra, trong cái khoảng hỗn mang mù mịt. Khí vốn không có hình, biến hóa mà thành hình. Nó tụ lại làm thành trời, đất và người. Ý niệm đó không khác ý niệm ngày nay là bao: khí là chất hơi, mà chất hơi do nguyên tử hoặc điện tử cực kì bé nhỏ cấu thành. Bị dồn ép, chất hơi thành chất lỏng, hoặc chất đặc, tức thành hình[6]. Trang tử đứng về phương diện “căn bản vũ trụ”, còn Cáo tử và Mạnh tử đứng về phương diện tâm lí, tuy vẫn cho khí là cái phần “sung túc lưu thông trong cơ thể con người”[7], nhưng chú trọng vào chí khí, vào sự luyện chính khí, tức như ngày nay ta nói luyện nghị lực, khí lực tinh thần, cái dũng của tinh thần.

Chương Công Tôn Sửu, thượng - bài 2, Mạnh tử nói: “Cáo tử thường bảo cái gì mình không thể nói rõ ràng thì đừng tìm ở lòng mình; cái gì không nhận thấy trong lòng mình thì đừng cầu ở khí lực mình. Nhưng thầy (Mạnh tử tự xưng với môn đệ là Công tôn Sửu) nghĩ rằng bảo cái gì không nhận thấy trong lòng mình thì đừng cầu ở khí lực mình, nói vậy là đúng; còn bảo cái gì không thể nói rõ ràng được thì đừng tìm ở lòng mình, nói vậy là sai”.

Nghĩa là Mạnh tử không tách trí và khí ra khỏi cái tâm: người ta diễn ý được rõ ràng là do tâm sáng suốt, có khí lực cũng là do cái tâm dũng cảm; ngược lại tâm không sáng suốt, dũng cảm thì nói không được minh bạch mà khí lực tất kém.

Ông nói tiếp:

“Chí là nguyên soái điều khiển cái khí, khí là phần sung mãn lưu thông trong thân thể. Cao nhất là cái chí, rồi tới cái khí. Cho nên thầy nói rằng: Giữ cho bền cái chí, đừng làm hư hoại cái khí.” (Phù chí, khí chi suy dã; khí, thể chi sung dã. Phù chí, chí yên, khí thứ yên. Cố viết: Trì kì chí, vô bạo kì khí.).

夫志，氣之帥也；氣，體之充也。夫志，至焉，氣次焉。故曰：持其志，無暴其氣。

Nghĩa là phải có chí lớn, có cái tâm muốn đạt được đức lớn thì mới có khí lực sung mãn. Hễ giữ được chí lớn thì giữ được khí lực. Ngày nay chúng ta thường nói: có chí khí, có lẽ là do đoạn trên của Mạnh tử chăng?

Mạnh tử giảng thêm: “Khi cái chí chuyên nhất về một điều nào thì nó làm động tới cái khí, mà khi cái khí chuyên nhất về một điều nào thì nó làm động tới cái chí. Như một người vấp hoặc chạy mau, đó là động tới khí lực, mà làm động ngược tới tâm”. (Chí nhất tắc động khí, khí nhất tắc động chí dã. Kim phù quệ giả, xu giả, thị khí dã, nhi phản động kì tâm.)

志壹則動氣，氣壹則動志也。今夫蹶者，趨者，是氣也，而反動其心。

Đoạn đó cho ta thấy rõ Mạnh tử cho tâm với chí là một mà tâm chí với khí lực liên quan mật thiết nhau, cái sau tùy thuộc cái trước, nhưng cũng ảnh hưởng ngược lại tới cái trước.[8]

Tóm lại, dưỡng được cái tâm, tức là phát huy được cái tính thiện và luyện được cái chí khí.

Cái khí cao đẹp nhất là khí “hạo nhiên” và Mạnh tử nói với Công tôn Sửu rằng ông khéo nuôi cái khí đó của ông. “Hạo nhiên” có nghĩa là mênh mông, như nước tràn bờ. Ông giải nghĩa cái khí hạo nhiên như sau:

“Cái khí ấy rộng lớn mênh mông, rất cứng cỏi. Nếu mình dùng sự cương trực mà bồi dưỡng nó mà đừng thì nó lan ra khắp khoảng trời đất. Cái khí ấy phải phối hợp với nghĩa và đạo; nếu không nó sẽ suy kiệt đi”. (Kì vi khí dã, chí đại chí cương; dĩ trực dưỡng nhi vô hại, tắc tắc hồ thiên địa chi gian. Kì vi khí dã, phối nghĩa dữ đạo; vô thị, nỗi dã - Công Tôn Sửu, thượng - bài 2).

其爲氣也，至大至剛；以直養而無害，則塞於天地之間。其爲氣也，配義與道；無是，餒也。

Muốn luyện cái khí đó phải làm nhiều việc nghĩa, chứ không phải lâu lâu một việc mà được.

Mà không được làm gì trái với lương tâm, nếu không nó sẽ suy kiệt đi (cũng trong bài dẫn trên).

“Đừng làm việc không nên làm, đừng muốn việc không nên muốn, như thế là đủ.” (Vô vi kì sở bất vi, vô dục kì sở bất dục, như thử nhi dĩ hĩ. - Tận tâm, thượng - bài 17).

無爲其所不爲，無欲其所不欲，如此而已矣。

Lại phải biết hổ thẹn:

“Làm người không thể không biết hổ thẹn. Việc đáng hổ thẹn mà không hổ thẹn, thì là con người vô sỉ.” (Tận tâm, thượng - bài 6).

“Vì lòng hổ thẹn rất quan trọng đối với con người. Kẻ nào làm những việc xảo trá quỉ quyệt, là mất lòng hổ thẹn rồi. Không thẹn rằng mình không bằng người thì làm sao có những đức khác bằng người được. (Sỉ chi ư nhân, đại hĩ. Vi cơ biến chi xảo giả, vô sở dụng sỉ yên. Bất sỉ bất nhược nhân, hà nhược nhân hữu. - Tận tâm, thượng - bài 7).

恥之於人，大矣。 爲機變之巧者， 無所用恥焉。 不恥不若人， 何若人有？

Có lòng hổ thẹn thì không chịu nhục. “Bị ai làm nhục một chút thì thấy như bị căng nọc đánh ở giữa chợ hoặc trước triều đình. Dù bị một người thường dân mặc áo rộng bằng lông hay một ông vua có vạn cỗ chiến xa làm nhục thì cũng không chịu nổi (mà phải giết họ). Giết một ông vua có vạn cỗ chiến xa thì cũng như giết kẻ người thường dân vậy thôi. Không hề sợ các vua chư hầu. Ai nói điều bậy thì phản đối lại liền”. (Tư dĩ nhất hào tỏa ư nhân, nhược thát chi ư thị, triều. Bất thụ ư hạt khoan bác, diệc bất thụ ư vạn thặng chi quân. Thị thích vạn thặng chi quân nhược thích hạt phu. Vô nghiêm chư hầu. Ác thính chi, tất phản chi. - Công Tôn Sửu, thượng - bài 2).

思以一豪挫於人，若撻之於巿朝。不受於褐寬博，亦不受於萬乘之君。視刺萬乘之君若刺褐夫。無嚴諸侯。惡聽[9]至，必反之。

Tuy nhiên, “nếu tự xét mình, thấy có điều không ngay thẳng thì đối với kẻ thường dân, mình cũng sợ sệt. Còn nếu tự xét mình thấy có điều ngay thẳng thì dù có hằng ngàn, hằng vạn người, mình cũng thản nhiên đi qua”. (Tự phán nhi bất súc, tuy hạt khoan bác, ngô bất chúy yên? Tự phán nhi súc, tuy thiên vạn nhân, ngô vãng hĩ. - bài dẫn trên).

自反而不縮，雖褐寬博，吾不惴焉？自反而縮，雖千萬人，吾往矣。

Còn một cách nữa nuôi dưỡng khí là “xem thắng bại như nhau. Lượng sức địch rồi mới tấn công, tính cho mình thắng rồi mới sáp chiến, như vậy là nhút nhát. Đâu mình có chắc mình rằng mình tất thắng? Cứ không sợ là được rồi” (bài dẫn trên).

Cái dũng đó là của một tướng quân.

Sau cùng Mạnh tử thấy rằng thể chất ảnh hưởng tới tinh thần, muốn cho khỏi sợ, có thể tập cho “da thịt chẳng rung động, mắt không chớp nháy” (bất phu nạo, bất mục đào. - bài dẫn trên).

Theo những cách trên mà tập thì tâm sẽ không còn dao động nữa (bất động tâm), trừ điều nghĩa ra, cái gì ở đời cũng có thể coi thường hết. Và Mạnh tử bảo ông hồi bốn chục tuổi, không còn động tâm nữa (...) Mà việc đó không phải khó, vì Cáo tử còn bất động tâm trước ông nữa kia. (Ngã tứ thập bất động tâm (...) Thị bất nan, Cáo tử tiên ngã bất động tâm) - bài dẫn trên.

我四十不動心... 是不難，告子先我不動心。

Không khó, miễn là kiên nhẫn tập thường, không được nóng nảy cầu cho mau thành, như người nông dân nước Tống trong ngụ ngôn: “Anh ta lo lắng vì đám mạ của mình không lên cao được bao nhiêu, bèn nhớm nó lên, rồi uể oải ra về, nói với người nhà: hôm nay ta làm việc mệt quá, đã giúp cho mạ mau lớn. Người con chạy ra đồng coi thì bao nhiêu mạ đã héo hết rồi”.

Người có chí khí không những coi thường hoạn nạn, không để cho nó làm dao động cái tâm của mình, mà đôi khi còn mừng rằng nó là một dịp cho mình luyện thêm chí khí nữa.

“Người có đức sáng suốt, có thuật khéo léo, thường được nung đúc trong cảnh đau đớn, hoạn nạn. Hạng quan chức cô lập (không có phe đảng, bị đày ở nơi xa xôi), và con cái của các vợ thứ, nàng hầu phải giữ gìn tâm ý trong cảnh nguy, lo lắng đề phòng hoạn nạn, nên dễ hiểu được sự lí”. (Tận tâm, thượng - bài 18).

Bồi dưỡng được cái tính thiện, bảo tồn được cái lương tâm, luyện được cái “hạo nhiên chi khí” thì thành bậc đại trượng phu:

“Ở cái chỗ rộng rãi trong thiên hạ (tức đức nhân vì đức đó dung nạp được mọi người), đứng ở chỗ chính đáng trong thiên hạ (tức đức lễ), noi theo con đường lớn trong thiên hạ (tức đức nghĩa); hễ đắc chí thì cùng với dân mà hành đạo, bất đắc chí thì riêng mình hành đạo; cảnh phú quí chẳng làm cho mình phóng túng, bậy bạ; cảnh bần tiện chẳng làm cho mình đổi tiết tháo; uy quyền, võ lực không khuất phục được mình, như vậy là bậc đại trượng phu, có thể trông lên chẳng hổ với Trời, cúi xuống chẳng thẹn với người” (ngưỡng bất quí ư thiên, phủ bất tạc ư nhân).

(Cư thiên hạ chi quảng cư, lập thiên hạ chi chính vị, hành thiên hạ chi đại đạo; đắc chí, dữ dân do chi, bất đắc chí, độc hành kì đạo; phú quí bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất, thử chi vị đại trượng phu. - Đằng Văn công, hạ - bài 2).

居天下之廣居，立天下之正位，行天下之大道；得志，與民由之，不得志，獨行其道；富貴不能淫，貧賤不能移，威武不能屈，此之謂大丈夫。

Đoạn trên là một đoạn bất hủ, lời đanh thép cô đọng mà hùng, không đạt được cái “hạo nhiên chi khí” thì không viết được. Nhà Nho của ta ai cũng thuộc lòng nó và nó đã đào tạo nên tâm hồn của nhiều nhà cách mạng thời Pháp thuộc. Và mỗi khi đọc lại đoạn ấy, tôi lại nhớ bài Chính khí ca của Văn Thiên Tường đời Tống: cái chính khí trong bài ấy là cái hạo nhiên chi khí của Mạnh tử. Nhiều người chê đạo Khổng, Mạnh hủ lậu, cố chấp làm cho Trung Hoa và chúng ta mất nước. Tội đó phải qui cho các Nho gia đời sau, khi đạo Khổng ngạnh kết rồi, chứ đạo Khổng nguyên thủy có công bồi dưỡng tâm hồn và chí khí con người hơn hết thảy đạo nào khác ở phương Đông.

Để kết thúc chương này, tôi xin trích thêm bài 21, Tận tâm, hạ, mà tôi cho là có thể tóm tắt được mục đích mà Mạnh tử nhắm trong việc đào tạo người quân tử:

“Đất rộng, dân đông, người quân tử muốn được vậy, nhưng chưa cho vậy làm vui. Khiến cho nước thành trung tâm trong thiên hạ, yên định được dân chúng bốn biển người quân tử cho vậy làm vui, nhưng chưa cho vậy là hợp với bản tính của mình.

Cái bản tính của người quân tử, dù đắc chí, làm được việc lớn thì cũng chẳng gia tăng, dù bất đắc chí mà phải cùng khốn, thì cũng không suy giảm. Cái bản tính ấy gồm những đức nhân, nghĩa, lễ, trí mà nguồn gốc ở tâm. Khi nó phát ra thì nó hiện rõ ràng ở nét mặt, chiếu ra ở lưng, phô bày ở tay chân. Tay chân không đợi ta nói ra, mà cử động đều hợp...

(Quảng thổ, chúng dân, quân tử dục chi, sở lạc bất tồn yên. Trung thiên hạ nhi lập, định tứ hải chi dân, quân tử lạc chi, sở tính bất tồn yên. Quân tử sở tính, tuy đại hành bất gia yên, tuy cùng cư bất tổn yên (...) Quân tử sở tính, nhân, nghĩa, lễ, trí, căn ư tâm. Kì sinh sắc dã, túy nhiên hiện ư diện, áng ư bối, thi ư tứ thể. Tứ thể, bất ngôn nhi dụ).

廣土，眾民，君子欲之，所樂不存焉。中天下而立，定四海之民，君子樂之，所性不存焉。君子所性，雖大行不加焉，雖窮居不損焉(…)君子所性，仁義禮智根於心。其生色也，睟然見於面，盎於背，施於四體，四體不言而喻。

Tóm lại là hạng quân tử phải giúp nước, yên bình thiên hạ, nhưng điều quan trọng nhất là trong hoàn cảnh nào cũng phải giữ cái tính thiện, bồi dưỡng nó sao cho nhất cử nhất động của ta luôn luôn hợp với bốn đức nhân, nghĩa, lễ, trí một cách hồn nhiên mà ta không tự biết. Nội mấy hàng đó đủ cho chúng ta sắp ông vào hàng triết gia kiêm chính trị gia lớn của nhân loại rồi.

Chú thích:

[1] Trong bộ Đại cương triết học Trung Quốc, hai cụ Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê cho rằng: “Người đầu tiên bàn đến tâm là Mạnh tử”. (Goldfish).

[2] Coi chú thích ở cuối chương trước.

[3] Nguyên văn: 盡其心者，知其性也； 知其性，則知天矣。(Tận tâm, thượng). Trong cuốn Tuân tử, hai cụ Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê bảo: “…đời Đường, các Nho gia như Hàn Dũ, Lí Cao đề cao chủ trương “Tận tâm tri tính” của Mạnh Tử, để hoá giải hấp dẫn lực của thuyết bình đẳng tính cùng phương pháp “minh tâm kiến tính” của Phật giáo mà sĩ thứ đương thời đương say mê”. (Goldfish).

[4] Câu này trích trong bài 1 của thiên Trí Bắc du. Sau này, trong cuốn Trang Tử - Nam Hoa Kinh, cụ Nguyễn Hiến Lê dịch lại như sau: “Cho nên bảo rằng: “Người ta sinh ra là do cái khí tụ lại. Khí tụ thì sinh, khí tán thì chết… Khắp thiên hạ chỉ có một cái khí lưu thông mà thôi”; và cụ cho rằng tác giả thiên Trí Bắc du là những kẻ hậu học, hoặc chịu ảnh hưởng của Trang hoặc chịu ảnh hưởng của Lão thêm vào. Riêng bài 1 của thiên Trí Bắc du có đến 4 câu trích trong Đạo đức kinh, như vậy ta có thể cho rằng kẻ hậu học đó chịu ảnh hưởng của Lão. (Goldfish)

[5] Câu này trích trong bài 2 của thiên Chí lạc. Cũng trong Trang Tử - Nam Hoa Kinh, cụ Nguyễn Hiến Lê dịch lại như sau: “Hỗn tạp ở trong cái khoảng thấp thoáng, mập mờ mà biến ra thành khí, khí biến ra thành hình”; và cụ bảo tư tưởng trong mà bài 2 không phải của Trang Tử. Tóm lại, tác giả cả hai câu trích dẫn trong sách Trang Tử ở trên đều không phải là Trang Tử, do đó ta có thể nói rằng Trang Tử không nói về khí và như vậy thì 2 (chứ không phải 3) triết gia đầu tiên nói tới khí là Cáo Tử và Mạnh Tử. (Goldfish).

[6] Coi Đại cương triết học Trung Quốc – quyển thượng, chương IV Cảo thơm - 1965.

[7] Chữ “khí” trong Đông y như “khí hư”, “khí huyết” cũng trỏ cái đó chăng?

[8] Mạnh tử còn dùng chữ “khí” theo một nghĩa nơi khác. Khi từ ấp Phạm đi vào kinh đô Tề. Ở xa thấy con trai vua Tề, ông ngậm ngùi than:

“Địa vị thay đổi khí tượng người ta, cách sống thay đổi thể chất người ta, ảnh hưởng của địa vị quan trọng thật!” (Cư di khí, dưỡng di thể, đại tai cư hồ - Tận tâm, thượng - bài 36).

居移氣，養移體，大哉居乎。

Được ở một địa vị cao quí có uy quyền, có kẻ sai bảo, cho nên khí tượng của con vua thường nghiêm trang, hiên ngang, khác khí tượng con thường dân; mà được sống trong cửa cao nhà rộng, ăn ngon mặc đẹp không thiếu thứ gì, thì thể chất của hạng quyền quí cũng thường mạnh hơn, đẹp hơn thể chất bọn nghèo hèn.

Không những vậy, ngôn ngữ giọng nói của giai cấp cầm quyền cũng có cái gì giống nhau, cho nên “vua nước Lỗ khi đến kinh đô nước Tống, vô lớn tiếng trước cửa Địệt Trạch, thì viên giữ cửa thành nhận thấy giọng vua Lỗ sao mà rất giống giọng vua Tống quá” (Tận tâm. thượng - bài 36)

[9] 聽 (thính): bản nguồn và các trang mạng chữ Hán đều chép là: 聲 (thanh). (Goldfish).