Đi xe buýt mẫu
Sau những cơn mưa rào chợt đến chợt đi vào cuối tháng Mười khiến vạn vật như co lại trong không gian ướt át, buổi sáng cuối tuần ở Sài Gòn đã được tô điểm vài cánh áo ấm mỏng nhiều sắc màu. Đó là khoảng thời gian lý tưởng để đi thử một tuyến đường của dịch vụ xe buýt mẫu vừa được đưa vào sử dụng ở thành phố.
Tối hôm trước tôi đã làm “công tác tư tưởng” với các “đối tượng tiềm năng”. Công tác này thật không đơn giản chút nào. Các đối tượng được chọn lựa kỹ càng, từ 5 đến 11 tuổi, thuộc phái nữ và lại là các cháu của tôi. Với một nhóm “khách hàng tiềm năng” có những thuộc tính đồng dạng như vậy, khả năng “chống đối” có thể giảm đi đến mức tối thiểu. Về phương diện vai vế, họ là cháu nên tôi có thể áp đặt dễ dàng, không cần phải biểu quyết, thuyết phục phức tạp theo phương thức đồng thuận.
Trong diễn trình chọn lựa, tôi đã cương quyết loại trừ hai đối tượng ra khỏi danh sách, tuy cũng đều là cháu gái. Hai cô vừa tốt nghiệp trung học cơ sở và được tuyển vào những trường tốt ở thành phố. Khi tôi gợi ý nên sử dụng xe buýt để đến trường như một thói quen di chuyển thông thường hàng ngày của giới trẻ khắp nơi trên thế giới, một cô trả lời rằng bố mẹ cô dứt khoát muốn tự mình đưa rước bằng xe gắn máy cho an toàn, đề phòng các tệ đoan xã hội có thể ảnh hưởng đến cô con gái rượu trên tuyến đường dài khoảng hai cây số! Cô kia thì ngại bạn bè bắt gặp, sẽ bị “chọc quê” (sic)! Lý do trước thì còn có thể châm chước, từ từ tìm cách “làm việc” để thuyết phục các bậc phụ huynh thay đổi quan điểm theo kiểu “mưa lâu thấm đất”, nhưng cái lối trả lời đỏng đảnh của cô cháu thứ hai, thì thú thật là tôi chỉ mới nghe lần đầu! Chính vì thế mà cô cũng bị loại khỏi danh sách ngay từ vòng một, không chút đắn đo.
Ba cô cháu gái mầm non choi choi (cả ba đều là fans của ca sĩ Britney Spears và Đan Trường), hứng khởi ngồi nghe tôi “thuyết trình” về “lý do tại sao nên dùng xe buýt công cộng” và thuận tình làm những “con thỏ thử nghiệm” cho tôi, thật ra chỉ vì viễn cảnh sẽ được ăn sáng thả cửa cộng thêm một chầu kem “chất lượng cao” ở cuối chuyến đi thực địa xe buýt. Các cô bé đều là học sinh trường chuyên, thuộc hạng giỏi trở lên, vừa “lém lỉnh” vừa “thực dụng”, có lẽ đã tự hỏi mình “tại sao không?”, chẳng mất mát gì, có khi lại vui. Có thiệt là cho cái ông bác “hâm”, chuyên làm việc “khuyến mãi” không công, lại phải tốn tiền túi! Những cái đầu “tóc ngắn, mắt bồ câu” nghiêng nghiêng dễ thương lắc lư nhẹ theo tiếng nhạc phát ra từ chương trình MTV có vẻ như lắng nghe bài “thuyết trình về những điều lợi của xe buýt”, nhưng ai cũng biết tỏng từ đầu là chẳng có gì lọt vào tai họ. Mười lý do “top ten” ủng hộ “toàn dân đi xe buýt” vì an toàn, tiện lợi, giá rẻ, giảm mức độ ô nhiễm môi trường, tạo nét văn minh đô thị, khuyến khích giao tiếp xã hội, giải quyết công ăn việc làm, tạo những phút thư giãn, tái lập quyền được sử dụng các phương tiện chuyên chở công cộng cho cư dân…v.v... nói chung tương đối còn dễ giải thích; riêng những khái niệm phụ thuộc, nhưng quan trọng khác như “tiện nghi” và “cung cách phục vụ” của dịch vụ xe buýt thì còn phải chứng nghiệm tại hiện trường.
Nhóm ba “khách hàng tiềm năng” được hướng dẫn bởi hai “khách quen”, đã có khá nhiều kinh nghiệm về tuyến đường xe buýt Tân Sơn Nhứt - Bến Thành từ thời tiền thân của xe buýt mẫu (không biết những chiếc xe nhỏ màu vàng, mỏng như giấy ấy nay đã trôi giạt về đâu?). Vợ tôi còn có kinh nghiệm thực tiễn vừa được “cập nhật hóa” trước đó chỉ một tuần (thật ra phải được xem đó là một kỳ công vì đã biến bà cụ 80+ của tôi thành “khách hàng” của tuyến xe buýt này), nên đã đưa đoàn vượt qua cái ngã tư đầu tiên ngập ngụa bụi xe một cách an toàn, tiến đến trạm xe buýt gần nhất với hùng khí cao ngất của những người sắp chinh phục đỉnh Phăng-xi-păng!
Chúng tôi nhỡ mất một chuyến, nhưng nào có sá gì, còn cả một ngày Chủ nhật thênh thang trước mắt. Không ai thấy tiếc vì trước đó vợ tôi đã gợi ý nên chờ chuyến xe màu đỏ/vàng mang nhãn hiệu Deawoo, nghe nói được nhập trực tiếp từ Hàn Quốc. Lý do là tuy cùng mang số hiệu 28 và thiết kế theo cùng một mẫu mã, nhưng xe do Công ty Cơ khí Ô tô 1-5 lắp ráp, được sơn màu trắng/xanh lá cây thường rất chóng “nhạt màu theo thời gian” và các bộ phận phụ tùng được sản xuất nội địa bằng nhựa thường (cửa sổ phát hơi lạnh, nút bấm yêu cầu ngừng, loa phóng thanh) rất dễ hỏng, chỉ một thời gian ngắn sau khi đưa vào sử dụng. Chẳng biết nội tướng của tôi thu thập những tin tức ấy ở đâu, nhưng nếu tò mò quan sát xem ra cũng khá chính xác.
Chuyến xe thứ hai trờ tới khoảng 20 phút sau, vẫn còn nằm trong “giới hạn chịu đựng tâm lý”. Cả nhóm nhiệt tình nhảy lên xe. Ba cô “tiềm năng” nhanh chân chiếm hàng ghế còn trống ở cuối xe, nhưng chị bán vé đã vội vàng chạy đến nghiêm mặt, ra hiệu cho các cô dời đi hàng ghế khác. Cô cháu liếng thoắng nhất của tôi (mới 9 tuổi rưỡi đã đeo kính cận dày đến gần mười độ!) hơi bất mãn, ghé tai tôi hỏi lý do. Tôi không thể giải thích thỏa đáng, đành trả lời có lẽ là vì chị ấy e ngại các cháu lên xuống bậc ghế cao dễ vấp ngã gây tai nạn. Hàng ghế cuối ấy thông thường là nơi ưa thích của các thanh thiếu niên mới lớn. Họ thường ngồi thu hai chân lên mặt ghế, gập người ngủ gà ngủ gật, có khi còn dấm dúi hút thuốc, trên các chuyến xe buýt tôi thường thấy, nhưng chẳng có ai để ý hay nhắc nhở. Đó thường là hàng ghế bẩn và chóng hư hại nhất, nhưng được cái là ở vào hàng cuối, chẳng ai thấy. Vì thế mà thường trở thành địa điểm để đặt cái chổi và dụng cụ hốt rác, trông rất mất vệ sinh và kém văn minh.
Vài phút sau khi mọi người đã an tọa, chị bán vé tiến đến với xấp vé trên tay. Chúng tôi nhanh chóng trả tiền và được đổi lại bằng những tấm vé có ghi mệnh giá 1.000 đồng nhỏ bằng hai ngón tay. Các khách hàng “tiềm năng” (đều dưới mười tuổi) thích thú ra mặt vì được miễn phí. Tôi cẩn thận giữ vé phòng khi có kiểm soát, nhưng nhìn quanh hầu như chẳng có ai làm chuyện đó. Trên sàn xe vung vãi những xác vé (không bấm lỗ), một cảnh thường thấy ở bất cứ một nơi công cộng nào.
Ở bến thứ hai, một nhóm trai gái trẻ ồn ào tranh nhau lên xe. Thấy không còn nhiều ghế trống, họ vui vẻ ngồi lên…lòng nhau, khiến chị bán vé tỏ ý không vừa lòng. Chị tiến đến một em trong nhóm với xấp vé trên tay. Các cô, cậu nhìn nhau lúng túng, bày tỏ sự vô tư của mình thành tiếng: “Ủa, phải mua vé à?”, “Em tưởng đi xe buýt không tốn tiền”. Đơn giản là các em thấy buồn, cuối tuần rủ nhau lên Sài Gòn “đi lòng vòng” cho vui, thế thôi. Trước đây cũng đã có những ý kiến đề nghị nên giảm giá vé tối đa, hoặc miễn phí cho sinh viên, học sinh để khuyến khích phát triển “nền văn hóa xe buýt”, nhưng cho đến khi nào thành phố có đủ sức bao cấp toàn bộ, thì các bạn vẫn phải mua vé vì tất cả đều trên mười tuổi.
Chị bán vé, dù đã được huấn luyện để đối phó với những tình huống bất thường này, cũng không che giấu được sự bực mình và mất kiên nhẫn. Nhìn thấy cô thở dài, mặt ngẩng lên trời, thật sự ngao ngán với những gì mình đang phải đương đầu, tôi ngỏ ý tình nguyện làm “mạnh thường quân” cho các “khách hàng đầu tiên” dùng phương tiện xe buýt với ý nghĩ “trong sáng” là mọi cái gì công cộng đều có thể sử dụng miễn phí. Tiếng cười đùa trở lại hồn nhiên, vô tư và tôi thật sự cảm thấy vui vì đã làm một chuyện nhỏ nêu gương “người tốt, việc tốt” nếu không có lời nhận xét của cô cháu tinh tế của tôi rót vào tai: “Mấy anh chị đó thiệt bất lịch sự, bác trả tiền xe cho họ mà không biết cám ơn!”. Mặt cô bé hếch lên sau câu nói, đầy vẻ tự trọng, đôi mắt lém lỉnh như sáng lên lấp lánh sau hai lớp kính dày cộm. Của đáng tội, trong thời gian gần đây hai danh từ “xin lỗi” và “cám ơn” hầu như đã trở thành một điều khá hiếm hoi trong mối giao tiếp xã hội. Cô cháu của tôi nhờ ngày ngày vẫn cúi gập mình “đi thưa về gửi” trước các bậc trưởng thượng trong nhà, nên có thể được xem như một trong những trường hợp “quí hiếm” còn sót lại.
Chiếc xe buýt tiếp tục lộ trình, len lỏi một cách khéo léo qua dòng xe cộ đan xen như mắc cửi trên đường Lê Văn Sỹ, với một tốc khá đều đặn và nhấn còi liên tục. Những hành khách và người đi đường đã thật sự yên tâm, không còn cảnh các “yên hùng” lơ xe bám gờ cửa, đu mình ra ngoài đập lên thành xe ầm ĩ, miệng liên tục gào “dô dô” hay “tới đi…” như những tháng năm trước đây. Không bao lâu xe đã qua hết con đường Trần Quốc Thảo để quẹo qua Võ Văn Tần. Lòng xe lần lượt lấp đầy khách chọn phương tiện xe buýt để di chuyển vì nhiều lý do khác nhau: người lớn tuổi vì tiện lợi và an toàn; sinh viên/học sinh và công nhân vì giá cả hợp lý; và những “khách hàng đặc biệt” như chúng tôi vì mục đích “bảo vệ mội trường” và góp phần vào việc phục hồi và xây dựng một “nền văn hóa xe buýt”. Cô bán vé, trung tâm điểm của chuyến xe buýt mẫu, vai mang túi xách lớn, áo cánh trắng, váy màu xanh nhạt, hai cẳng chân khẳng khiu, lên xuống cập rập giữa những hàng ghế trên đôi giày cao gót, như sợ lấm bẩn. Khi nghe tiếng chuông yêu cầu dừng ở trạm sắp đến, cô quay lại tỏ vẻ bực mình: “Nghe rồi!”. Tôi và nội tướng vội vàng xua ba “khách hàng tiềm năng” xuống xe, tảng lờ như không nghe tiếng lầu bầu của cô cháu mau mắn đang tập tành học đòi “văn minh xe buýt” của tôi. Được cái là trẻ con hay chóng quên, nhất là sau khi đã được thết đãi một chầu bún bò Huế và mấy ly kem ú hụ ngay sau đó trên phố.
Những ai đã đi xe buýt “mẫu” như chúng tôi chắc cũng có những nhận xét chung là Transico đã có những nỗ lực đáng kể để xây dựng những tuyến xe buýt mẫu. Chất lượng phục vụ cũng đã bắt đầu thể hiện, dù vẫn còn rời rạc và chưa đạt chuẩn mực yêu cầu. Đã có cảnh người bán vé đưa tay giúp người lớn tuổi hay tàn tật lên xe, những khuôn mặt và nụ cười thân thiện của nhân viên bán vé đã xuất hiện đó đây, nhưng chưa được nhân rộng trên các tuyến đường và trên tất cả chuyến xe. Còn có nhiều cái phải chấn chỉnh, bổ khuyết và cải thiện từ phía người “sử dụng dịch vụ” (tác phong văn minh nơi công cộng, thói quen xếp hàng, kính già nhường trẻ) và người “cung cấp dịch vụ” (bảng biểu chỉ dẫn rõ ràng, bến chờ xe, bán vé và kiểm soát vé, cung cách phục vụ, đồng phục của nhân viên hợp lý và gọn gàng) để dịch vụ xe buýt và sử dụng phương tiện chuyên chở bằng xe buýt trên đường phố thật sự trở thành một cái nếp hay, một thói quen tốt, trước khi được xã-hội-hóa để tạo một nền tảng bền vững cho “nền văn minh công cộng”. Và có lẽ cách phổ biến nền “văn hóa xe buýt” (vẫn còn phôi thai) hữu hiệu nhất vẫn là cổ xúy và khuyến khích thế hệ tương lai sử dụng xe buýt, chí ít để đi đến trường và trở về nhà trong ngày.
21-11-2004