- XIII -

Lại nói trở lại về quang cảnh từ năm 1958 trở về trước, trên các vùng biên giới phía tây nước ta.

Khi đó, quân đội và cán bộ Pathét Lào nước bạn thi hành nghiêm chỉnh hiệp định Giơnevơ về Đông Dương 1954 đã tập kết về các vị trí đóng quân, thực hiện chủ trương hòa hợp dân tộc của những người yêu nước Lào.

Theo quy định, quân Vương quốc Lào được ra đóng biên giới các tỉnh Phong Sa Lỳ và Sầm Nưa trên Thượng Lào. Nhưng thật là đau đớn, đóng quân hết đâu, quân Vương quốc Lào cũng mặc sức phá hết mọi thành quả của nhân dân Lào đã đổ xương máu ra mới thu được trong kháng chiến. Những chánh lý, phìa tạo, thống lý, quản mán, bọn bù nhìn và ma quỷ lại ra cưỡi cổ người Lào, người Thái, người Mèo, người Dao. Chúng càn rỡ chém giết, gây hằn thù dân tộc, trói buộc mọi người vào vòng nô lệ cũ. Chúng còn làm nhiều việc phi pháp, không đếm xỉa đến hiệp định Giơnevơ và luật pháp quốc tế ở biên giới nữa.

Hầu như bấy giờ, khắp bên kia biên giới Lào - Việt, từ các tỉnh Hạ Lào cho lên tới Phong Sa Lỳ, đã giăng lên biết bao âm mưu, thủ đoạn độc địa nhất của đế quốc Mỹ cùng bọn chúa đất địa phương và bọn tư sản mại bản quốc tế (vốn là những tay tình báo, gián điệp, đặc vụ lõi nghề) thậm chí có cả lũ thày tu đội lốt tôn giáo - tụi này gian ngoan, liều lĩnh và đắc lực cho đế quốc hơn hết.

Bọn cố đạo và cố vấn Mỹ đã len lỏi đến nhiều vùng hẻo lánh - có khi chúng lén nhảy dù xuống, như ở xung quanh Xiêng Khoảng. Chúng mưu lập "khu Mèo kiểu mẫu” bên Lào, uy hiếp biên giới và nhử mồi dụ dỗ người Mèo trên miền tây nước ta mắc bẫy di cư.

Lũ tay chân đi mua thuốc phiện cho chúa đất Bun Ù ở Trung Lào, từ Sămbátxắc tỏa lên. Chúng mò khắp nơi, bất kể mọi biện pháp, chỗ nào có người Mèo chúng đều lần đến, đem bạc trắng giả ra lừa đổi thuốc phiện, phao tin đế quốc Mỹ nhiều súng to, có tàu bay mười hai đầu, đế quốc Mỹ sắp đến.

Những hãng buôn của tư sản châu Âu và Bắc Mỹ đến đặt đại lý ở Viên Chăn. Nhiều người một nước nọ có trách nhiệm của những ký kết quốc tế vào công việc Đông Dương do tình hình đặc biệt tạo nên sau hiệp định Giơnevơ, họ đã biến thành những nhân viên chạy hàng cho những tay trùm buôn lậu quốc tế. Cơ quan của họ treo bảng cơ quan hợp pháp mà những hiệp định quốc tế đã qui định, nhưng họ chỉ chuyên đi vét thuốc phiện và buôn tiền. Có lần họ thuê tàu bay tải hàng chục tấn thuốc phiện qua đường Thái Lan về Bắc Mỹ. Rồi chỉ vì hải quan Thái Lan "bắt nhầm” hóa bại lộ "chuyến lậu thuốc phiện to nhất thế giới từ trước tới nay". Mặt nạ bọn "kinh doanh” chính trị bị lật ngửa trước dư luận quốc tế. Các hãng thông tin thế giới được dịp tường thuật những thủ đoạn làm tiền không biên giới. Rồi chính phủ nọ cũng cách chức, cũng đưa ra tòa mấy tên đã bôi nhọ sĩ diện quốc gia. Nhưng rồi chính bọn ấy lại trơ trẽn làm chuyến khác, ghê hơn.

Rồi thì cố đạo bỏ tiền ra mua trẻ con Mèo đem về nhốt vào các trường thần học ở X., ở A. bên Thái Lan, bên Lào, dạy cách truyền giáo và nghề gián điệp. Bọn chúa đất Đèo Văn Long, chúa đất Mùa Sống Cổ, chúa đất Bun Ù, những vua Thái, vua Mèo đã bị nhân dân Tây Bắc đánh đuổi, nay lại ném chó săn về Tây Bắc nghe ngóng để lấy tình hình, bán tài liệu cho tình báo Mỹ và dọa sắp “cùng nước Hoa Kỳ cưỡi tàu bay mười hai đầu về chiếm Mường Lài".

Bọn bù nhìn Ngô Đình Diệm ở Sài Gòn bò lên đặt trụ sở, căng khẩu hiệu ở ngay đầu tỉnh Sầm Nưa để hóng "người miền Bắc di cư", phóng tin người di cư sang sẽ được đón tiếp và cho nhiều tiền, lại phát chẩn chăn chiếu, sữa bột, nước hoa...

Khắp nước Lào, suốt biên giới Lào - Việt, nhiều bộ mặt đế quốc khác nhau đương nhô ra, gầm gừ, hục hặc, quay cuồng kéo cánh với chúa đất và ma quỷ liên minh thành một sức mạnh đen tối, thảm hại, tàn ác nhất. Chúng rình thời cơ công khai hoặc bí mật vào quấy rối nước ta.

Cũng lại nói thêm về các vùng biên giới miền Tây bên nước ta, trong khi ấy.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, tất cả các cánh đồng lớn, các vùng phì nhiêu chín châu mười mường đều được giải phóng. Từ Mường Tấc ra sông Đà ngược sông Mã, từ Châu Mộc lên Phong Thổ sang châu Mường Tè. Những cán bộ đã lâu năm chiến đấu ở các căn cứ núi cao rừng sâu chôn rau cắt rốn của Tây Bắc kháng chiến, các ban cán sự tỉnh, liên tỉnh và cán sự châu, các đồng chí phụ trách khu vực, cả đến những tổ giao thông trên núi cũng lần lượt dời xuống đồng ruộng. Công tác đương hết sức khẩn trương ở các vùng mới giải phóng.

Ở Phiềng Sa cũng vậy, cả đến các đồng chí cán bộ Mèo vốn người địa phương nay cũng vì yêu cầu mới của cách mạng, đều xuống đồng bằng công tác.

Các khu du kích cũ đều vắng người qua lại.

Đã có lúc, ở khu du kích, nghe có những lời hát bóng gió của một cô gái Lô Lô, thật buồn tủi.

Đôi ta như hai dòng nước

Dòng đục dòng trong

Mỗi dòng một nơi

Biết bao giờ gặp nhau.

Tuy đã có chính quyền, các ủy ban và trưởng thôn đều là những người trung thực, tầng trải gian khổ kháng chiến. Nhưng chưa ai quen công tác mới này.

Trong kháng chiến, họ chỉ làm toàn những nhiệm vụ cấp bách, công tác sống mái: chống càn, quấy phá đồn bốt, đưa dân chạy giặc, vỡ nương bí mật, đi dân công, giao thông liên lạc theo đội võ trang tuyên truyền vào vùng tạm chiếm sâu... Cán bộ cùng nhân dân chỉ biết đi cứu đất nước, còn sau này thế nào thì ai nấy đều gửi cả lòng tin không bờ bến vào Chính phủ. Cho nên, giải phóng rồi, thật ồ ạt vui sướng, nhưng đến việc cùng nhau xây dựng nên chính quyền thì nhân dân lao động bây giờ mới biết. Có nơi, đến tận khi rút cán bộ phụ trách xã xuống công tác vùng đồng thấp, lúc ấy mới lúng túng tìm người ra làm chủ tịch, làm ủy viên.

Ba năm đã qua. Mọi việc lúc đầu bỡ ngỡ rồi cũng trôi chảy, vào khuôn khổ dần.

Rồi những công tác đảm bảo đời sống nhân dân bắt đầu được thực hiện, sau cải cách dân chủ. Cán bộ thương nghiệp, y tế, thày giáo... lần lượt lên Phiềng Sa xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Nghĩa trở về. Đó cũng là trường hợp Thào Khay, học ba năm tốt nghiệp y sĩ, trở về[10].

*

* *

Vừa hết mùa mưa. Đã sang tháng chín.

Trời Phiềng Sa nhẹ thênh lên. Núi dài một dải biếc màu cỏ tranh già.

Con suối kiệt dòng hiền lành trở lại róc rách trong khe đá. Tiếng con suối bây giờ đầm ấm như tiếng mẹ ru con Ứ a... pứ a... mí nhùa a ơi… Ngủ đi... con à con ơi...

Đàn bò đủng đỉnh ra nương, chuông cổ bò reo loong coong, con đen con vàng chen giữa lũ dê trắng lon ton chạy lên chạy xuống.

Chiều chiều, bóng núi bên này và bóng núi bên kia lại ngả xanh rờn vào nhau trên những nương ngô vàng mượt. Trai gái được khi thanh nhàn đợi gặt hái, từ làng xa cũng chịu khó hẹn nhau một chợ, hai chợ cùng đi.

Người ham chơi đã lần vào rừng trúc bẫy họa mi về chơi hội chọi chim. Người chăm việc vác cày ra làm một miếng nương gần, soạn sẵn đất trồng đỗ tương thu.

Nghĩa lại trở lên Phiềng Sa, đi cùng đoàn ngựa đưa chuyến hàng đầu tiên tới cửa hàng mới.

Nghĩa vào tìm Thào Khay. Bà Giàng Súa nói:

- Khay đi công tác.

Nghĩa hỏi:

- Khay có nhắn gì tôi không?

- Không.

Mỵ nói:

- Có em nhắn anh, anh Nghĩa à!

Rồi Mỵ chúm chím cười, đưa cho Nghĩa một mảnh giấy.

- Tờ giấy thư của em đấy.

Nghĩa đọc:

Anh Nghĩa thân mến,

Tôi có việc rất cần báo báo với anh. Tôi ở trạm xá.

Khay.

Nghĩa hỏi Mỵ:

- Khay viết thư này bao giờ?

- Hôm qua.

- Tôi ra trạm xá đây.

- Anh Nghĩa không trả lời thư em à?

Nghĩa cười. Mỵ cũng đi theo Nghĩa ra trạm xá. Mỵ vẫn thường ra trạm xá xem luôn. Từ ngày có trạm xá, lúc nào cũng có người đến ngồi chơi, vừa hút thuốc lá, vừa xem tiêm, xem Thào Khay chữa bệnh.

Trạm xá Phiềng Sa, từ buổi sáng đã đông người tới xin thuốc và tiêm thuốc đứng đầy quanh căn nhà có tường quét vôi trắng, có rèm vải hoa bay trên cửa sổ mở cao cả bốn phía. Trên vách, dán những bức tranh em bé ngủ ngon, em bé cười, bé nào cũng bụ bẫm như quả bí ngô, thoạt nhìn đã mê ngay. Chính phủ chữa được bệnh, không ai lạ nữa. Cái gay bây giờ là người bệnh ở các núi xa, đường dốc, khó đến được. Đường Thèn Phàng phải bắc thang leo lưng đá. Chỉ mới có các xóm quanh đây đến mà đã đông thế. Người Mèo làm quen với thuốc, chỉ thích thuốc tiêm, không sợ tiêm đau. Người ta nói: "Tiêm cho thuốc lặn vào trong thịt thì mới chóng khỏi".

Thào Khay không có ở trạm xá. Không ai biết Thào Khay đi đâu. Có lẽ Thào Khay đương dở đợt vận động phun thuốc trừ sốt rét ở mấy xóm dưới, vừa về đã lại xuống nữa.

Chủ tịch Tỏa cũng không biết Thào Khay đi đâu. Chủ tịch Tỏa cũng công tác ở xóm người Lừ, đi đã mấy hôm, mới về. Nhưng chủ tịch Tỏa chợt quay ra hỏi Mỵ:

- Thằng Nhìa có nhà không?

- Đi lấy củi.

Rồi chủ tịch Tỏa nói với Nghĩa:

- Nghe nói lại có bọn phản động về Ná Đắng.

- Ai bảo thế?

- Thường trực ủy ban nói trưởng thôn Pàng mới lên báo cáo.

Nghĩa ngần ngừ:

- Có lẽ nào…

Nghĩa đương muốn bàn với chủ tịch Tỏa và Thào Khay việc tuyên truyền trong dịp khai trương cửa hàng mậu dịch. Nghe nói dưới Ná Đắng lại có đồn thổi những chuyện "để dành bạc trắng để mua quan mới sắp ra" như thế, Nghĩa thật băn khoăn.

Mấy tháng nay, cả Phiềng Sa đã đến dựng cửa hàng ở mậu dịch. Bây giờ cửa hàng sắp mở, sẽ vui cả Phiềng Sa. Nếu để lọt lại Ná Đắng có điều lo lắng, Nghĩa không đành lòng. Tổ Đảng đặc biệt chú ý Ná Đắng. Nghĩa đã xuống nhiều lần. Thào Khay được phân công dìu dắt Pàng thành một người cảm tình Đảng.

Vẫn như thế, bây giờ làm cửa hàng hay ngày trước là cán bộ phụ trách xã, bao giờ Nghĩa cũng sôi nổi, tin tưởng. Không bao giờ có thể phai mờ trong trí nhớ những ngày Nghĩa mới đặt chân đến Tây Bắc. Ngày ấy, Nghĩa vào Tây Bắc theo đường dây liên lạc bí mật, qua sông Thao, sông Đà, xuống sông Mã rồi, vòng ngược lên Phiềng Sa. Đi lần cả một năm trời trong vùng địch tạm chiếm sâu. Một tiếng nói không biết, lần đầu tiên được thấy dân tộc Mèo, dân tộc Xá. Nhưng cũng chẳng phải một chút bỡ ngỡ. Các dân tộc anh em chờ đợi và khát khao gặp Đảng đã từ lâu. Có lần, địch khủng bố vỡ cơ sở. Nghĩa chạy lạc, lại ốm, nằm liều trong hang đá giữa rừng. Cơ quan huyện tìm mãi không thấy. Ròng rã mấy tháng, râu tóc xõa gần lấp mặt. Chỉ nằm một chỗ, với tay ra xung quanh bới ăn rêu, ăn lá và bắt ốc sên. Đến khi lại gặp được đồng bào, mới biết mình còn sống.

Trong những ngày cực kỳ gian khổ, nhân dân đã nuôi Nghĩa, nghe Nghĩa. Cho đến bây giờ, lòng tin các dân tộc anh em ở Phiềng Sa của Nghĩa hầu như tự nhiên - đến nỗi, đôi lúc giản đơn và chủ quan, không suy tính, không thấy cần phải suy tính, phải có kế hoạch chủ trương gì hết. Đấy cũng là thói quen tốt và thói quen xấu của một lớp cán bộ kháng chiến ở Tây Bắc, như Nghĩa.

Sốt ruột tình hình Ná Đắng, thế là Nghĩa lại đi ngay Ná Đắng.