MIT'RIĐAN VÀ NATĂNG (hay NATĂNG NGƯỜI HIỀN)-

Ghen tức với những hành động lịch sự của Natăng. Mit’triđan lên đường để tìm giết ông. Chàng gặp người thù mà chàng chưa hề biết mặt. Được Natăng mách bảo cho cách phải làm. Chàng tìm thấy ông ta trong một khu rừng nhỏ, theo đúng những lời chỉ dẫn. Bấy giờ chàng nhận ra ông, xấu hổ với mình, và trở thành bạn của Natăng.

(Filôxt'rat kể chuyện).

- Nếu có thể tin được lời của những người ở thành Giênơ và nhiều du khách khác kể lại thì một điều chắc chắn và được chứng minh là ở xứ Catay có một nhà quý tộc rất giàu, tên là Natăng, ông có thửa đất giáp liền với con đường mà tất cả những ai đi từ Tây sang Đông hay từ Đông sang Tây đều phải đi qua. Người đó vốn tính tình cao thượng, hào hiệp và khoan đại và muốn tỏ sự cao cả của tâm hồn bằng một hành động xuất chúng, bèn tập hợp các thợ nề, thợ mộc và công nhân đủ loại để xây dựng bên cạnh đường, trong thời gian rất ngắn, một tòa lâu đài vào loại rộng lớn, tráng lệ, nguy nga nhất chưa từng có xưa nay. Rồi ông cho bày biện đồ đạc tất cả những gì cần thiết để tiếp đãi long trọng hết thảy các nhà quý tộc đi qua đó. Một số lớn kẻ hầu người hạ giúp ông tiếp đón tất cả mọi người qua đường với một cách xa hoa lộng lẫy xứng đáng với của cải và sự độ lượng của ông. Điều đó kéo dài rất lâu, khiến tiếng đồn về sự rộng rãi của ông đã lan truyền không những sang các vùng phía Đông mà sang cả các vùng phía Tây. Tuổi đã già ông vẫn giữ nguyên tính hào phóng và nếp phong lưu như thế.

Bấy giờ có một lãnh chúa trẻ tuổi, tên là Mit'riđan ở một nước không xa nước ông mấy tí, cũng giàu có không kém, thường nghe nhiều người ca tụng tính hào phóng của ông thì sinh ra ghen ghét và rắp tâm dùng những hành động hào phóng hơn nhằm xóa bỏ hay ít ra cũng làm lu mờ danh tiếng của ông. Bắt chước kẻ kình địch, chàng cho xây một lâu đài rộng lớn nguy nga để tiếp đón du khách, khoản đãi họ nồng hậu, cho nên ít lâu sau, chàng cũng nổi danh.

Một hôm, Mit'riđan đang thẩn thơ một mình trong sân lâu đài thì có một người đàn bà nghèo bước vào qua một cửa và xin bố thí, nhận của bố thí rồi bà ta lại trở qua một cửa khác, cứ như thế cho đến mười hai lần mà vẫn không bị chối từ. Bà ta lại ra mặt lần thứ mười ba.

- Này bà, bà trở lại nhiều lần quá nhỉ?

Mit'riđan bảo bà ta thế, nhưng rồi cũng cứ cho.

- Ôi lòng rộng rãi của Natăng, thật tuyệt vời! - người đàn bà nọ kêu lên. - Tôi vào qua ba mươi ba cửa của lâu đài ông ta, cũng như lâu đài này, chỉ để xin bố thí, ông giả bộ không biết tôi và vẫn cứ cho. Tôi mới đến đây có mười ba lần, mà đã bị nhận mặt và mắng mỏ!

Nói rồi, bà bỏ đi và không trở lại nữa.

Mit'riđan bị chạm lòng và tức giận vì lời nói của bà nọ và sợ danh tiếng Natăng làm hại đến danh tiếng mình, liền kêu lên:

- Khốn kiếp! Bao giờ ta mới vươn kịp lòng rộng rãi của Natăng! Thôi đừng tìm cách vượt ông ta trong các việc lớn như ta đã tự thị, vì trong các việc nhỏ nhất ta cùng chẳng bén, gót đến ông ta. Người này còn sống thì công phu của ta chỉ là công cốc, mà gánh tuổi các chưa đẩy được ông ta ra khỏi thế giới này thì tự ta, ta phải làm lấy việc đó!

Trong cơn tức giận điên cuồng ấy, không nói hở ý mình với ai, chàng lên ngựa, đem theo ít người và đi đến nhà Natăng sau ba ngày đường. Chàng dặn bảo gia nhân xem chàng là người xa lạ, không ai biết và cứ đợi cho đến khi chàng ra những mệnh lệnh cụ thể. Mit'riđan đến vào buổi tối, bắt gặp chính Natăng đang đi chơi một mình gần lâu đài ăn mặc rất giản dị. Không biết ông, chàng hỏi ông có thể chỉ giúp nơi ở của Natăng không.

- Con ạ, - ông vui vẻ trả lời, - không ai chỉ hộ con tốt hơn lão: lão sẽ vui lòng đưa con tới chỗ ở của ông ta.

- Vâng, cụ giúp con, - Mit'riđan đáp, - nhưng nếu có thể con lại không muốn ông Natăng nhận ra con.

- Được - ông già trả lời, - điều đó già cũng có thể làm thỏa mãn ý con.

Mit'riđan liền xuống ngựa, đi theo ông dẫn đường về đến lâu đài, Natăng bảo ngay một gia nhân dắt ngựa của khách đi, nhân đó rỉ tai dặn hắn ra lệnh tức khắc cho anh em đừng ai nói hở cho chàng trẻ tuổi biết ông là Natăng. Rồi ông dắt chàng vào một căn phòng lịch sự, ở đấy chàng chỉ gặp những người đã được lệnh vào hầu chàng mà thôi. Ông sai khoản đãi chàng như thượng khách và thân hành ngồi tiếp chàng. Mặc dù tuổi tác ông già khiến chàng kính trọng ông như cha, Mit'riđan thấy ông ở lại trong phòng, hỏi xem ông là ai. Ông đáp:

- Tôi là một người hầu nhỏ mọn của ông Natăng, tôi phục vụ ông ta từ ngày tôi còn nhỏ tuổi, thế mà ông ta chẳng hề cất nhắc tôi làm gì khác hơn như cậu thấy tôi làm đấy, thành thử trong khi mọi người khen ông ta thì tôi lại có điều muốn trách ông.

Lời lẽ ông già khiến Mit'riđan hy vọng sẽ được ông giúp đỡ để dễ dàng thực hiện ý xấu của mình. Đến lượt Natăng hỏi lại, rất lịch sự, chàng là ai và công việc gì đưa chàng tới xứ này, nhân đó sẽ khuyên bảo và giúp chàng trong lất cả những việc ông có thể làm. Mit'riđan suy nghĩ một chút trước khi trả lời, nhưng sau cùng, quyết tâm đặt tất cả lòng tin vào ông, chàng nói một thôi dài để xin ông trung thực với mình. Rồi, sau khi thổ lộ mục đích chuyến đi và nói thực tên và thân thế mình, chàng xin ông chỉ bảo và giúp sức cho. Natăng kinh ngạc và hoảng sợ vì một mưu mô như thế, nhưng trấn tĩnh được ngay, ông quả quyết bảo chàng, vầng trán thanh thản:

- Ông Mit'riđan ạ, cụ thân sinh ra ông đã là một người có tâm hồn đại độ và nay con không muốn kém cha, vì tôi thấy ông tự đặt cho mình bổn phận phải hào phóng đối với tất cả mọi người. Tôi khen ông biết khát khao đức độ của Natăng, bởi vì nếu có nhiều người giống ông ta thì sự nghèo khổ sẽ biến khỏi trái đất này. Ông có thể yên tâm rằng điều ông đã thổ lộ với tôi sẽ được giữ bí mật, song tôi phải nói trước với ông là tôi có thể giúp đỡ cho dự định của ông bằng lời khuyên bảo hơn là bằng sự giúp sức. Ông hãy nhìn khu rừng nhỏ kia, chỉ cách đây có một phần tư dặm, Natăng sáng nào cũng đến đấy dạo chơi, ông sẽ dễ dàng bắt gặp ông ta một mình ở đấy rồi ông muốn làm gì lão ta thì làm. Nếu ông giết lão thì đừng chạy trốn theo con đường đã đi khi tới đấy, mà hãy rút theo con đường ông trông thấy về phía tay trái, nó sẽ đưa ông ra khỏi rừng. Đường ấy ít người qua lại hơn, nhưng đó lại là con đường ngắn nhất và chắc chắn nhất cho ông trở về.

Được dặn bảo như vậy, Mit'riđan báo cho các gia nhân chàng lúc này cũng đã lẻn vào. Chàng bảo họ hôm sau họ sẽ chờ đón chàng ở nơi nào. Ngày vừa rạng thì Natăng mặc dầu đã tâm sự với Mit'riđan vẫn không thay đổi ý định và cũng ít thiết tha với cuộc sống mà lúc nào ông cũng sẵn sàng bảo lại với đấng Chúa tể số phận, liền một mình đi tới khu rừng nhỏ để nhận lấy cái chết. Về phía mình, chàng trẻ tuổi cầm cây cung và thanh kiếm, vì chàng không có vũ khí nào khác, cũng tới nơi đó, chàng trông thấy Natăng đang thơ thẩn một mình. Muốn nhìn mặt và nói với ông trước khi khởi sự chàng chạy đến, nắm lấy ông, giữ đứng lại và bảo:

- Lão già, đời mi đã đến lúc hết!

Ông già chỉ đáp:

- Vậy là tôi đã đáng chết!

Nghe giọng nói ấy và nhìn bộ mặt ấy, Mit'riđan không thể không nhận ra vị chủ nhân phúc đức đã tiếp đãi rất tốt và khuyên bảo mình rất trung thực. Thốt nhiên, nỗi điên cuồng ở chàng như bị dập tắt và sự xấu hổ thay thế cho lòng phẫn nộ, chàng quẳng xa thanh kiếm trần, nhảy xuống ngựa, phủ phục dưới chân ông

- Cha ơi, - chàng vừa khóc vừa nói, - lòng quảng đại cửa cha càng rực rỡ hơn bao giờ hết, sau khi con đã tỏ lộ ý muốn cướp đoạt đời sống của cha, thế mà cha vẫn đến đây để hy sinh! Song trời kia còn chăm lo hơn con về danh dự và đạo đức của con, nên đã rất kịp thời mở mắt cho con, đôi mắt mà lòng ghen tỵ đã làm mù quáng bấy nay. Cha càng tỏ ra vui lòng thỏa mãn ý con bao nhiêu thì con càng thêm có tội bấy nhiêu, vậy xin cha hãy trả thù đi, hãy trừng phạt con một cách thích đáng đi.

Natăng đỡ Mit'riđan dậy, và sau khi ôm hôn chàng âu yếm:

- Con ơi, - ông bảo chàng, - lỗi của con, vì con cứ muốn gọi nó là lỗi, là thuộc vào loại những lời đáng được khoan dung. Con đã rắp tâm tước đoạt cuộc đời của ta, nào có phải đâu vì một lý do hằn thù mà là do một nguyên tắc đạo đức, bởi cái tham vọng cao quý muốn được là người tốt hơn hết mọi người. Vậy con đừng sợ ta thù oán, trái lại con hãy cầm chắc rằng không ai yêu mến con hơn thế. Lòng con thực là rộng lớn, vì đã chẳng hề nghĩ, như phần đông những người giàu có, đến việc làm tăng thêm của cải, con lại chỉ tìm cách tiêu pha phóng khoáng những của con hiện có. Con đừng xấu hổ vì đã muốn giết ta để trở nên danh tiếng, và cũng đừng nghĩ rằng ý định của con đã khiến ta ngạc nhiên lắm. Những vị tướng lớn nhất, những nhà vua lớn nhất chỉ mở mang bờ cõi và danh tiếng của mình bằng cách giết không phải một người như con đâu, mà hàng triệu người, bằng cách tàn phá các thành thị, hủy hoại cả từng vùng.

Thấy Natăng rộng lòng khoan dung với mình đến thế. Mit'riđan không nghĩ đến xin lỗi nữa, chàng chỉ đành tỏ lòng hối hận với sự ngạc nhiên cao độ của mình, vì thấy không những ông quyết lòng chịu chết, mà còn cung cấp phương tiện và lời khuyên giúp chàng thi hành ý định của mình.

- Con sẽ hết ngạc nhiên, - ông đáp, - vì dụng tâm ấy, khi con biết rằng ngay từ ngày ta làm chủ đời ta. Và cũng nuôi đại khái một ý đồ như con, ta đã thề ra nó không bao giờ từ chối một cái gì thuộc phạm vi khả năng của ta. Ta đã làm trọn lời thề ấy cho đến ngày hôm nay. Con đã đến nhà ta với ý muốn ấy với chính ta, ta đã nghĩ không nên chống lại, vì không muốn con là người duy nhất bất mãn ra khỏi lâu đài ta, đó là điều đã khiến ta quyết ý chí bảo cách cho con làm thỏa ý muốn mà không bị rủi ro, không gặp nguy hiểm. Nếu con còn giữ nguyên ý muốn đó thì ta cũng vẫn giữ nguyên ý chí đó, và con vẫn giữ nguyên những sự dễ dàng đó. Và có thể sử dụng những ngày còn lại bằng cách nào tốt hơn là hy sinh nó cho con người mà sự hy sinh đó có thể là có lợi. Ta đã trải qua tám mươi năm trong các vui thú và sung sướng, vậy cứ theo như lẽ thường ở đời thì số ngày còn lại đó cũng chẳng dài được bao lăm. Đem cho nó đi, như ta đã quen cho các của báu, chẳng hơn là đợi tạo hóa đến giằng lấy của ta đi ư? Đem cho cả một trăm năm cũng chẳng đáng kể là bao, huống hồ chỉ hy sinh có sáu hay tám năm? Một lần nữa, nếu cái chết của ta có thể làm vui lòng con thì con đừng sợ đoạt lấy đời sống của ta. Cho đến nay ta chưa thấy ai thèm muốn nó, mà có lẽ chẳng bao giờ ta thấy được. Nhưng giả sử có kẻ nào ghen tị với nó thì ta cảm thấy rất rõ rằng ta càng khư khư giữ lấy nó bao nhiêu thì nó càng kém giá đi bấy nhiêu. Vậy con hãy nên lấy nó đi trước khi nó trở thành kém quý giá.

Mit'riđan vô cùng hổ thẹn kêu lên:

- Cầu Chúa không bao giờ cho con một ý đồ như thế còn trở lại lòng con nữa! Không những con không muốn rút ngắn ngày sống của cha, mà con còn muốn kéo dài thêm nó ra, bằng cách hy sinh chính ngày sống của con!

- Nhưng nếu ta cho con cách làm dài thêm ngày sống của ta, con có làm không?

- Xin đừng nghi ngờ điều đó. - chàng trẻ tuổi đáp.

- Nếu như vậy thì con sẽ khiến ta làm được một điều mà chưa hề có ai đời được ta làm bao giờ, là vì ta sẽ nhận của con một cái gì, và cái đó chính là thứ đầu tiên mà ta chịu nhận của một người.

- Con sẽ làm tất cả điều gì cha muốn. Vậy cha nói đi.

- Con hãy nhận lấy cái nhà này, ta cho con đó, ta sẽ đến ở nhà con và mang tên con.

- Nếu con cầm chắc rằng. - Mit'riđan nói, - con sẽ hành động với lòng cao thương và tâm hồn quảng đại ngang với cha thì con sẽ không do dự nhận đề nghị ấy, song vì con hầu như biết chắc là hành động của con sẽ chỉ làm giảm hào quang của thanh danh cha, nên con chẳng muốn làm hư hỏng ở người khác điều mà con không nêu cao được ở con, vậy xin cha cho phép con từ chối là hơn.

Sau cuộc nói chuyện ấy, hai người trở về lâu đài Mit'riđan lưu lại đấy nhiều ngày, được chủ nhà hết sức vuốt ve và ca ngợi. Ông khuyên chàng cứ nên kiên trì trong sự nghiệp cao cả và siêu việt của chàng. Sau cùng Mit'riđan muốn trở về nhà mình. Natăng để chàng ra đi. Ông đã để lại cho chàng cái ấn tượng rõ rệt rằng chàng sẽ không bao giờ thắng được ông về phương diện hào phóng.