Chương 13 Giám mục Lê Hữu Từ - Thày dòng khổ tu-
Làng Di Loan thuộc tỉnh Quảng Trị, sinh quán của Đức Cha Lê Hữu Từ, Giám Mục địa phận Phát Diệm, một thời là Cố Vấn Tối Cao cho chính phủ Hồ Chí Minh. Làng Di Loan nổi tiếng anh hùng, can đảm bằng câu ca dao trong dân gian tỉnh Quảng Trị về cá tính của một số làng:
Văn chương Xuân Mị
Lý Sự Thị Khê
Làm thuê Cam Phố
Ở lỗ (truồng) làng Tùng
Anh hùng Di Loan
Đức Cha Lê Hữu Từ tốt nghiệp ở chủng viện An Ninh thuộc địa phận Huế, và sau khi chịu chức phó tế, ngài xin nhập dòng khổ tu Phước Sơn và chịu chức linh mục ngày 22-12-1928.
Nam 1933, cha Anselmô, tên dòng của D/C Lê Hữu Từ, được cử lên làm Phó Bề Trên nhà dòng Phước Sơn và đến tháng 2 năm 1936, lãnh sứ mạng đi lập nhà dòng mới ở Châu Sơn, ở phú Nho Quan, tỉnh Ninh Bình thuộc địa phận Phát Diệm, nhưng mãi tới ngày mồng 6 tháng 9 năm 1936, bề trên Anselmô cùng 12 tu sĩ khổ tu mới đặt chân tới Châu Sơn với một vốn liếng tinh thần ‘khổng lồ’, nhưng tiền bạc chỉ vỏn vẹn có 12 đồng bạc, với một cây thánh giá và mỗi thầy dòng còn có thêm một cỗ tràng hạt nữa.
Châu Sơn là một đồn điền cũ trong một vùng lam sơn chướng khí cách phủ lỵ Nho Quan 3 cây số, đồn điền này chỉ còn lại có mấy ngôi nhà lá và một căn nhà gạch bỏ phế hoang tán nhiều năm, khi được nhà Dòng mua lại. Cha Anselmô cũng 12 thầy chấp nhận mọi khổ cực, mệt nhọc và nghèo túng sống theo luật Dòng, các thầy phải sống như những người nghèo khổ nhất trong xã hội Việt Nam thời bấy giờ, chân đi đất, tứ mùa bát tiết chỉ mặc bộ áo dòng bằng loại vải sô, đội nón vành được bọc vải, đêm ngủ trên một tấm phản bằng gỗ của mỗi người. Chỉ trong mấy tháng đầu khai phá, 4 tu sĩ đã bị chết vì bệnh sốt rét ngã nước.
Đồn điền đã được trùng tu bằng những bàn tay, bàn chân chai đá của các thầy dòng, những cánh đồng đã được chính tay các thầy cuốc sỏi, phá rừng, làm rẫy, và sau mấy năm trời, Châu Sơn đã trở nên khang trang, rộng rãi và phồn thịnh đủ tiền đển xây dựng một thánh đường đồ sộ nguy nga mà lễ đặt viên đá đầu tiên được tổ chức vào ngày 18 tháng 2 năm 1937. Và sau ngày mồng 9 tháng 3 năm 1945 quân đội Nhật Bản đảo chính thực dân Pháp, Châu Sơn lại trở thành một cơ sở của chiến khu của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc đóng góp vào công cuộc đấu tranh dành Độc Lập cho Tổ Quốc Việt Nam, nhờ ở tinh thần ái quốc cao độ của cha bề trên Anselmô.
Theo luật của dòng khổ tu Châu Sơn, trừ khi đọc kinh cầu nguyện, hay trừ trường hợp cần thiết, các tu sĩ ‘triệt khẩu’ cả tuần lễ, chỉ trừ ngày Chủ Nhật mới được phép nói chuyện tự do với nhau trong một giờ, tuy nhiên trong thời gian có cơ sở ấn loát của chiến khu Rịa di chuyển tới Châu Sơn, tôi thường tá túc trong nhà dòng ở khu vực dành riêng cho những người tới tĩnh tâm, tôi đã có nhiều dịp nói chuyện với cha bề trên Anselmô về những vấn đề liên quan tới công cuộc đấu tranh của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc.
Tôi còn nhớ trong tuần lễ cuối tháng 7 năm 1945, cha Anselmô cho tôi biết về câu chuyện các linh mục địa phận Phát Diệm đến Châu Sơn trình cho ngài bức điện văn của Tòa Khâm Sứ Tòa Thánh ở Huế, báo tin cha Anselmô được chọn làm giám mục địa phận Phát Diệm, ngài có nói với các cha rằng:
‘Các linh mục Phát Diệm lầm lạc to, nếu không dám nói là điên khùng, khi chọn một thày dòng khổ tu chỉ có tài cuốc đất trồng cỏ'
Và ngài tâm sự riêng với tôi’:
…Trong mấy chục năm sống chung dòng khổ từ Phước Sơn ra đến Châu Sơn này, cha chỉ đi chân đất và sống như người nghèo khổ nhất, nếu lãnh chức giám mục, phải đi giầy, không biết làm sao đi nổi đây’.
Ngài tìm đủ cách vận động để khỏi phải lãnh trách vụ giám mục Phát Diệm, nhưng việc ngài xin Tòa Thánh tha cho đặc ân này đều bị thất bại.
Mỗi khi cha Anselmô về Phát Diệm bằng thuyền cập bến ở phố Thượng Kiệm ngay trước cửa nhà chúng tôi, ngài thường cùng một thầy nữa mang một rá đầy quà toàn là bơ và phó mát, những sản phẩm của sở chăn nuôi của nhà dòng Châu Sơn, một món quà rất quý trong thời gian chiến tranh, gia đình tôi lúc đó chỉ có chúng tôi và một cháu bé gái còn nhỏ tuổi, nên mỗi lần ngài cho quả như vậy là họ hàng hai bên nội ngoại đều được hưởng.
Một lần, tôi nhớ vào khoảng trung tuần tháng 9 năm 1945, sau khi Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc cướp chính quyền ở Phát Diệm, cha Anselmô lúc này là Đức Giám Mục được chỉ định Lê Hữu Từ, lại tới cho quà một lần nữa, ngài nói với nhà tôi:
‘Chị Minh ơi, tôi cho mang lại chị ít quà, cây nhà lá vườn. Anh Minh có ở nhà không?’
Và khi biết tôi không có ở nhà, cha Anselmô dặn lại ngài muốn gặp tôi ở nhà chung Phát Diệm vào buổi sáng ngày hôm sau.
Ngày hôm sau tới gặp, ngài cho tôi biết ý của ngài muốn đề nghị với các Đức Giám Mục Việt Nam: Nguyễn Bá Tòng, Hồ Ngọc Cẩn, Ngô Đình Thục vận động để thế giới biết rõ người Công Giáo Việt Nam quyết tâm bảo vệ nên độc lập mới thâu hồi khỏi tay thực dân Pháp và đặc biệt gửi đến Đức Giáo Hoàng Piô XII một thông điệp xin Tòa Thánh ủng hộ nền độc lập của Việt Nam, và kết quả là ngày 23 tháng 9 năm 1945. Đức Cha Nguyễn Bá Tòng đại diện cho Đức Cha Hồ Ngọc Cẩn, Ngô Đình Thục và Lê Hữu Từ, gửi một điện văn sang Tòa Thánh nguyên văn như sau:
‘Dân tộc Việt Nam chúng con qua sự trung gian của 4 giám mục xin đệ đến Đức Thánh Cha lòng thành kính sâu xa và xin Đức Thánh Cha chúc phúc, cầu nguyện cho nền độc lập mà dân tộc chúng con mới thâu hồi được và đang sẵn sàng bảo vệ nó với bất cử giá nào.
Các Giám Mục Việt Nam nài khẩn Đức Thánh Cha, Tòa Thánh La Mã, các Đức Hồng Y, các Đức Tổng Giám Mục, các Đức Giám Mục và toàn thể Kitô hữu trên thế giới và nhất là nước Pháp, ủng hộ nền độc lập của Tổ Quốc yêu quý của chúng tôi.’
Nhân danh Ủy Viên Liên Lạc với các tổ chức Công Giáo của Tổng Bộ Việt Minh, tôi đã gửi bản sao của bức điện văn này lên ngay Hà Nội cho Trần Huy Liệu, lúc đó là bộ trưởng Thông Tin Tuyên Truyền của chính phủ lâm thời Hồ Chí Minh, và Phạm Văn Đồng là bộ trưởng Tài Chánh, bức điện văn này đã được đưa ra trình bày trong một phiên họp của các bộ trưởng chính phủ tại Bắc Bộ Phủ, và được phổ biến trên toàn quốc. Tác giả Bernard Fall cũng có ghi bức điện văn này trong quyền sách ‘Le Viet Minh’ xuất bản tại Paris năm 1960.
Hành động này của các giám mục Việt Nam chứng tỏ lòng hăng say của khối giáo dân Việt Nam trong công cuộc tranh đấu cho nền độc lập của quốc gia dân tộc, và trong thời ấy, Việt Minh cũng nhận thấy Công Giáo là một lực lượng vô song, nên để lấy lòng giáo dân Việt Nam, chính phủ lâm thời của Hồ Chí Minh chọn ngày lễ các Thánh Tử Đạo Việt Nam là ngày quốc lễ.
Ngày 23 tháng 9 năm 1945, thanh niên Công Giáo cùng với các giáo sĩ tổ chức một cuộc mít tinh được gọi là ‘khổng lồ’ tại Hà Nội. Ban tổ chức được lãnh đạo bởi Nguyễn Mạnh Hà, một chuyên viên kinh tế học, bộ trưởng bộ kinh tế trong chính phủ lâm thời của Hồ Chí Minh, lãnh tụ của đoàn Thanh Niên Lao Động Công Giáo (JOC Jeunesse Ouvrière Catholique), vì Nguyễn Mạnh Hà là con rể của lãnh tụ công sản Pháp Paul Marchais, có tiếng thân cộng, nên cuộc mít tinh được coi như để phát huy lòng ái quốc và tin cậy vào sự lãnh đạo của Hồ Chí Minh.
Trong cuộc mít tinh này, tôi đứng ra mời tất cả các đoàn thể Công Giáo về tham dự đại hội của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc tổ chức tại Phát Diệm ngày 28 tháng 10 năm 1945, nhân ngày lễ thụ phong giám mục của Đức Cha Lê Hữu Từ.
Ngày mồng 1 tháng 10 năm 1945, dân chúng Phát Diệm nồng nhiệt tiếp đón cha Anselmô Thađêô Lê Hữu Từ, từ dòng Châu Sơn về Phát Diệm nhận quyền cai quản địa phận, ngài đi trên chiếc xe hơi Simca Cinq màu xanh, 2 chỗ ngồi do anh Đoàn Hòa, con cụ trùm Nhật lái, (Đoàn Hòa sau này là em rể tôi, và hiện đang sống tại San Jose). Chiếc xe này do các anh em trong Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc mua lại của cha Bề Trên chúng viện St. Sulpice ở Hà Nội, để mừng Đức Cha mới.
Cuộc lễ thụ phong giám mục của Đức Cha Lê Hữu Từ được tổ chức một cách hết sức trọng thể tại nhà thờ chính tòa Phát Diệm, Đức Cha Nguyễn Bá Tòng chủ phong với sự hiện diện của Đức Cha Hồ Ngọc Cẩn và các cha chính địa phận của các địa phận ở Bắc Việt, kể cả giáo phận Quy Nhơn, Huế, Vinh và Thanh Hóa. Riêng gia đình của Đức Cha Từ đến từ Di Loan gồm có ông Cố thân sinh, gần 80 tuổi, cha Lê Hữu Luyến là anh ruột, cha Lê Hữu Huệ là em trai, hai em gái là nữ tu Lê Thị Ân, Lê Thị Ứng và người em trai út Lê Hữu Hiến.
Riêng các linh mục thuộc giáo phận Phát Diệm hầu như có mặt gần hết và giáo dân tham dự đông vô kể nhưng một điều đáng chú ý là trong lể phụ phong giám mục này không có mặt của các giám mục của các giám mục thừa sai người Pháp hay Tây Ban Nha và trong 10 giáo phận ở Việt Nam thời bấy giờ chỉ có 3 giáo phận có giám mục Việt Nam là Phát Diệm, Bùi Chu và Vĩnh Long.
Về phía chính quyền Việt Nam tham dự lễ thụ phong của Đức Cha Lê Hữu Từ, Cựu Hoàng Bảo Đại tức Cố Vấn Vĩnh Thụy đại diện đặc biệt của Hồ Chí Minh, chủ tịch chính phủ lâm thời Việt Nam, và trưởng phái đoàn chính thức của chính phủ là Võ Nguyên Giáp, bộ trưởng Nội Vụ, Trần Huy Liệu, bộ trưởng Thông Tin Tuyên Truyền, Phạm Văn Đồng, bộ trưởng Tài Chính, Nguyễn Mạnh Hà, bộ trưởng Kinh Tế, và rất nhiều các quan chức khác.
Sau lễ thụ phong, có cuộc phải chẩn cho dân nghèo, một cuộc mít tinh được tổ chức tại sân vận động sau chợ Năm Dân, để nhân dân bất kể lương giáo tới chào mừng Đức Tân Giáo Mục và phái đoàn của chính phủ.
Ngoài việc đại diện chính quyền địa phương tiếp đón phải đoàn của chính phủ, tôi lại có dịp đặc biệt tiếp đón Phạm Văn Đồng, bộ trưởng Tài Chánh, đại diện Tổng bộ Việt Minh về tham dự lễ thụ phong và đại hội của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc.
Phạm Văn Đồng về Phát Diệm ở nhà tôi trong 7 ngày liền nên chúng tôi đã có rất nhiều thì giờ hàn huyên về những chuyện đấu tranh cách mạng và chính trị, đặc biệt Phạm Văn Đồng rất chú ý đến những hoạt động của Mặt Trận Công Giáo Cứu Quốc cùng những thành tích cách mạng của Đức Cha Lê Hữu Từ và cha Hoàng Quỳnh và những vấn đề liên quan tới giáo hội Công Giáo ở các địa phương.
Một giai thoại đặc biệt vui mà chúng tôi không sao quên được là trong một buổi tối ở nhà chúng tôi, sau khi nói chuyện đã, tôi mời Đồng đi ngủ, anh ta ngồi lên giường nằm, nhà tôi liền kêu lên:
‘Eo ôi, sao anh Đồng bẩn thế, không rửa chân mà chỉ cọ chân không vậy à?’
Và gọi người nhà mang lên thau nước. Đồng liền trả lời:
‘Thôi mà chị Minh ơi, ở chiến khu lâu ngày nên bẩn quen rồi, mấy khi có thì giờ và có nước đâu mà rửa chân, nên xin phép chị để chân bẩn vậy để chui vào chăn ngủ đây. Bonne nuit nhé!’
Theo chương trình thì ngày hôm sau lễ thụ phong mới họp đại hội của Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc, nhưng đến chiều, sau cuộc Mít tinh ở sân vận động. Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam cũng họp đại hội tại nhà nguyện trường các Thầy Giảng trong nhà chung với sự tham dự của 3 Đức Cha Nguyễn Bá Tòng, Hồ Ngọc Cẩn và Lê Hữu Từ cùng các linh mục Tổng Đại Diện các giáo phận và một số giáo dân, đặc biệt có mặt của Nguyễn Mạnh Hà, bộ trưởng Kinh Tế và thủ lãnh của Thanh Niên Lao Động Công Giáo (JOC). Vì không thấy tôi có mặt ở đại hội nên cha Hoàng Quỳnh bảo anh Thứ ‘Ruông’ tìm tôi vào tham dự.
Các vấn đề được đem ra thảo luận tại đại hội này là việc chính thức thành lập Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam và thông qua bán điều lệ, cùng thảo luận việc nên có một Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam hay có thêm cả Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc nữa. Khi tôi tới nơi, Nguyễn Mạnh Hà đang trình bày nhiều vấn đề để trong đó ông ta xác nhận rằng Mặt Trận Việt Minh là của đảng Cộng Sản và ông Hồ Chí Minh là đảng viên đảng Cộng Sản, mà Cộng Sản chủ trương thuyết vô thần, nên Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam không thể hoạt động trong Mặt Trận Việt Minh được.
Đoàn Thanh Niên Công Giáo địa phận Vinh là đoàn thể hàng say nhất trong việc thành lập Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam và họ yêu cầu các giám mục cùng các cha tổng đại diện chỉ công nhận Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam không mà thôi.
Sau đó tôi được đại hội mới lên trình bày về Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc, trước hết tôi xác nhận là chúng tôi có biết rõ Mặt Trận Việt Nam Độc Lập Đồng Minh Hội tức Việt Minh có một thành phần chính là đảng Cộng sản Đông Dương, rồi sau đó tôi trình bày về quá trình hoạt động của Mặt Trận VNCGCQ đã được thành lập ngay từ năm 1942 cùng một thời với Mặt Trận Việt Minh, dưới thời Pháp thuộc chủ trương đánh thực dân Pháp lẫn Phát Xít Nhật Bản để dành độc lập cho Tổ Quốc Việt Nam.
Trong 3 người thành lập Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc, có linh mục Tuyên úy Công Giáo Tiến Hành của địa phận Phát Diệm là cha Hoàng Quỳnh cùng với tôi và anh Trần Ngân tức Bằng Phong. Và linh hồn của mọi hoại động của Mặt Trận là cha Anselmô tức Đức Cha Lê Hữu Từ, ngài vừa mới được thụ phong giám mục ngày hôm nay. Ngài đã đóng góp rất nhiều vào công cuộc bành trướng của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc từ Bắc vào Trung Phần và Nam Phần Việt Nam. Và cơ sở của chiến khu của Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc được đặt ngay tại nhà dòng Châu Sơn, dưới thời Đức Cha Lê Hữu Từ là bề trên.
Để kết thúc phần trình bày, tôi nói:
‘Xin các Đức Cha và các cha cùng quý vị hãy xem quyển điều lệ của Mặt Trận Việt Nam Độc Lập Đồng Minh Hội tức Việt Minh, về chương hệ thống và tổ chức các đoàn thể Cứu Quốc. Trong chương này, không hề có tổ chức Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc, mà chỉ có đoàn thể Việt Nam Công Giáo Kháng Nhật Cứu Quốc do Nguyễn Công Chính đứng đầu mà tôi biết rõ Chính là đảng viên đảng Cộng Sản và là phụ tá thân cận nhất của ông Nguyễn Mạnh Hà, lãnh đạo tổ chức Thanh Niên Lao Động Công Giáo (tức Jeunesse Ouvrière Catholique) ở Hà Nội.
Sự hợp tác giữa Mặt Trận Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc và Mặt Trận Việt Minh chỉ là một hình thức liên kết trong công cuộc đấu tranh dành Độc Lập cho Tổ Quốc mà thôi’.
Sau đó tôi quay sang các đức giám mục và các cha chính địa phận để thưa rằng:
‘Con còn nhiều điều cần phải trình bày riêng không thể nói ở đây được’
Đại Hội của Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam được tạm hoãn để các đức giám mục và các cha chính họp riêng với tôi.
Trong phần trình bầy riêng này tôi đã vạch rõ mục đích chính của Mặt Trận Công Giáo Cứu Quốc là thành lập các đoàn Tự vệ Công Giáo được võ trang, vì điều này mặc nhiên được phép của chính phủ vì chúng tôi đã được võ trang từ trước tức từ thời các chiến khu chống Pháp chống Nhật. Một khi các giáo xứ được võ trang, nhà thờ sẽ được bảo vệ và các giáo dân sẽ hãnh diện đóng góp vào công cuộc đấu tranh võ trang dành độc lập cùng với các đoàn thể khác của Việt Minh và không mang tiếng ‘theo Tây’.
Đức Cha Lê Hữu Từ cùng cha Hoàng Quỳnh cũng trình bày kỹ càng về vấn đề này. Nhất là Đức Cha Lê Hữu Từ nói rõ về số súng đạn ngài mua được từ quân đội Nhật Bản và chính số súng đạn này đã võ trang cho những đơn vị tự vệ công giáo bảo vệ khu An Toàn Phát Diệm và biến thành Tổng Bộ Tự Vệ Công Giáo sau này.
Kết quả là hai tổ chức Việt Nam Công Giáo Cứu Quốc và Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam hoạt động song song với nhau để truyền bá lý tưởng Công Giáo và lòng ái quốc trong đời sống cá nhân, gia đình, nghề nghiệp và xã hội, cùng bệnh vực quyền lợi tinh thần và vật chất của Giáo Hội Công Giáo Việt Nam và quyền lợi của quốc gia dân tộc.