Tiếng chim hót buổi sáng
Từ mấy tháng nay, cứ cách khoảng nửa giờ khán giả các kênh trên đài truyền hình Hà Lan lại được xem một mẩu quảng cáo dài chừng vài chục giây của Hội Bảo vệ môi trường. Điều đặc biệt là mẩu quảng cáo không dùng màu nóng, hình ảnh sôi động để “bắt mắt” người nhìn theo kỹ thuật thông thường. Đang theo dõi một chương trình nào đó, bất chợt khán giả thấy màn hình tối lại, rồi hợp khúc tiếng chim hót rất cao trỗi lên, như được tóm thâu từ hàng ngàn loại chim cùng một lúc trên vùng cao ngút ngàn nào đó đang thắm mặt trời đỏ tươi buổi sáng. Rồi tiếng chim hót từ từ giảm dần và tắt hẳn, như tan loãng trong cái nền tối thâm u ấy. Khán giả có cảm giác hụt hẫng. Cái gì đã xảy ra? À, lời giải đáp đây rồi. Một dòng chữ nhỏ, có vẻ khiêm nhường, nhưng sắc như một vết cắt trên da, hiện ra: “Bạn có muốn Trái đất của chúng ta trở nên như vậy không?”
Cái mẩu quảng cáo xem chừng như vô bổ ấy, lại đã tạo được một tác dụng không thể ngờ được. Có khi đang ngồi yên ả trong ghế nệm êm ở phòng khách, hồn mơ màng mãi tận đâu, tôi đã giật mình vì mấy đứa trẻ láng giềng lớn tiếng trả lời câu hỏi đó, bằng một tiếng “không” (nee) dứt khoát. Đúng ra, phải xem đó là tiếng hét đồng thanh đòi quyền sống của thế hệ tương lai, trên một hành tinh đang hao mòn, kiệt quệ sức lực vì sự khai thác bừa bãi và vị kỷ của con người trong hiện tại. Nó buộc con người phải thay đổi trong ý thức và sinh hoạt hằng ngày. Và không ai có thể thay đổi nếp sống của xã hội một cách đồng loạt và sâu xa như thế ở Âu Mỹ hiện nay hơn… trẻ con!
Tôi đã thấy trẻ con góp tiền “bỏ ống” nuôi… chuột sa mạc ở trường học để bảo tồn giống thú đang bị mai một. Tôi đã nghe trẻ con năn nỉ bố mẹ để mua cho được tập vở sử dụng giấy tái sinh để bớt tác hại cho môi trường. Tôi đã chứng kiến cảnh trẻ con “lên lớp” khuyên bố mẹ bớt sử dụng xe hơi trong dịp cuối tuần để bầu trời bớt ô nhiễm khói bụi. Tôi cũng xấu hổ vô cùng khi được trẻ con láng giềng “giảng rõ thêm” về tác dụng trầm trọng của “nhà kiếng” (greenhouse) đối với tầng ô-dôn, về “cân bằng sinh thái” và biết bao nhiêu điều khác nữa… Quả thật có nhiều điều trẻ con biết mà người lớn chúng ta … không biết!
Bị tiêm nhiễm nặng nề bởi “ý thức môi trường” mới đó, trong những ngày đầu tiên về lại quê nhà, tôi đã không tránh được những cú sốc tâm lý nặng nề đối với một vài cái gọi là “thú” ở Sài Gòn. Bạn hãy tưởng tượng đó là một buổi chiều đầu tháng Sáu, đường sá đã bớt xe cộ sau giờ tan tầm, bạn vẫy tay gọi một chiếc xích lô đạp, cho chạy thong thả trên đường Điện Biên Phủ. Gió chiều hiu hiu thổi, khiến bạn cảm thấy nhạt miệng. Bạn ra dấu cho xe tấp lại bên đường, mua một chùm chôm chôm mọng nước đầu mùa. Xe tiếp tục xuôi trên đường vô định. Bạn ngắt từng trái chín đỏ, thưởng thức lớp cơm trắng ngọt lịm. Vỏ và hạt chôm chôm theo mỗi vòng lăn của bánh xe rơi vung vãi trên đường… Còn cái gì “thú” (mà không thanh tao) hơn nữa!
Khi kể cho bạn bè nghe câu chuyện dí dỏm này, có người cắc cớ nêu một nhận xét khiến tôi sững sờ: không biết ở bên trời Âu như thế nào, riêng ở Việt Nam ta chỉ có rặt loại trái cây tuy ngon nhưng rất rườm rà, nhiều vỏ, lá rất khó xử lý rác cho gọn, nhẹ. Thưa bạn hiền, xin miễn bàn đến cam, táo cho xa xôi, người Thái Lan cũng buôn bán các loại trái cây nhiệt đới đồng chủng trên các khu phố lớn ở Bangkok nhưng “gọn, nhẹ” hơn ta nhiều. Chẳng lẽ bạn láng giềng Thái có cách ăn hay xử lý rác trái cây khác ta chăng?
Cũng trong những ngày thăm quê, lưu trú ở khu cư xá Thanh Đa, bốn bề nước phủ, cây cỏ xanh tươi, tôi cũng đã… giật mình vì một cái “thú dân gian” khác. Vào những buổi chiều êm ả, vài bạn thiếu niên trong vùng thường tụ họp quanh những gốc cây, dùng súng hơi bắn tỉa những con chim sẻ (có thể là) cuối cùng của khu bán đảo này. Bạn hiền có thể cho tôi là cường điệu, bao đồng. Xin thưa: có ai để ý thấy rằng dạo này ở Thanh Đa không còn nghe tiếng ễnh ương, vốn rất rộn rã vào buổi hoàng hôn hay sau những cơn mưa chiều mùa hè? Tiếng chim hót đón chào bình minh dĩ nhiên không còn nữa sau những đợt “triệt tiêu” bằng súng hơi và phong trào “đốn cây lấy mặt bằng kinh doanh” của dân tứ xứ trong thành phố.
Nói cho cùng, nỗi ám ảnh nặng nề nhất của tôi vẫn là tiếng chim hót buổi sáng. Tôi vốn không có được một tuổi thiếu thời sống giữa thiên nhiên nên rất trân trọng và yêu quý thiên nhiên, có khi đến độ quá khích. Khi thấy khu Thanh Đa đang dần dà mất đi cái vốn thiên nhiên hiếm hoi trời cho, tôi quyết định dời nơi cư trú. Căn nhà mới nhỏ, tường mỏng, mái tôn, chẳng có gì bề thế, tiện nghi, nhưng nằm trong một cái ngõ riêng và đặc biệt, khoảng sân hẹp phía trước được che phủ bởi một tàng cây xoài khá già. Trong buổi giao tiếp đầu tiên, người láng giềng nhã nhặn đề nghị tôi cho chặt cây xoài vì xem ra vô bổ (được tin là giống đực) và cản trở nắng rọi xuống sân. Dĩ nhiên là tôi tìm cách để tránh né phải ra một quyết định, mà đối với tôi rất “đau đớn” như thế. Tôi cố tế nhị, không làm phiền lòng người láng giềng đáng kính với các loại lý lẽ sặc mùi lý tưởng như: tôi cần bảo vệ “lá phổi” cho khoảng không gian bé tí còn lại của tôi; hoặc tôi phải tiếp tay với chính quyền trong phong trào “sạch và xanh” của thành phố. Có lý lẽ nào còn có tính thuyết phục khi không ít dân thành phố giết (chặt, đốn, nhổ) hay đầu độc (lột vỏ, đổ axit vào gốc) cây như một chuyện bình thường và những khoảng xanh trong thành phố thì càng ngày càng thu nhỏ lại trước sức bành trướng hung bạo của doanh nghiệp cây cảnh và ca múa ngoài trời!
Ngày tháng qua mau, khoảng sân nhỏ trước nhà chúng tôi như trở nên xanh hơn, vui mắt hơn với những lại hoa và cây kiểng mới, cũ. Người láng giềng khả kính sáng, chiều vẫn tưới nước, chăm sóc “vườn hoa” cho cả hai nhà, tự nhiên như sự hài hòa của cây cỏ. Chúng tôi hầu như quên đi “vấn đề cây xoài già” cho đến khi một phép lạ xảy ra.
Vào một ngày nghỉ cuối tuần, tôi để ý thấy một đứa trẻ ở lầu bên dùng sào dài tìm cách khều “một cái gì đó” trên cây xoài già. Đó là … một trái xoài xanh nhỏ, chỉ bằng một đầu ngón tay cái! Bé cũng đành, nhưng bạn hiền có thể giải thích cho tôi cái điều kỳ lạ này không: một cây xoài “đực” và già, chưa bao giờ cho trái (theo láng giềng) nay lại dở chứng ra trái! Vì do tôi thỉnh thoảng tưới nước vào gốc cây, quét vôi trắng vào thân cây chăng, hay chuyện thần thoại “ở hiền gặp lành”? Cây xoài “vô bổ” đó đã cung cấp cho chúng tôi suốt mấy tuần sau đó những đợt trái tròn, nhỏ nhưng rất ngọt, đủ cho tôi tự hào dâng cúng trên bàn Phật của người láng giềng và bạn bè thân quen. Mùa xoài đã qua, tôi vẫn sáng, chiều tưới nước cho gốc xoài, thủ thỉ như với tình nhân.
Và còn chuyện này nữa: nỗi ám ảnh của tôi về tiếng chim hót buổi sáng không còn nữa. Những con chim sẻ đã trở về. Một buổi sáng, ngồi chờ giờ đến trường ở khoảng sân nhỏ trước nhà, tôi đã được nghe tiếng chim khởi phát ngập ngừng, rời rạc trên cây, rồi chợt reo vang, rộn ràng. Những tàng lá như xôn xao, dập dềnh trong những đốm nắng đỏ tươi của buổi sáng sớm. Tiếng chim hót như những nốt nhạc dạo đầu của một tấu khúc dương cầm tuyệt diệu.
Tôi yêu khoảng không gian bé tí của tôi biết mấy!
Amsterdam – TP Hồ Chí Minh, 5-1994.