- 4 -

Những trang sau đây có mục đích kể lại sự hình thành của một đại tác phẫm. Đại tác phẩm đang được treo trên tường trước mặt tôi; giờ nó đã khô mầu. Tồi đang viết để ghi lại cái quá trình hình thành của nó bởi lẽ không bao giờ tôi sẽ vẽ được một tác phẩm như vậy nữa.

Ta phải trở lại từng tí một mới được... Vì đã hai ngày qua hình như tôi cứ vật lộn với cái gì đó. Nếu diễn tả bằng lời nói tôi có thể nói rằng tôi không khác gì một viên đạn dẹp lép. Hình ảnh đó hình như thích hợp lắm vì khi tôi tỉnh giấc mơ sáng nay chỉ còn mỗi một hình ảnh còn sót lại, kéo dài ra mãi đó là hình ảnh thân xác tồi tan tành như một chiếc mũ rách.

Ngày đầu tiên, cuộc chiến đấu hầu như không định nghĩa được. Tuy nhiên nó cũng đủ lực để làm tê liệt. Tôi đội mũ vào rồi đi xem phòng triển lãm tranh Renoir, sau đó đến viện bảo tàng Louvre, rồi từ Louvre đi tới phố Rivoli. Tới đó tôi ngồi uống lave (bia) suốt ba giờ liền, trân trối nhìn những con quái vật đi qua tôi.Sáng hôm sau trở dậy lòng cứ đinh ninh rằng tôi sẽ làm được một cái gì đó. Niềm tin đó báo một điềm lành. Cuốn sổ tay nằm lăn lóc bên cạnh tôi, nhặt lên, lần giở bâng quơ. Tôi lại lật lần nữa, nhưng lần này chăm chú hơn. Những ghi chú được ghi bằng những dấu hiệu bí hiểm: một câu đơn giản có thể ghi lại một cuộc đánh lộn trong năm. Có vài hàng tôi không thể đoán ra là gì nữa — cuốn những người viết tiểu sử sẽ lo về chuyện đó. Tôi vẫn cứ bị ám ảnh với ý nghĩ rằng hôm nay tôi phải viết một cái gì đó. Tôi vẫn cứ tiếp tục lần giở những trang ghi chú như là học ôn vậy. Tôi cứ tưởng tượng là thế. Như khi thoáng qua những ghi chú này, thì có một cái gì bất thường xảy ra cho tôi.

Cái xảy ra đó là việc tôi đã động cập tới dì Melia. Giờ đây, đời tôi như nổ bùng lên, giống như suối nóng phun lên từ lòng đất. Tôi đang đi về nhà với dì Melia, và bỗng nhiên tôi thấy dì nổi cơn điên. Dì hỏi tôi về nguyệt cầu. Dì thét lên «Nó ở trên kia kìa! Đó đó!».

Khi tiếng đó ré lên với tôi thì khoảng 10 giờ sáng. Từ lúc đó trở đi tới 4 giờ sáng hôm sau, tôi như bị những ma lực vô hình lôi cuốn. Tôi bỏ máy chữ đi và bắt đầu ghi lại những cảm nghĩ của tôi. Từng trang lại từng trang tôi nhớ lại mỗi sự việc đã xảy ra cùng là những nơi đã xảy ra. Cuốn bloc notes giờ đây nằm trơ chẳng còn tờ nào trên sàn. Tôi nằm xoài trên sàn, tay cầm viết chì ghi chú như điên. Cứ thế và cứ thế. Tôi vui sướng như điên nhưng đồng thời cũng lo lắng làm sao. Nếu cứ tiếp tục theo đà này, dám tôi bị khái huyết chả chơi đâu.

Khoảng 3 giờ sáng, tôi định không tuân theo cái thôi thúc đó nữa. Tôi muốn đi ăn. Có thể sau bữa ăn, thôi thúc đó sẽ tiêu tán hết. Tôi đi xe đạp để máu trên đầu rút xuống. Tôi chủ tâm không mang theo cuốn sổ. Nếu cái thôi thúc đó lại bắt đầu thây kệ tôi phải đi ăn cái đã. Vào 3 giờ chiều, bạn chỉ có thể ăn đồ nguội thôi. Tôi gọi thịt gà nguội với sốt mayonnaise, ăn như vậy đỡ tốn tiền hơn, nhưng đó chính là điều tại sao tôi phải gọi món đó. Sau một cuộc tranh luận nho nhỏ, tôi gọi rượu Burgundy mạnh thay vì rượu vang thường. Tôi hy vọng nhờ vậy tôi được khuây khỏa được chút nào chăng. Rượu vang chắc sẽ làm tôi hơi chuếnh choáng. Tôi sắp sửa gọi chai thứ hai và khăn trải bàn đã dày đặc những tờ ghi chú. Đầu óc tôi vô cùng nhẹ nhàng. Tôi gọi phó-mát, nho tươi và bánh ngọt. Hôm nay ăn thấy ngon tuyệt vời. Tuy nhiên, như có một cái gì không trôi xuống dạ dày được, hình như có một ai khác trong tôi đang ăn tất cả những đồ ăn thay tôi. Cuối cùng, phải đứng lên trả tiền. Đứng dõng dạc trả tiền rồi lại leo lên con ngựa sắt dông thẳng. Rồi tôi lại dừng chân ở một quán café gọi một ly đen. Tôi như thể không còn đủ sức đứng vững. Nhưng có một người nào đó như sai khiến tôi hoài chả đếm xỉa gì đến sức khỏe của tôi. Cả ngày, tôi cứ uống theo điệu đó. Tôi đã đầu hàng từ lâu. O.K. tôi tự nhủ. Nếu hôm nay là cái ý tưởng thì đó là cái ý tưởng. Tâu nữ hoàng, xin tuân lệnh. Và tôi mệt nhọc làm tôi mọi, như thể chính tôi muốn làm như vậy.

Sau bữa cơm chiều, tôi mệt nhoài. Nhưng những ý tưởng đó vẫn cứ xâu xé tôi, nhưng vì mệt quá, mệt đến độ phải ngả lưng, và tôi để mặc những tư tưởng đó ào ào bức bách tôi như tôi bị đấm bóp tơi bời vậy. Cuối cùng tôi đuối sức tới độ chỉ còn đủ sức nhặt cuốn sổ lên và nằm nghỉ. Đó là một tạp chí cũ. Có lẽ tôi sẽ có thể tìm được sự an bình trong đó chăng, Lạ quá, tôi mở ra đúng «Goethe và Ác quỉ của ông» lên và lề cuốn tạp chí. Tôi lại cầm bút chì cũng đầy những ghi chú của tôi. Đã nửa đêm. Tôi vô cùng phấn khởi. Sự thúc bách phải viết đã hết. Tôi bây giờ được trả tự do. Tôi vô cùng sảng khoái và tôi lấy làm lạ là sao mình không đạp xe lòng vòng chút nữa trước khi ngồi viết có hay hơn không. Chiếc xe dựng trong phòng của tôi. Chiếc xe bẩn thỉu. Tôi lấy miếng vải rách lau chùi nó, lau sạch từng nan hoa, chùi dầu bóng loáng tất cả. Tôi lau sạch tấm chắn bùn. Quay bánh xe, nó kêu lách tách reo vui. Xe đi êm và lăn tròn. Tôi đạp xe qua Bois de Boulogne...

Khi đang rửa tay, tôi bỗng thấy cái gì cắn nhói trong dạ dầy. Tôi đói, nên mới ra cớ sự. Được, giờ đây sự thôi thúc không còn nữa, tôi được tự do muốn làm gì thì làm. Tôi khui chai rượu, cắt miếng bánh mì lớn, ấn vào giữa một miếng xúc xích lớn. Xúc xích có nhiều tỏi. Tốt. Ở Bois de Boulogne, chả ai để ý tới mùi tỏi cả. Một chút rau nữa, thế là tuyệt. Giờ đây tôi ăn ngấu nghiến, ngon lành. So với những bữa khác, chưa bữa nào ngon bằng. Rượu nho, mùi tỏi hòa hợp với nhau tuyệt khoái. Ăn xong, hút một điếu thuốc. Có một bài tiểu luận ngay dưới tầm tay đầu đề «Nghệ thuật và Bệnh điên». Cuộc đi dạo đã kết thúc. Dầu sao thì cũng là quá muộn rồi, tôi, không thể viết được nữa. Tôi đang thực sự muốn làm một cái gì à, đúng rồi, tôi muốn vẽ một bức tranh. Vào năm 1927-28 gì đó, tôi đang sắp sửa trở thành họa sĩ. Thỉnh thoảng tôi vẽ một chút, vẽ tranh thủy mạc. Trong nhà thương điên, người ta vẽ những người điên không đầu. Họ vẽ những chiếc ghế, những bức tường, những cái bàn, ván lót giường... một tác phẩm kỳ quái. Nếu chúng ta hăng hái bắt tay vào việc như những người điên này, thì không biết sẽ làm được những gì trên đời này.

Bức tranh trước mặt tôi do một họa sĩ trọ nhà bác Charenton vẽ; bức họa có một cái gì đặc sắc. Tôi thấy một cậu con trai và một cô con gái quì cạnh nhau, cả hai cầm chung một cái khóa lớn. Thay vì một cái dương vật và một cái âm hộ, họa sĩ lại vẽ một chiếc chìa khóa lớn tra sâu vào lỗ khóa lớn. Hai người xem có vẻ hạnh phúc và có vẻ hơi lơ đãng... Trang 85 có một bức họa phong cảnh. Trông giống như một tác phẩm của Hilaire Hiler vậy. Đó là một bức tranh đẹp hơn hết mọi tác phẩm của Hiler. Bức tranh có một điểm đặc biệt là chỗ phần màu sắc đậm có vẽ hình ba người đàn bà trông hơi méo mó, nhưng không biến dạng lắm. Chỉ có đôi chân làm cho họ có dáng điệu nặng nề thôi. Những phần khác của bức tranh vẽ khá đến nỗi làm ta bị nôn ọe thay vì bị khó chịu. Bên cạnh đó là một thế giới hoàn hảo đến độ không còn ba người đàn bà nữa, những người xem ra quá nặng nề vì đôi chân của mình. Theo tôi thì người điên cũng có quyền có một cái nhìn riêng của họ.

Tôi rất phấn khởi bắt tay vào việc. Đúng y như lúc tôi bị lúng túng vì các tư tưởng. Tôi lưỡng lự sao y một trong những bức tranh này. Nhưng tôi hơi tự thẹn sao y một tác phẩm của người điên là một hình thức tệ nhất của kẻ «đạo» nghệ thuật. Chà, khởi sự, quả là một vấn đề. Bắt đầu bằng con ngựa xem sao. Tôi nhớ mang máng hình vẽ những con ngựa của Etruscan tôi đã thấy ở Bảo tàng viện Louvre. (Ghi chú: trong tất cả những thời kỳ vĩ đại của nghệ thuật, ngựa cũng rất gần với con người). Tôi khởi sự vẽ; tự nhiên là phải bắt đầu bằng những phần dễ vẽ nhất của con ngựa — dái ngựa. Tiến ra một chút là vẽ cái đuôi, ta sẽ gắn vào sau. Vừa khi bắt đầu vẽ mình con ngựa, tôi thấy là hơi dài quá. Nên nhớ là đang vẽ con ngựa chứ không phải vẽ lá gan. Nhớ mang máng, hình như tôi có xem thấy hình vẽ vài con ngựa xứ lonie trên những bình hoa màu đen có thân mình dài thoòng thì phải. Rồi những cái chân bắt đầu từ trong thân thể vẽ ra, phác phác vài nét, rồi ta cứ theo tưởng tượng mà thấy. Nghĩ vậy, tôi liền vẽ một con ngựa xứ lonie. Nhưng lại có một khó khăn nữa. Đó là cái chân. Hình dáng chân ngựa ra sao, thật khó kiểm soát được, nếu ta chỉ dùng nguyên trí tưởng tượng. Tôi chỉ có thể nhớ lại được từ chùm lông sau chân nghĩa là chỗ cái móng của nó. Cho thịt vào chỗ móng ngựa, quả là một công việc hết sức tế nhị. Làm nó nối liền với thân một cách tự nhiên chứ không thể như lấy nhựa dán vào. Con ngựa của tôi đã có năm chân rồi. Việc làm dễ nhất là làm một trong năm cái chân đó thành cái d... ngựa đang cương. Chưa nói xong thì tôi cũng vẽ xong rồi. Giờ đây, con ngựa trông giống như một pho tượng nặng bằng đất sét hồi thế kỷ VI trước Chúa Giáng Sinh. Đuôi chưa được vẽ thêm vào, nhưng tôi để chừa một chỗ đúng ngay chỗ lỗ khu. Đuôi thì lúc nào vẽ vào chả được. Điều quan trọng là phải làm sao nó có vẻ sống động, phải làm cho nó chồm lên. Vì vậy, tôi vẽ hai chân trước nó cong lên. Nửa thân nó trong thế động, còn nửa phần kia trong thế tĩnh. Với một cái đuôi thích hợp, tôi có thể dễ dàng biến nó thành con cangaru. Trong khi tung vó lên bụng nó như bị xệ ra. Tôi vẽ chỗ đó thật kỹ, đến độ trông giống như một cái võng. Cứ để ngựa đi theo điệu đó. Nếu vẽ xong mà ngựa không ra ngựa tôi sẽ biến nó thành hình cái võng. (Há chẳng đã có người ngủ trên mình ngựa như tôi đã trông thấy hình vẽ ở một lọ độc bình sao?).

Những ai chưa từng quan sát kỹ đầu ngựa mà phải vẽ mới thật là nhiêu khê. Không chừng vẽ thành cái máng ăn. Khi vẽ mắt vào, nhưng phải làm sao cho con ngựa có vẻ cười. Phải làm cho nó có vẻ ngựa chứ không phải người. Về điểm này, phải thú thật là tôi hoàn toàn chán ngấy cái lòng can đảm của tôi. Tôi quyết xóa bỏ hết rồi lại bắt đầu vẽ, vẽ lại hoài hoài. Nhưng tôi ghét cục gôm lắm. Tôi nghĩ thà là biến con ngựa thành một cái dynamo hay một chiếc piano hơn là cứ tẩy tẩy xóa xóa hoài.

Tôi nhắm mắt lại, hết sức bình tĩnh vẽ một con ngựa bẳng trí tưởng tượng. Tôi xoa tay trên cái bờm, trên vai và cạnh sườn con ngựa. Hình như tôi nhớ rất rõ cách con ngựa rùng mình ra sao nhất là khi có ruồi bu. Đặc biệt là cảm giác ấm nóng và co giật của những tĩnh mạch. (Ở Chula Vista, tôi quen chải lông con lừa trước khi cưỡi nó ra đồng chơi. Tôi nghĩ, hay mình biến con ngựa thành con lừa cũng hay!).

Vì thế, tôi lại bắt đầu lại. Lần này thì bằng cái bờm. Bờm ngựa là một cái gì hoàn toàn khác hẳn cái đuôi heo hoặc bím tóc của con cá đầu người mình cá. Chirico đã vẽ những chiếc bờm tuyệt diệu trong những bức tranh ngựa của họa sĩ. Valentine Prax cũng vậy. Cũng xin nói là cái bờm không như một làn tóc uốn dợn. Nó cần có cả biển cả và một lô những thần thoại trong chiếc bờm đó. Cái gì tạo thành tóc, răng, móng tay, không thể gọi là bờm được. Nó là một cái gì riêng biệt... Tuy nhiên, khi tôi rơi vào trạng thái bất như ý như lúc này đây, tôi biết sau này có thể thoát khỏi tình trạng đó, khi tôi tô mầu. Vẽ xong phải tô mầu mới là vẽ. Hội họa là thế giới tư tưởng. (Michelangelo có lý khi chê Da Vinci). Có cái gì có tính cách ghê rợn khủng khiếp, gợi ý hơn là bức họa «Bữa tiệc ly» không? Có cái gì kiêu kỳ hơn bức họa «Mona Lisa» không?

Một chút mầu sắc sẽ đem lại sự sống động cho cái bờm. Tôi thấy cái bụng vẽ hơi trật. Được rồi, chỗ nào nó cong, tôi làm cho nó cong, và ngược lại thế. Giờ đây, con ngựa của tôi bỗng nhiên phi nước đại. Mũi nó phì ra lửa. Nhưng đôi mắt nó trông có vẻ ngờ nghệch và hơi người là đàng khác. Vậy ta phải xóa con mắt nó đi. Như vậy trông nó càng ngày càng giống ngựa hơn. Nó còn có vẻ thông minh là khác, giống như ngựa Charley Chase trên màn ảnh. Để ngựa nào giống đó, cuối cùng tôi quyết định vẽ thêm những cái vằn. Và như vậy là tôi có thể biến nó thành con ngựa vằn. Giờ thì, đốt hết cả đi, nó trông giống như một tấm giấy bồi. Những sọc rằn đã làm con ngựa như bẹt ra, dính nhẹp vào giấy. Tôi nhắm mắt lại, tôi có thể nhớ lại những con ngựa của Cinzano, nó cũng có vằn và đẹp lắm. Có lẽ tôi phải xuống nhà để uống khai vị và xem lại bức tranh ngựa rằn của Cinzano. Có lẽ tôi sẽ thay đổi chút ít. Nếu một người loạn trí mà vẽ được chiếc xe đạp thì hắn cũng vẽ được một con ngựa chứ. Thật là kỳ thú, tôi thấy đủ loại tranh, nào là nam thần, nữ thần, quỉ sứ, dơi, máy khâu, bình hoa, sông, cầu, khóa và chìa khóa, những kẻ trúng phong, hòm, bộ xương — nhưng không có một bức tranh ngựa nào hết mới bực. Nếu một người điên đã soạn ra cuốn sách này, ý hẳn anh không muốn ghi lại những nhận xét đích thực sâu xa của mình, và chúng ta sẽ có một nhận xét về cái sự thiếu sót kỳ lạ này. Khi bỏ quên không vẽ một con ngựa thì quả là một cái gì bất xứng hợp. Nghệ thuật của con người phải có ngựa đi song hành. Đó chứng tỏ là người theo phái tượng trưng hoặc là đang có một chút loạn trí. Chúng tôi muốn khảo cứu xem những người điên vẽ con ngựa thành cái gì.