- VIII -

Sáng sớm, chủ tịch Tỏa đã đến trụ sở. Trong đầu chủ tịch Tỏa còn ngùn ngụt câu chuyện đêm trước Thào Khay báo cáo trong cuộc họp tổ Đảng. Những khó khăn của trưởng thôn Pàng gặp ở Ná Đắng đã làm cho chủ tịch Tỏa về không ngủ được.

Vừa thấy Thào Khay, chủ tịch Tỏa lại nói:

- Tao đã ở bên ấy đây. Đứa nào muốn nghe chuyện khổ nhục bên Lào thì tao kể.

Rồi cứ vừa đi vừa lẩm bẩm, rền rĩ:

- Nó ư? Lại nó ư? Gớm thật!

Những tiếng rời rạc như nói một mình, từng tiếng lỏa tỏa theo đồng chí chủ tịch đương hấp tấp bước vào trụ sở, lúc ấy đã có người đến.

Chủ tịch Tỏa ngồi xuống trước bếp lửa, xòe hai bàn tay. Bàn tay to thô lố của người thợ đúc cày, sần sùi như cái gộc tre, cụt hai ngón tay trái.

- Anh Nghĩa à, nhiều người tưởng thằng đế quốc ngày trước lấy mất của tôi hai ngón tay này.

Đám thanh niên như Thào Khay vẫn tưởng thế. Cũng có người đoán có lẽ ông ấy chém cây, bổ củi nhanh quá, vô ý mà nên đứt tay. Ai biết đâu một ngón tay là một cuộc đời.

Chủ tịch Tỏa vẫn xua cả bàn tay mất ngón lên, và lắc đầu:

- Không phải, các đau này sâu lắm. Thằng đế quốc nó chạy, nó giấu mặt. Còn thằng này định cả đời ngồi lên đầu mình, cắt ngón tay mình...

Thào Khay chăm chú nghe chủ tịch Tỏa nói. Bố chết từ sớm, Thào Khay không nhớ mặt bố. Thào Khay nghĩ: "Có lẽ ngày trước bố mình cũng như ông Tỏa, mất ngón tay, cũng phải khổ cực và đã căm thù như thế...".

Thằng bé Tỏa lớn lên, đã thấy cả nhà, cả xóm đều là người hầu quan. Nghe nói cái xóm này phải bắt về làm tôi tớ nhà quan từ đời trước. Vì xóm ấy có cụ Tỏa và mấy cụ nữa phải tội đánh Tây. Còn sót ai không bị đi tù thì suốt đời, đời này sang đời khác, cứ chia nhau đi hầu như người ở nợ, như gái trốn chồng, như gái góa phải đến nương tựa cửa nhà quan.

Cái xóm chen chúc những người ở tớ, phải làm tất cả mọi việc nhà quan. May, nhuộm, thêu váy và cổ áo, nấu đường, làm giấy, đúc vòng cổ vòng tai. Người đàn ông khỏe thì cắt lượt nhau đi khiêng kiệu quan ngồi, đi lấy củi, cày nương, gặt hái, đi săn, đốt than, lấy thuế chợ, làm bếp, vác nước, chăn bò ngựa...

Nhà Tỏa, từ đời ông, đã bị quan bắt xóa họ Vừ, đổi sang họ Mùa làm người nhà quan, rồi đem về cho làm nghề đúc cày.

Tỏa theo bố học nghề đúc từ khi lên mười. Học dần dần, bé thì đốt than, kéo bễ, lớn lên, đi núi Phìn Hồ lấy đá trắng về cho bố dạy gọt khuôn đúc. Mười mấy năm kéo bễ và đi lấy đá khuôn, mới được chập chững tập rèn dao, cuốc. Thành thạo rồi, mới được cúng để ma cho được học đúc lưỡi cày.

Bắt đầu đúc lưỡi, thoạt vào cũng chỉ mon men đổ gang, phá khuôn, gõ cứt sắt, nhấc cái lưỡi đương còn chín đỏ đem đặt vào ủ trấu. Nghề rèn đúc nhà họ Vừ cha truyền con nối, ăn học công phu thế, thiêng liêng như thế.

Năm hơn ba mươi tuổi, Sóa Tỏa đã thạo tay đắp khuôn bằng người thợ cả nhất lò. Khuôn cày của Sóa Tỏa đắp, lúc dỡ ra, ai nhìn cũng phải sướng mắt. To, chắc, không thô, không lỗ chỗ tổ ong, mịn như mặt bánh ngô, mũi bằng mà dũi khỏe, bụng cứ ưỡn lên đẩy đất, hai cạnh ngang vững chãi, lúc cày xén kèm luôn cả gốc cỏ tranh.

Khắp vùng đồn ông thống lý mở lò đúc. Người mua đem gà đem bạc trắng đến đầy cửa, quỳ lạy nhà quan xin mua dao, mua cày. Sóa Tỏa chỉ việc ra nhận nén hương đem vào thắp lên đầu khuôn đúc rồi cùng thợ bạn và cả những người mua cày, cắm cúi kéo bễ, quai búa, miết khuôn… Không người thợ nào được biết mặt con gà miếng xôi, đồng bạc trắng dày mỏng đến đâu.

Vợ chồng Sóa Tỏa đã sinh một con gái - cô bé Khúa Ly bây giờ đấy! Một ngày Tết năm nọ, Sóa Tỏa sang uống rượu nhà anh em ở làng bên kia núi. Rượu ra sao mà say quá, nhớ rõ ràng mình đi về nhà mình, thế mà tỉnh dậy lại thấy nằm trong hầm giam nhà quan.

Cái hầm giam người có tội lúc nào cũng đóng ních.

Mỗi người phải giam đều bị buộc thừng vào hai đầu ngón tay suốt ngày đêm. Lâu lâu, ngón tay tức máu, thối rụng, người dõng đến buộc sang ngón khác. Ngón này rụng, lại buộc ngón khác... Làm ác thế để người nhà lo kiện, phải chóng chạy tiền và thuốc phiện đem lễ quan. Nếu để chậm trễ thì đành chịu rụng đến hết ngón. Ai tù nợ chưa trả được nợ, ai tù tội đánh nhau chưa có của đem đút, quan chưa xét đến mà hầm giam cứ ùn thêm người, chật quá thỉnh thoảng quan đem bắn cho loãng bớt tù cũ đi. Vào những lúc ghê gớm ấy, khắp các làng, người khóc rùng rùng chạy đến, thôi thì bao nhiêu thuốc phiện, bao nhiêu bạc trắng, không thể đếm được, thả cửa đổ vào nhà quan.

Sóa Tỏa nằm tù mà chẳng biết mình tội gì. Nghe có người nói mình phải tội đánh nhau. Sóa Tỏa cố nhớ, cũng không nhớ đã trót đánh nhau với ai - say quá, lú lẫn cả! Đành chỉ ân hận: chắc hẳn có tội nên mới phải vào đây.

Không, việc đau đớn ấy xảy ra có lẽ Sóa Tỏa cũng không biết ngay lúc đó.

Nguyên do chỉ vì bọn con quan thống lý muốn chiếm vợ Sóa Tỏa. Cho nên Sóa Tỏa đương say rượu đi giữa đường, chẳng đụng đến ai, cũng phải bắt vào tù, ngồi đợi chết. Mỗi ngày, vợ đem cơm cho ăn, vào đến cửa hầm giam, vợ lại khóc. Chị nghĩ chỉ vì mình mà chồng phải khổ. Sóa Tỏa bảo vợ:

- Ta là đầy tớ nhà quan, không đứa nào hại nổi ta đâu!

Nghe chồng nói vẻ tin cậy thế, đau đớn quá, vợ càng khóc nhiều hơn.

Sóa Tỏa lại nói:

- Ta là người đúc cày nhà quan, chẳng đứa nào dám hại ta đâu!

Lính dõng đem dây đến trói tay, Sóa Tỏa hỏi:

- Sao mày dám trói cái tay tao đúc cày?

- Quan bảo trói.

Sóa Tỏa xót xa:

- Mày làm nương mày cũng phải mua cày tao đúc. Mày thương tay tao đúc cày cho nhà mày, trói tay trái thôi, trói ngón út thôi.

Người lính dõng thương cái tay khéo, đã làm theo thế.

Đã rụng một ngón tay rồi mà mãi cũng không được quan xét hỏi đến tội người thợ đúc cày giỏi.

Mấy hôm sau, chẳng thấy vợ đem cơm vào nữa.

Có người bảo: Vợ mày ăn lá chết rồi! Hỏi: Tại sao? Người ấy chỉ nói: Nó chán làm người thì nó chết.

Dần dần, Sóa Tỏa bị trói, rụng cả hai ngón bên bàn tay trái.

Thế rồi trong lúc Sóa Tỏa tưởng mình bị bỏ đói sắp đến chết theo vợ thì lại được tha. Quan xá cho không phải mất lễ "rửa cửa"[7]. Ít lâu sau, khỏi tay đau, Sóa Tỏa lại cứ công việc cũ, ngày ngày rót gang, cạo đá, đắp khuôn cho lò cày nhà quan.

Cách mạng tới, rồi cả vùng Phiềng Sa được giải phóng. Thống lý đem vợ con và hàng trăm lính dõng, đầy tớ chạy qua biên giới. Người theo quan cứ lẻ tẻ trốn trở lại.

Sóa Tỏa cũng theo quan ít lâu thì đem con trốn được trở lại

- Đồng chí Nghĩa ơi! - chủ tịch Tỏa kêu, giơ bàn tay trái khuyết hai ngón cuối.

Thào Khay nghe chuyện bàn tay rồi, bây giờ trông nó ghê gớm lạ lùng như người đứng trong ánh nắng mà không có bóng.

- Đồng chí Nghĩa ơi! Không phải tôi điếc tai, lòa mắt đâu. Tôi đã biết nó muốn bắt vợ tôi từ lúc ngồi trong hầm tù biết mà không dám nói. Vì thương tôi, vợ tôi không nói, vợ tôi đã phải chết, lòng nào mà còn theo đứa giết người đi đâu... Không, không, cái dốc dựng đứng, cái hạt ngô gieo trong hốc đá, cái đời trâu đời ngựa không phải là số phận người Mèo nữa. Chính phủ đã về cởi trói cho ta, đưa ta đi rồi…

Những ngón tay gồ ghề của chủ tịch Tỏa run lên. Đến tận bây giờ như còn trông thấy từng đốt xương ngày ấy vừa rơi xuống, ròng ròng máu.

Thào Khay tưởng tượng trông thấy thế. Thào Khay càng đinh ninh: chủ tịch Tỏa cũng như bố mình, như ông mình, như nhân dân Mèo, cha ông mình xưa thật đã hết sức đau khổ…

Chủ tịch Tỏa vẫn bứt rứt nói mãi:

- Nó ư? Lại nó ư? Ai ở Ná Đắng còn hay nghe đồn nhảm thì lên đây, ta kể cho nghe chuyện này.

Vừa lúc ấy, trưởng thôn Pàng và mấy người nữa tới, Pàng hỏi to:

- Ông chủ tịch, chuyện gì thế?

Chủ tịch Tỏa kể:

- Trưởng thôn Pàng à, cái đau này sâu lắm..