Một ngày hội

Đối với người Hà Lan, tháng tư là tháng của nhiều bất trắc và thay đổi bất thường nhưng cũng là thời điểm của những lễ hội tiêu biểu hàng năm cho thiên nhiên và con người.

Ở Bắc Âu, mùa xuân chỉ thật sự bắt đầu sau cơn mưa rào vào cuối tháng Ba, thường đổ xuống trong đêm như một cánh tay lặng lẽ đánh thức thiên nhiên sau một giấc ngủ miệt mài suốt mùa Đông băng giá. Sáng hôm sau, mặt trời lên rực rỡ, rải nắng chan hòa trên những cánh hoa anh đào hồng thắm, thủy tiên vàng nõn nà, uất kim hương đài các và hoa củ nghệ tây óng ả như những tấm áo cưới trắng tinh nguyên. Các loại hoa nở cơ man trên những nền cỏ xanh mướt như những quả tim nhỏ rộn ràng trong vườn và những chiếc cửa số vừa mở ra đón gió và nắng xuân. Những con quạ đen, sáo bạc đầu và sẻ lông xám bắt đầu lăng xăng thu nhặt những cọng rơm, cỏ khô, ríu rít xây tổ trên những máng xối. Vài con thiên nga trắng mượt mà thả mình trong nước lặng lờ, tạo những gợn sóng rẽ quạt trên những cánh hồ nhỏ. Đấy là lúc người Hà Lan cũng bắt đầu thay những tấm áo mỏng, nhẹ nhàng hơn, phơi trần dưới nắng để da thịt trở mình, tiếp thụ năng lượng thiên nhiên cần thiết cho cuộc hồi sinh mới.

Vào đầu tháng Tư, thiên nhiên và con người ở xứ sở hoa uất kim hương và bóng đá “tổng lực” thường khi đã sẵn sàng và hân hoan đón mừng lễ hội, nhưng mọi sự ít khi diễn ra suôn sẻ như mong muốn. Năm nay, đất nước vốn được mệnh danh là “xứ sở của sữa và mật ong” đã bắt đầu mùa xuân với nhiều âu lo, vừa bất ngờ vừa dai dẳng, như những đêm lạnh giá kéo dài đến tận đầu tháng. Là một nước có nền kinh tế lệ thuộc vào ngoại thương, người Hà Lan có nhiều lý do để lo lắng. Từ bên ngoài, cuộc chiến tranh “vô đạo đức” ở Iraq, cơn dịch “toàn cầu” SARS, đồng euro tiếp tục lên giá “không kìm hãm”, đã ảnh hưởng trầm trọng đến doanh thương Hà Lan. Nhưng chính những “vấn đề bên trong” mới làm người Hà Lan giật mình, tự điều chỉnh và thay đổi cách sinh sống và suy nghĩ thường tình. Hãy thử ghi lại một vài sự kiện chính: cuộc ám sát lãnh tụ cực hữu Pim Fortuyn đã tạo cơ hội cho làn sóng chống lại “người nhập cư” và đạo Hồi; những cố gắng liên tiếp để tạo thành một nội các mới sau gần một trăm ngày thương thuyết căng thẳng chưa đem lại kết quả cụ thể nào, khiến dân chúng càng ngán ngẩm và nghi ngờ về sự thành tâm và khả năng của các vị dân cử và hệ thống chính trị dựa trên thỏa hiệp, từng là khuôn mẫu cho châu Âu; nạn dịch cúm gia cầm nối tiếp dịch heo “lở mồm long móng” năm ngoái đã buộc cơ quan thú y dịch tễ phải giết chết hơn 6 triệu con gà (gần bằng nửa dân số Hà Lan) để ngăn chặn cơn dịch lây lan ra toàn quốc và các nước lân cận; số tội phạm có tổ chức tăng cao khiến cư dân các thành phố không còn cảm thấy an toàn khi dạo chơi đơn lẻ trong đêm.

Tất cả những biến cố đó đã xảy ra nhanh dồn dập và trên một quy mô bất thường, khiến những người Hà Lan, vốn rất dễ dàng thích nghi với hoàn cảnh và kiên trì đối phó với thách thức mới đã phải bận tâm suy nghĩ. Tuy không hoàn toàn bi quan, nhưng ở khắp các diễn đàn hầu như đều bàn bạc về một mối quan tâm chung về sự cần thiết phải phục hồi những giá trị truyền thống tốt đẹp và mẫu mực căn bản của một xã hội bình đẳng, tương trợ lẫn nhau và nhân ái, từng là niềm tự hào của Hà Lan trong những thập kỷ qua. Giải pháp đề nghị thật giản dị: trở về với những điều căn bản (back to basics).

Nhiều ý kiến cho rằng những “điều căn bản” đó thật ra đã được thể hiện tiềm tàng trong cách sống và suy nghĩ của người Hà Lan, chỉ cần phục hồi qua cách “nhắc nhở lẫn nhau”. Trong mọi cộng đồng điều đáng ngạc nhiên là tính tự nguyện “phục hồi và cải thiện xã hội” của người Hà Lan. Trong các cuộc tranh luận công khai và riêng tư, người ta thường nhắc nhở đối thủ: “Vâng, vấn đề nhập cư thật sự găng và phức tạp đấy, nhưng chúng ta cũng nên thận trọng, đừng quên truyền thống tương trợ và nhân ái của mình” (Hà Lan là một trong những nước đầu bảng trên thế giới đã dành 1% GDP cho viện trợ nhân đạo hàng năm). Đài truyền hình cũng bắt đầu phổ biến những cảnh người trương dù che cho một em bé trong cơn mưa, kẻ đưa tay dắt một người cao tuổi qua đường, hoặc lật lại cổ áo cho một người vội vã trên xe điện, hòa nhã đối với nhau trên các tuyến đường hay bị tắc nghẽn, không xả rác bừa bãi trên đường phố. Nhiều khu phố bắt đầu tự tổ chức những cuộc “tranh tài thể thao” hoặc “liên hoan mừng Xuân” nhỏ để củng cố tình láng giềng “sớm tối có nhau”. Những đóng góp tưởng như “nhỏ nhoi” đó thật ra đã giúp người Hà Lan cùng vượt qua những khó khăn và thách thức chung, đồng thời cũng giúp họ bớt “quá khích” hơn trong cách suy nghĩ về “mối đe dọa của người nhập cư” và lạc quan hơn về “tình hình thế giới” so với những người láng giềng Đức, Bỉ hay Pháp.

Cũng trong tinh thần giải quyết vấn đề một cách “giản dị” và trong tinh thần “trở về với những điều căn bản” đó, phải kể đến cách thức thần dân Hà Lan mừng sinh nhật nữ hoàng của họ. Nó thể hiện toàn bộ những đặc tính căn bản của một xã hội vừa trọng thị (nền dân chủ lập hiến) vừa thực tế (thị trường tự do), rất chi là Hà Lan!

Thật ra, 30-4 không phải là ngày sinh của nữ hoàng đương thời, người thường được thường dân gọi giản dị bằng tên tục “Beatrix”. Bà sinh vào tháng Mười hai, là một trong những tháng rét buốt nhất trong năm ở Bắc Âu, không phải là thời điểm lý tưởng cho các cuộc lễ hội chúc mừng ngoài trời. Để tránh cho thần dân phải co ro trong mưa tuyết, hoàng gia đã quyết định tiếp tục giữ ngày sinh của cựu nữ hoàng Juliana đã thoái vị như một ngày lễ hội chung, để vinh danh triều đại Oranje đã trị vì xứ sở Hà Lan từ mấy trăm năm nay.

Ngày hội thường bắt đầu bằng sự xuất hiện của vị nữ hoàng trên lan can tòa lâu đài ở Soestdijk vào buổi sáng, trong sự háo hức của thần dân già, trẻ tự động kéo đến từ khắp các vùng, mang theo hoa, bánh trái, đặc sản và vật lưu niệm để chúc mừng ngày sinh của nữ hoàng yêu mến của họ. Nhưng cuộc lễ hội chỉ thực sự bắt đầu khi những khu chợ bán đồ “lạc xon” (rommelsmarkt) bắt đầu mở trên khắp các đường phố của các thị trấn và thành phố lớn, nhỏ trên toàn quốc. Không ai biết rõ nguồn gốc của kiểu chợ tự phát này, nhưng qua thời gian những khu chợ này đã trở thành một nét đáng yêu và thi vị nhất, trong rừng cờ xí màu da cam và nhạc rộn ràng của ngày lễ hội sinh nhật nữ hoàng (Koninginnedag). Thoạt tiên, đó là cơ hội dành cho trẻ con thực tập “óc doanh nghiệp”, vốn là “ưu thế đặc trưng” của các thế hệ doanh nhân Hà Lan trên khắp thế giới, khởi đầu từ những chuyến tàu buôn từ Amsterdam đi châu Á vào đầu thế kỷ 17.

Để bảo đảm “quyền bình đẳng” cho trẻ con trước mưu đồ xâm lấn của các đối thủ cạnh tranh cao tuổi hơn (thường phải đem chăn, lều ngủ qua đêm tại chỗ để chiếm “địa điểm tối ưu”), các “thương nhân tương lai” thường được dành riêng những vỉa hè tiện lợi và đẹp nhất giữa trung tâm thành phố để bày bán tất cả những đồ vật vụn vặt tạp nham đã thu nhặt và gom góp từ cha mẹ, láng giềng và bạn bè từ những tháng trước. Các “quầy hàng” của các “doanh nhân tài tử” tuy nhỏ, nhưng không thiếu một món gì, từ chiếc đĩa hát cũ của Elvis Presley, đến cái đĩa vỡ thời... Khang Hy, hay đôi giày leo núi đã bỏ quên hàng chục năm trong garage nhà. Từ sáng sớm đến cuối chiều, những “chủ nhân ông” nhi đồng này đã bày biện, rao hàng và thương lượng giá cả các món hàng của mình một cách thành thạo, nhiệt tình và chuyên nghiệp đến không ngờ. Chẳng có ai nỡ kỳ kèo “đồng một, đồng hai” với những “con buôn” lanh lợi tí hon này, hay lờ đi không bỏ một vài đồng xu euro vào chiếc mũ của những nhạc sĩ nhi đồng đang “phồng mang, trợn mắt” thổi bài mừng sinh nhật (lang zal ze leven) với chiếc saxophone dài gần bằng chiều cao của người nhạc sĩ tí hon! Ai cũng biết là phần lớn “lợi nhuận” của một ngày làm ăn đầy hào hứng đó rồi cũng sẽ được sung vào quỹ cứu trợ nạn đói ở châu Phi hay bảo vệ thú vật quý hiếm ở đâu đó trên hành tinh quả đất! Và tất cả mỗi người đều cười vui, giỡn cợt, hỉ hả với nhau, tạm quên những rối rắm của cuộc đời!

Ngày 30-4 không còn là một ngày vui riêng cho dân Hà Lan nữa mà đã trở thành một sự kiện hấp dẫn cho khách du lịch bốn phương sau khi đã dạo chơi vườn Keukenhof vào giữa tháng tư, nơi trưng bày những cánh hoa uất kim hương màu đen tuyền có tên “hoàng tử Ba Tư” duy nhất trên thế giới. Thử ghé lại một thành phố lớn như Amsterdam, Rotterdam, The Hague, Ultrecht, Groningen, hay bất cứ một thị trấn nào nhỏ hơn như Bussum, Delft, bất cứ một nơi nào đó ở Hà Lan trong ngày, bạn sẽ thấy bị cuốn hút một cách tự nhiên vào không khí lễ hội sôi động, náo nhiệt và đầy ý nghĩa của một xã hội biết sống, thụ hưởng và chia sẻ. Nếu may mắn, bạn còn có thể tình cờ tìm được một con tem còn thiếu trong bộ sưu tập, một đĩa nhạc hiếm hoi của Sylvie Vartan thời 1960, hoặc may mắn hơn nữa, có thể tìm thấy “một nửa của mình” trong đám đông rạng rỡ của ngày lễ hội. Thần dân Hà Lan “xuống đường” trong ngày 30-4 để chức mừng sinh nhật nữ hoàng của họ, nhưng quan trọng hơn cả là tìm thấy bản chất xã hội của mình (bình đẳng, hòa hợp và thân ái) giữa một cộng đồng tuy nhỏ nhưng quá nhiều sắc tộc (chiếm đến hơn 10% tổng số dân số). Trong một thế giới điên đảo, đang mò mẫm đi tìm một giá trị và mẫu mực mới, một cuộc “đoàn tụ trở về nguồn” như thế quả thật là cần thiết!

30-04-2004