PHẨM GIÁ CHÍ CAO CỦA NGƯỜI NGHÈO
Trong khi kể lại, không kém phần dí dỏm, một chuyện vui về Primax và Tu viện trưởng đo Cluyny cho ngài Canêđenla Xcala nghe, Becganmanh chỉ trích vị lãnh chúa này đột nhiên trở thành keo kiệt.
(Filôxxt'rat kể chuyện )
Câu chuyện vui của Êmili đã làm Hoàng Hậu và mọi người chung quanh đều bật cười; người ta bàn tán về nét độc đáo của câu ám chỉ. Khi những tiếng cười đã ngớt, và ai nấy đã trở lại bình tĩnh, Filôxt'rat đến lượt làm bổn phận, bắt đầu nói:
- Các chị cao quý, bắn trúng một cái đích đứng yên đã là tài rồi. Những đối với người bắn cung, sự tuyệt diệu nhất là bắn đúng một cái đích bất ngờ xuất hiện. Các thầy tu với cách sống hư hỏng trụy lạc, về nhiều điểm đóng vai một cái đích độc ác đứng yên, để cho bất cứ ai muốn cũng dễ dàng dùng lời lẽ chỉ trích phê phán. Bằng cách đả vào tính đạo đức giả của các thầy tu kia là những người đã ban phát cho những người khổ sở các thứ chỉ đáng cho lợn hay tống ra nơi đổ rác, anh thị dân trung hậu của Êmili đã có lý khi nện cho tên tay sai Tòa án Giáo hội một đòn đau. Nhưng trong khi vẫn phỏng theo câu chuyện trước, tôi xin nói rằng nhân vật trong chuyện của tôi là đáng khen hơn. Trong khi đặt vào các nhân vật khác những gì mình cần nói về mình và về con người đang có chuyện với mình anh ta biết lấy một câu chuyện nhỏ dí dỏm và rõ như ban ngày để trêu tức ngài Canêđenla Xcala, lãnh chúa nổi tiếng hào phóng nhưng đột nhiên, một lần, mắc phải tính keo kiệt.
Nếu cứ tin theo một danh tiếng lừng lẫy, vang đi khắp thế gian, thì ngài Canêđenla Xcala nhờ chỗ đã nhiều phen được số phận giúp đỡ nên trở thành một trong những vị lãnh chúa lớn nhất và hào hoa nhất mà người ta được biết ở nước Ý từ triều đại Hoàng đế Frêđêric đệ nhị cho đến nay. Ông ta đã có ý định mở một cuộc hội lớn và kỳ diệu ở Vêrôn tụ họp rất nhiều người ở khắp nơi, và chủ yếu là đủ các loại đình thần. Một ý nghĩ kỳ cục nào đó đã khiến ông đột ngột thay đổi ý đổi ý định, ông báo cho các người đến dự ra về và bồi thường phần nào cho họ. Duy chỉ một người không được hưởng những hào phóng của ông và không nhận được tin báo gì hết. Đó là một anh chàng Fecgamanh nọ, một ngươi mà ta phải nghe anh ta nói mới biết anh ta ứng đáp mau lẹ và lời lẽ văn vẻ như thế nào. Thế mà lãnh chúa Canê lại nảy ra ý nghĩ rằng mọi ân huệ ban cho anh ta chỉ là của ném vào lửa hoặc tệ hơn thế nữa, vì thế ông cứ im. Becgamanh không hay biết gì hết và thấy rằng người ta không cần đến tài năng của mình. Mặt khác, anh đã tiêu hết tiền ở quán trọ, để cung ứng cho các người hầu và bầy ngựa của anh. Ít lâu sau, anh bắt đầu có những ý nghĩ đen tối, song anh vẫn đợi, nghĩ rằng bỏ ra về thì sẽ thiệt. Để dự hội cho sang anh đã mang theo ba cái áo rất quý giá, mà anh đã được các lãnh chúa khác cấp. Vì chủ quán đòi tiền trọ, anh đành phải gán cho bác ta một cái áo. Việc ở kéo dài thêm bắt buộc anh sau khi bàn với chủ quán, bỏ lại cho bác cái áo thứ hai. Thế là anh bắt đầu ăn cái áo thứ ba, nhưng vẫn có quyết tâm ở lại chừng nào còn cầm cự được, rồi sẽ ra về.
Vậy Becgamanh đang ăn vào cái áo thứ ba thì ngài Canê, một hôm ăn bữa trưa ở quán trọ, nhìn thấy cảnh tiều tụy của anh ta. Để nhạo báng anh, đúng hơn là muốn hưởng cái thú nghe một câu nói dí dỏm của anh, nhà quý tộc trông thấy anh ta, liền hỏi:
- Anh làm sao thế, Becgamanh? Trông anh buồn thiu. Vậy anh hãy nói ta nghe một câu chuyện gì đi!
Thế là tương kế tựu kế, Becgamanh như đã suy nghĩ lâu rồi kể câu chuyện này, nó có vẻ là một sự ám chỉ đến trường hợp của anh.
- Thưa Đức ông, ngài tất biết Primax, nhà ngữ pháp học uyên bác, nhà thơ lớn và tài tình, và nhờ hai danh tiếng ấy mà rất được trọng vọng và vẻ vang, thậm chí ngay ở nơi nào người ta không biết mặt ông có thể nói không ai không biết tên là danh tiếng của ông. Một hôm, ông ta ở Pari trong một tình trạng khổ sở. Ấy cái nghiệp của ông ta thường như thế, vì những người có lắm tiền của lạt rất ít chuộng tài năng. Ông ta nghe nói đến Tu viện trưởng Đơ Cluyny, người, vì những lợi tức của ông được coi là vị chủ giáo giàu có nhất của Giáo hội ta, không kể Giáo Hoàng. Người ta tâng bốc Tu viện trưởng đến mây xanh, ông mời ăn thả cửa, còn ai đến nhà ông, và yêu cầu ăn uống, thì không bao giờ bị từ chối, nếu đến vào lúc ngài đang ăn. Nghe kể chuyện thế, Plimax, vốn cũng rất thích giao thiệp với giới thượng lưu. Ông hỏi thăm Tu viện trưởng ở cách Pari bao xa. "Vào khoảng sáu dặm và trong lâu đài ông ta", người ta trả lời ông vậy. Primax nghĩ rằng buổi sáng đi sớm, ông có thể đến lâu đài vào bữa ăn trưa. Ông nhờ chỉ đường đi, nhưng không có bạn đi cùng. Ông sợ như vậy có sự lầm lẫn không hay, và đến nơi không tìm được ăn ngay chăng. Để đề phòng mọi sự bất trắc, và khỏi đến nỗi bị nhịn đói, ông quyết định đem theo ba chiếc bánh mì. Còn nước lã - mà tóm lại, ông cũng chẳng thú lắm - thì ông nghĩ ở bất cứ đâu cũng có. Ông cất kín lương thực trên ngực, và bắt đầu lên đường. Nhưng ông thu xếp mọi việc khá khéo léo để đến nhà Tu viện trưởng trước bữa ăn... ông vào nhà, đưa mắt quan sát khắp nơi, thấy rất nhiều bàn ăn đã bày sẵn, tất cả bọn nhà bếp, và mọi sự chuẩn bị dành cho bữa ăn. "Chắc hẳn - ông tự nhủ, - con người này đúng là hào hoa như người ta nói".
Primax chăm chú xem động tĩnh được một lát thì thấy báo hiệu đã đến giờ ăn. Viên chủ bếp của tu viên trưởng sai đem các chậu nước rửa tay lên. Rồi người ta bước đến bàn ăn. Do tình cờ người ta đã bố trí Prilnax ngồi trước cửa căn phòng Tu viện trưởng phải bước ra để đi sang phòng ăn. Lệ ở nhà này là khi Tu viện trưởng chưa đến ngồi vào chỗ thì nhất thiết không dọn bánh mì và rượu lên, cũng như đồ ăn thức uống khác. Khi viên chủ bếp xếp xong các bàn, bác ta báo Tu viện trưởng biết bữa ăn có thể dọn lên, khi nào ông muốn, ông cho mở cửa buồng mình ra, để đi sang phòng lớn. Đến nơi, ông nhìn thẳng trước mặt và người đầu tiên đập vào mắt ông lại đúng là Primax, ăn mặc khá lôi thôi và ông không biết mặt. Lập tức, và đây là lần đầu trong đời, ông có một ác ý, ông tự bảo: "Anh xem thử anh cho người như thế nào ăn''. Ông quay lại ra lệnh cho đóng cửa phòng ông lại và hỏi chung quanh xem có ai biết anh phu khuân vác ngồi ở cái bàn trước cửa phòng ông không. Mọi người đều trả lời là không. Primax rất đói, vì đã đi một độ đường dài và không có thói quen nhịn ăn. Ông đợi một lát, thấy Tu viện trưởng không ra, liền lôi từ trong áo ngắn ra một trong ba cái bánh đã đem theo, và bắt đầu ăn.
Đợi một lát, Tu viện trưởng sai một người thân cận ra xem Primax đã đi chưa. "Bẩm ngài, chưa ạ", người kia đáp, - "ông ấy ăn bánh của mình đem theo".
- Mặc hắn, nếu hắn có bánh thì hắn cứ việc ăn, - Tu viện trưởng đáp, - vì hôm nay bánh của ta sẽ không làm cho hắn đâu.
Tu viện trưởng muốn Primax tự ý bỏ đi, vì phải mời đi thì ông thấy bất tiện. Trong khi ấy, Primax đã ăn bánh của mình. Tu viện trưởng không đến, ông quyết định ăn sang cái thứ hai, điều đó được mách lại do người được giao việc rình xem ông đã bỏ đi hay chưa. Cuối cùng, Tu viện trưởng vẫn không chịu ra, Primax chén tới cái bánh thứ ba sau cái thứ hai, điều đó cũng lại được mách lên, nhưng chính lúc đó vị giáo chủ bắt đầu hồi tâm và tự nhủ: "Sao đầu óc ta hôm nay lại nảy ra ý nghĩ kỳ cục như vậy? Tính keo kiệt này, sự tức giận này là thế nào, và đối với ai chứ? Từ bao năm trời nay, ta đã nuôi bất cứ ai muốn ăn ở nhà ta, không tìm biết người đó là sang hay hèn, nghèo hay giầu, nhà buôn lương thiện hay kẻ lừa bịp, ta đã thấy biết bao kẻ không ra gì phung phí tài sản của ta, và đây là lần đầu trí óc ta tiếp nhận một ý nghĩ như thế! Chắc chắn là thần keo kiệt đã không tấn công ta nhân cơ hội một kẻ tầm thường. Cái nhà ông cha căng chú kiết này phải đáng được quan tâm, bởi vì ta đã không chịu quý trọng ông ta. "
Nghĩ vậy, ông muốn biết nhân vật này là ai. Bấy giờ ông mới biết đó là Primax đến kiểm tra tại chỗ những điều nghe nói về tính hào hiệp của ông. Từ lâu, ông đã được nghe nói nhiều về tài năng của Primax. Ông tự thấy xấu hổ và hết lòng muốn xin lỗi cố tìm mọi cách trọng đãi khách. Sau bữa ăn, ông cho lấy áo để khách mặc tử tế, xứng đáng với tài năng của ông ta, biếu tiền, một con ngựa, và để ông ta đi hay ở lại tùy ý. Thỏa mãn vì cách đối xử ấy, Primax hết lời cảm tạ Tu viện trưởng, và cưỡi ngựa trở về Pari, nơi ông ta đã đi bộ lúc ra đi.
Lãnh Chúa Canê, chẳng cần phải chứng minh dài dòng đã hiểu rất rõ Becgamanh muốn điều gì. Ông mỉm cười bảo anh ta:
- Becgamanh, anh đã rất khéo miêu tả cho ta biết những nỗi phiền của anh, tài năng của anh, sự keo kiệt của ta và anh chờ đợi ở ta điều gì. Thực tình mà nói chưa bao giờ tính keo kiệt lại công kích ta ác liệt bằng lúc này trong cách đối xử với anh. Song, ta sẽ đánh đuổi nó đi với cái gậy mà chính anh đã vung lên trước mắt ta.
Lãnh chúa cho trả tiền chủ quán, lấy một cái áo của mình đưa Becgamanh mặc cho tươm tất, biếu anh một con ngựa và tiền, và lần này thì để anh tùy ý ở lại lâu bao nhiêu và ra về ngày nào cũng được.