ĐÔI BẠN (hay MỘT NGƯỜI BẠN CHÂN CHÍNH MỚI Là ĐIỀU THÚ SAO)-

Xôphôni tưởng mình là vợ của Gixipput nhưng nàng được gả cho Titut Canhtut và theo chàng sang La Mã. Gixipput đến được đô thành này trong tình trạng thảm hại, tưởng mình bị Titut khinh rẻ và để chết, nhận là đã giết một người, Titut nhận ra bạn và để cứu bạn, khẳng định rằng mình là thủ phạm vụ giết đó. Thấy như vậy, chính sát nhân ra tự thú. Vua Octavơ bèn tha cho cả ba người. Titut gả em gái cho Gixipput và chia sẻ tài sản mình cho bạn.

(Filômen kể chuyện)

Vào thời vua Octavơ Xêda, bấy giờ chưa mang tên là Ôguyxtơ, nhưng vẫn cai trị đế quốc La Mã dưới danh hiệu chấp chính quan. Ở La Mã có một nhà quý tộc tên là Puybliut Canhtut Fuylviut. Con trai ông tên là Titut Canhtut Duylviut, tư chất thông minh và có thiên tư về khoa học, được gửi sang thành Aten để học môn triết học. Cha chàng ký thác chàng cho một người bạn cũ ở Aten, tên là Cremet, ông này cho chàng ở ngay nhà mình và theo học nhà hiền triết Anxtippơ, cùng với con trai mình. Chàng trẻ tuổi này tên là Gixipput. Sự gần nhau về tuổi tác và tính cách, sự chuyên cần vào những bài làm chung, sự chung sống với nhau dưới một mái nhà đã gây nên giữa đôi bạn học trẻ tuổi đó một tình bạn rất đằm thắm, cho đến khi chết mới hết.

Chỉ những lúc ở bên nhau mới là những lúc đầm ấm cho họ, và cả hai vốn đều có thiên tư sâu sắc linh lợi, nên chẳng bao lâu, họ cùng đạt tới đỉnh cao của khoa triết học và chia sẻ với nhau, không ghen tị, những lời khen và sự cảm phục của những người sáng suốt. Ông Crêmet, mà thâm tâm thấy khó phân biệt giữa hai người, rất mãn nguyện khi nhìn sự gắn bó keo sơn ấy, ông chứng kiến nó ròng rã ba năm mà chẳng thấy có mảy may suy giảm, thì bỗng dưng ông qua đời. Hai chàng thanh niên đeo tang, lòng như nhau, và các thân hữu của ông Crêmet khó lòng phân biệt được ai đích là con ông, và trong hai người, ai là kẻ cần được an ủi nhiều hơn. Vài tháng sau, thân nhân Gixipput đến thăm chàng, rồi đồng tình với Titut khuyên chàng nên lấy vợ, đề đạt với chàng một thiếu nữ vừa dòng dõi cao quý vừa rất đẹp. Nàng là người thành Aten, tên là Xôphrôni, tuổi chưa quá mười lăm. Sắp tới ngày cưới, Gixipput yêu cầu bạn đi theo mình đến nhà vị hôn thê mà chàng chưa biết mặt. Tới nhà nàng, nàng tiếp đón hai chàng rất duyên dáng và ngồi vào giữa hai người. Chàng thanh niên La Mã sung sướng được thấy sắc đẹp của người mà bạn thân sắp lấy làm vợ, rất chăm chú ngắm nhìn nàng. Sự dò xét nguy hiểm ấy sẽ có một hậu quả có thể dễ dàng lường trước được. Phút chốc Titut trở thành kẻ si tình số một trên đời, mỗi nét mặt của nàng Xôphrôni kiều diễm đã gây ấn tượng sâu đậm nhất trong lòng chàng.

Đôi bạn trở về nhà, Titut vào phòng riêng, một mình tư lự, hình ảnh ý trung nhân không ngờ hiện ra trước mắt, bây giờ chàng mới dám chú tượng đến nàng, ngắm nhìn lại nàng, nghiền ngầm tỉ mỉ mọi vẻ duyên dáng của nàng, và do đó ngọn lửa tình ngấm ngầm càng nhen lên giày vò chàng. Sau cùng nhận thấy nỗi mê đắm của mình tăng lên, chàng trút ra nhưng hơi thở dài nóng hổi mà kêu lên:

- Hỡi Titut khốn nạn kia, người gửi gắm ý nghĩ vào đâu, người dám đặt tình yêu và hy vọng vào nơi nào? Những ân huệ và vinh dự mà người đã nhận được ở ông Crêmel và gia đình ông, mối tình bạn giữa ngươi với con trai ông, mọi cái ấy không buộc người phải tôn trọng người mà anh ta định lấy làm vợ ư? Ngươi cứ ngẫm nghĩ kỹ người mà ngươi muốn yêu là thế nào không? Những bồng bột mù quáng của một mối tình vô ý thức, những ảo tưởng của một niềm hy vọng sai lạc sẽ lôi cuốn ngươi đi đâu? Hãy mở mắt ra, xét lại mình đi. Hãy gọi lại cái lý trí đã rời bỏ ngươi, hãy kìm hãm sự quá độ của một trí tưởng tượng bông lông, hãy tìm một đích khác cho những ham muốn của ngươi vào một đối tượng khác cho những ý nghĩ của người đi. Trong khi còn kịp thời, hãy phấn đấu, chống cự và tự kiềm chế bản thân ngươi. Điều ngươi muốn vừa là phi lý vừa là bất lương, hiện ngươi không lấy gì làm chắc, mà dù khi ngươi có chắc mười mươi đạt được ý định chăng nữa, thì danh dự, tình bạn, bổn phận cũng bắt buộc ngươi phải từ bỏ thôi. Vậy ngươi sẽ làm gì Titut? Ngươi sẽ nghe theo lẽ phải và ngươi sẽ trốn tránh một mối tình mà lẽ phải không tán thành.

Nhưng chẳng mấy chốc hình ảnh Xôphrôni lại xuất hiện trước mắt chàng, kiều diễm hơn, kích động hơn, hình ảnh ấy làm tiêu tan quyết ý của chàng và khiến chàng lại bác bỏ những lời lẽ trước.

- Hỡi ôi! - Chàng nói, - những thành kiến sai chừng nào khiến ta lầm lạc. Ta há chẳng biết những quy luật của ái tình, cao hơn mọi quy luật khác, hủy bỏ chúng hết thảy, chẳng nể nang gì tình bạn và cả đến thần thánh nữa ư? Người ta chẳng đã bao lần thấy một người cha đắm say con gái mình, một người anh say em gái mình và một người mẹ ghẻ tìm con chồng ư? Hẳn rằng tất cả cái đó là tội lỗi hơn, quái dị hơn thấy một người bạn say đắm vợ của bạn thân mình. Có hàng nghìn thí dụ đáng cho ta yên tâm. Vả chăng, ta còn trẻ, và tuổi trẻ thì trực tiếp thuộc quyền lực của ái tình. Vậy ái tình thích cái gì ta thích, điều đó cũng là rất tự nhiên thôi. Những hành động có suy nghĩ và phải lẽ là thuộc lứa tuổi chín chắn, trong sự sôi nổi của tuổi ta, ta chẳng thể có ý muốn gì khác ngoài ý muốn của ái tình những nét quyến rũ của Xôphrôni xứng đáng cho cả thiên hạ tôn sùng, vậy ai có thể trách ta đã không là kẻ duy nhất vô ta vô giác? Không phải ta yêu nàng vì nàng sắp thành vợ bạn ta, giả sử nàng là vợ bất cứ ai khác, thì ta cũng sẽ yêu nàng như thế. Trong việc này, lỗi của ta ít hơn là lỗi của may rủi đã gán nàng cho Gixipput thứ không cho ai khác, và cái duyên của nàng phải được sùng bái là điều không thể tránh được thì chồng nàng phải hài lòng hơn rằng ta chứ không phải là một kẻ không quen biết nào khác sùng bái nàng.

Những ý nghĩ ấy, mà chàng cho là đúng hết sức, lát sau lại khiến chàng thương hại. Chàng xấu hổ vì nó, gạt bỏ nó, rồi quay trở lại, suốt đêm chàng cứ bềnh bồng theo ngọn trào, lên xuống của dòng suy nghĩ tiến thoái ấy. những ý nghĩ giao nhau, chống nhau và lần lượt bác bỏ nhau. Qua vài hôm, chàng mất cả ăn lẫn ngủ, và những kích động mãnh liệt của tâm hồn sau cùng đã khiến thân thể chàng suy sụp.

Gixipput đã để ý vẻ buồn u ám của bạn, thấy chàng ốm thì lo lắng hết sức. Anh không rời giường bạn, cố gắng an ủi và thường năn nỉ hết lời, hỏi xem nguyên nhân nguồn gốc bệnh tình của bạn. Titut đáp đi đáp lại bằng những tâm sự giả dối, nhưng không thoát được sự tinh ý của anh, nhưng sau cùng không cầm lòng được trước những lời khẩn nài nhắc đi nhắc lại của anh, chàng bảo anh, nước mắt rưng rưng:

- Gixipput ơi, nếu có phải các đấng thần linh muốn cho tôi chết thì tôi xin vui lòng nhận lấy cái kết thúc của đời tôi. Vì đã có dịp thử thách lòng kiên trung và đạo đức của mình, tôi xấu hổ mà thú với anh rằng, cả hai cái đó đều đã thất bại. Nhưng tôi chờ đợi cái chết như sự trừng phạt đích đáng cho sự hèn hạ của tôi. Tôi xin tỏ bày anh thấy tôi đê tiện và không xứng với tình bạn của anh đến nhường nào, tôi chỉ có thể nói nỗi tâm sự như vậy với riêng anh, một mình anh thôi.

Chàng bèn kể sự tình cho anh nghe, rồi nói rõ mối tình của mình bắt nguồn và phát triển ra sao, mình đã phấn đấu chống chọi thế nào và xấu hổ thú nhận thắng lợi đã ngả về phía nào. Sau những lời tự thú nhục nhã và nặng nề ấy, chàng nói thêm rằng vì cảm thấy mối tình của mình xiết bao phi lý và không xứng với một người chính trực nên chàng đã quyết tự trừng phạt bằng cách để cho mình chết đi, điều mà chàng hy vọng không mấy chốc sẽ là xong. Nghe nói vậy và thấy bạn khóc, Gixipput ngạc nhiên, hồi lâu không nói gì. Mặc dầu tình yêu của anh không sâu sắc lắm, nhưng nó cũng đủ mạnh để đánh ngã trong chốc lát lòng bao dung của anh, nhưng rồi lòng bao dung cũng lấy lại ngay thế thắng và thầm bảo anh rằng tính mệnh bạn là đáng quý hơn sự chiếm hữu Xôphrôni. Nghe như vậy và nước mắt anh cũng trào tuôn theo nước mắt của. Titut, anh vừa khóc vừa trả lời:

- Titut ơi, nếu có thể trách hận nhau trong một trường hợp mà anh rất cần an ủi thì tôi muốn trách anh sao lại giấu giếm bạn lâu thế về mối tình nồng nàn làm anh héo hắt. Anh nghi ngờ lòng trung thực của bạn hay sao mà giữ chuyện đó làm điều bí hiểm? Anh nên biết rằng ta không nên che đậy điều gì trong lòng ta trước tình bạn, nó phải đọc mọi tình cảm trong lòng ta để tán thành nếu là chính trực, và can đảm bài bác nếu không như vậy. Song hãy dẹp những chuyện đó và nói luôn tới điều anh dang quan tâm, nhất là trong lúc này. Anh yêu Xônphôni, tôi chẳng lấy gì làm lạ, có lạ chăng là nếu anh không yêu nàng. Hẳn là vẻ cực kỳ diễm lệ của nàng đã khiến anh xúc động, lại càng xúc động hơn vì sự tinh tế cao quý của nàng, khao khát thâu tóm ngay lấy tất cả cái gì, cũng như nàng, có tính chất ưu việt và hiếm có. Vậy mối tình của anh đối với nàng là hợp lý còn anh thì không hợp lý khi than phiền số phận đã cho nàng làm vợ tôi, vì nghĩ mà không thú với tôi rằng nếu nàng lấy người nào khác, thì anh có thể yên tâm yêu nàng hơn và đỡ băn khoăn hơn. Nhưng nếu anh còn giữ được trí minh mẫn thì anh phải nhận rằng nàng rơi vào tay tôi là tốt hơn hết, cho hạnh phúc và lợi ích của anh. Vì bất cứ kẻ nào khác, ở vào địa vị tôi, hẳn là sẽ ưng làm loại ý mình hơn là toại ý anh. Còn tôi đã là bạn thân của anh, nếu như anh cung coi tôi là bạn thân, thì anh phải chờ đợi ở tôi một sự gì khác hẳn. Từ khi tình thân kết hợp hai ta, tôi không nhớ có gì mà tôi không chia xẻ với anh, mà anh không cùng làm chủ ngang với tôi. Tôi cũng sẽ không đặt ngoại lệ cho trường hợp này, dù sự việc có tiến hành sâu hơn hiện thời nữa, song sự việc chưa sâu đến mức khiến cái gì định dành cho tôi lại không thể chia xẻ chính đáng cho anh mà không tổn thương đến sự ngay thẳng và lễ độ. Anh hãy cứ tin là sự việc sẽ như vậy, và trong dịp này nếu tôi không chịu để cho ý muốn của tôi tùy thuộc ý muốn anh thì tự tôi sẽ có thể nghĩ thế nào về tình thân thiết mà tôi đã đành cho anh. Đành rằng tôi đã là vị hôn phu của Xôphrôni, rằng tôi đợi chờ ngày cưới với sự nóng lòng của tình yêu, nhưng vì tình yêu ở lòng anh mãnh liệt hơn ở lòng tôi, bởi vì anh biết ra giá trị người được yêu hơn tôi thì tôi xin hứa với anh là nàng sẽ bước vào nhà tôi không phải để làm vợ tôi mà làm vợ anh, vậy anh hãy xua đuổi nỗi buồn u ám đánh bạt những ý nghĩ đen tối đã giày vò anh, cái u sầu ngấm ngầm đục khoét anh, anh hãy lấy lại sức khỏe khí lực, sự vui tươi, và hãy chờ đợi trong vui mừng bình tĩnh cái phần thưởng mà tôi sẽ không thể nào chối lừ mà không là hèn mọn đối với mối tình bạn hào hiệp nhất xưa nay.

Nghe bạn nói vậy, Ttitut càng thêm xấu hổ, sự xấu hổ mà chàng không kém cảm thấy dù có niềm hy vọng đầm ấm được chiếm hữu người yêu. Lẽ phải khiến chàng thấy Gixipput càng hào hiệp bao nhiêu chàng càng không cam chịu để anh thi thố lòng hào hiệp ấy. Sự thuyết phục bồi hồi cảm động, chàng khóc nức lên, nước mắt đầm đìa, khó đáp nên câu:

- Bạn ơi, điều anh làm đầy đủ chỉ rõ cho tôi điều chỉnh phải làm. Trời chẳng dung cho tôi nhận nàng làm vợ mà Trời đã an bài cho nàng làm vợ anh, vì thấy anh xứng đáng hơn. Nếu trời muốn người đàn bà ấy thuộc về tôi thì đã không định phận cho anh. Anh hãy vui hưởng sự chọn lựa của Người, hãy làm trọn ý muốn ở lời phán bảo ngầm của Người và để mặc tôi tiêu ma trong nước mắt mà Người đã dành cho tôi, thời gian sẽ giúp tôi thắng nỗi đau trong lòng, còn sở nguyện của anh thì sẽ toại nguyện, hoặc tôi sẽ quỵ vì quá đau đớn và khổ tâm của tôi sẽ kết thúc.

- Titut ơi, - Gixipput lại nói. - nếu tình bạn thân thiết của chúng ta cho phép tôi được ép anh chiều ý tôi trong điều gì và buộc anh phải vâng theo, thì tôi muốn dùng xu thế của nó chính trong dịp này đây, tôi nhắc lại với anh rằng Xôphrôni sẽ là vợ anh. Tôi biết khá rõ sức mạnh của tình yêu như thế nào, tôi biết nó đã từng đưa các tình nhân đến một kết thúc khổ sở, và tôi thấy anh yếu quá, tôi không tin rằng anh chống đỡ nổi nỗi khổ đau, anh sẽ bị đánh bại, anh sẽ gục dưới cái sức nặng đè lên anh, và anh tưởng bạn anh có thể sống sót sau anh ư? Vậy thì, dù tôi chỉ xét đến lợi ích của tôi thôi, dù tôi chỉ hỏi đến ý muốn tự bảo vệ mình thôi, anh cũng cứ phải lấy Xôphrôni. Anh yêu nàng quá, không thể yêu người nào khác, đối với anh, không bao giờ có người đàn bà nào khác có thể thắm thiết hơn nàng, về phần tôi, tôi tự biết có đủ quyết tâm để rời nàng và đem âu yếm đặt sang phía khác được, do đó tôi sẽ làm cho chúng ta cùng thỏa mãn. Tôi sẽ có thể là kém hào hiệp nếu đàn bà cũng hiếm như bạn thân nhưng, vì tôi tìm một người vợ khác dễ dàng hơn là có được một bạn thân như anh, cho nên tôi chẳng đắn đo gì giữa hai sự hy sinh đó. Bởi thế, nếu lời tôi cầu xin có đôi chút quyền lực nào đối với anh thì tôi van anh hãy đánh tan nỗi buồn u ám làm anh hao mòn, hãy sống trong sự bình tĩnh êm đềm nhất và đợi chờ ở tình bạn cái phần thưởng của tình yêu.

Mặc dầu Titut còn đôi chút xấu hổ nhận Xôphrôni và còn muốn cứ từ chối, song bị lời lẽ của Gixipput và nhất là bị tình yêu cám dỗ, chàng trả lời, giọng bối rối:

- Bạn ạ, nếu tôi làm theo điều anh muốn và yêu cầu thì không biết là tôi sẽ ngả theo khuynh hướng của mình hay ý muốn của anh nhiều hơn, song vì lòng hào hiệp của anh quá rộng, anh không chịu nghe lời khước từ chính đáng của tôi thì tôi xin nhận tất cả những ân huệ anh định dành cho tôi. Xin anh tin chắc tôi sẽ không bao giờ quên rằng tôi chịu ơn anh, không những về người mà tôi yêu nhất, mà con về bản mệnh tôi nữa, điều ước ao nồng nhiệt nhất của tôi là thần thánh run rủi cho tôi có một ngày kia được cơ hội chứng tỏ anh thấy hết lòng biết ơn của tôi. Vậy là chỉ còn bàn tìm cách làm cho việc được thành đạt thôi.

Gixipput nói:

- Muốn thực hiện ý định của chúng ta thì, theo tôi nghĩ, ta phải làm như thế này. Anh biết là Xôphrôni đã chỉ được ưng thuận gả cho tôi sau bao lần thương lượng giữa thân nhân của tôi và của nàng. Nếu bây giờ tôi nói ra là tôi không ưng nàng thì sự từ chối đó tránh sao khỏi gây nên chuyện vỡ lở lớn. Tôi sẽ gây sự chia rẽ cho cả hai gia đình. Tuy nhiên, tôi cũng chẳng lo ngại điều ấy, nếu như vì thế mà tôi có thể làm cho anh chiếm được đối tượng ước muốn. Nhưng cách đó bấp bênh lắm, và rất có thể sự hy sinh của tôi chẳng đem lại gì cho anh và cha mẹ nàng sẽ gả nàng cho một người khác. Vậy, trừ phi anh có ý kiến hay hơn, nếu không tôi nghĩ là cứ nên tiếp tục và hoàn thành việc tôi đã bắt đầu. Tôi sẽ đưa Xôphrôni về nhà tôi, tôi sẽ làm hôn lễ, đến đêm anh sẽ hết sức bí mật đến ngủ cùng nàng, như là vợ anh. Sau đó, khi nào tình hình cho phép, ta sẽ công bố chuyện ấy. Dù người ta chấp thuận hay không chấp thuận cuộc hôn phối thầm kín đó, thì nó cũng là chuyện đã rồi, và chẳng ai có quyền phá bỏ những ràng buộc của nó nữa.

Titut rất tán thưởng phương kế ấy, và chàng vừa phục hồi sức khỏe là bạn chàng đón ngay Xôphrôni về nhà. Hôn lễ rất huy hoàng. Đến đêm các bà đặt cô dâu vào giường chồng nàng và ai nấy rút lui. Phòng riêng của Titut giáp với phòng của Gixipput và có thể từ phòng nọ đi sang phòng kia. Sau khi tắt đèn, Gixippu sang phòng bạn. và bảo chàng vào ngủ với vợ mình. Titut xấu hổ và có phần hơi nhục vì một sự hào hiệp rộng lớn và kiên trì đến thế ra bộ khó khăn không chịu đi, song bạn chàng, lúc nào cũng chân thực và tình cảm đã qua mọi thử thách, hết lòng thuyết phục khiến chàng cũng phải quyết ý. Vừa vào nằm với nàng là Titut vuốt ve ngay nàng, và nắm tay nàng hỏi rất khẽ nàng có muốn làm vợ mình không. Xôphrôni tưởng chàng Gixipput, trả lời một tiếng "có" rất dịu dàng.

- Anh cũng nóng lòng được làm chồng em. Titut vừa nói tiếp vừa tra một chiếc nhẫn quý vào ngón tay nàng. Sau nghi lễ mà chàng cho là cần thiết ấy. chàng hưởng quyền của người chồng và những vui thú của một tình lang sung sướng.

Giữa khi ấy, cha Titut mất, chàng nhận được nhiều thư nhà đòi chàng về ngay La Mã để chỉnh đốn việc thừa kế. Vì các lá thư thúc bách, chàng quyết định đi ngay với Xôphrôni, điều đó chỉ có thể thực hiện nếu nàng thông tỏ hết sức việc đã xảy đến cho nàng. Gixipput nhận làm việc đó và nói rõ sự tình cho nàng biết. Người đẹp không thể nào tin như thế được. Song, để chứng minh sự thật về lần cuối nàng chung chăn chung gối. Titut nhắc lại nhiều đặc điểm bí mật mà chỉ chồng nàng mới biết, khiến nàng ngạc nhiên. Sau khi than vãn cho hả nỗi đau về cái trò lừa dối bày ra cho mình, nàng đi tìm cha mẹ kể lại chuyện. Hai người vô cùng tức giận và hết sức buồn bực về sự lừa lọc ấy. Cả gia đình Gixipput cũng rất bất bình về cách cư xử của anh, nhưng song thân Xôphrôni, là những người liên quan nhất, làm ầm ỹ và lớn tiếng nói rằng Gixipput phải chịu một trừng phạt đích đáng. Anh đương đầu với cơn bão táp, chống đỡ rằng, trái lại, người ta phải thể hiện lòng biết ơn anh đã cho Xôphrôni một người chồng yêu nàng say đắm, và xứng đáng kết hợp số phận với nàng hơn anh nhiều.

Titut được chứng kiến tất cả những trận bàn cãi ấy mà chàng là nguyên nhân duy nhất, nên hết sức buồn và không ngớt tỏ lòng ân hận với bạn. Cuối cùng, biết bản tính người Aten, dễ công kích, dọa nạt và làm ầm ĩ chừng nào họ thấy không có ai chống trả họ, nhưng ngược lại, họ nhượng bộ ngay một khi vấp phải sự can đảm và khí thế, chàng quyết định chấm dứt những lời nói ra vào của họ bằng một hành động biểu lộ một trái tim La Mã đồng thời thấm đượm cả tinh thần Aten. Với dụng ý ấy, chàng mời các thân nhân của Xôphrôni và Gixipput đến họp trong một ngôi đền, và chỉ có một mình Gixipput đi theo, chàng nói với họ như sau:

- Nhiều vị hiền triết cho rằng mọi hành động của người ta chỉ là hậu quả tất nhiên của những giáo lệnh vĩnh hằng của thần thánh, và hết thảy mọi sự xảy ra đều đã được thần thánh phán truyền. Nhiều triết gia khác hạn định sự tất nhiên áy cho những việc đã qua. một vài người chủ trương rằng nó lan rộng cho cả quá khứ, hiện tại và tương lai. Xét gộp các ý kiến đó hay xét riêng từng ý kiến, ai hiểu đời đều thấy rằng bài bác sự đã rồi và không thể hủy bỏ được là tranh khôn với thần thánh. Nếu thần thánh là không thể lầm lẫn, như chúng ta phải tin vậy thì tìm lý lẽ bàn cãi những việc người đang làm hay những việc đã được làm theo lệnh người, chẳng là điên dại nhường nào, tự thị thô lỗ nhường nào, đáng trừng phạt đó sao? Nay các vị không ngớt quở trách cuộc hôn nhân của tôi với nàng Xôphrôni mà các vị đã tưởng là gả cho Gixipput thì thưa các vị các vị chẳng là ở trong số những người liều lĩnh, tự thị đó sao? Phải, chính các vị, những người không muốn suy nghĩ rằng sự tiền định từ vạn cổ là nàng sẽ là vợ tôi chứ không vợ bạn tôi.

Nhưng, chẳng tìm cách dựa vào các mệnh lệnh của thiên công, là đấng khó hiểu với một số người và không thể hiểu được đối với tất cả, ta hãy giả dụ rằng thần linh chẳng can thiệp gì vào các hành động của ta, và ta hãy chỉ nói đến các lý lẽ hoàn toàn thuộc về con người thôi. Muốn thế tôi sẽ bắt buộc phải làm hai điều trái ngược với bản tính tôi một là, tự khen mình đôi chút, hai là chỉ trích người khác, song vì trong cả hai trường hợp tôi chỉ cần đến sự thật, xin các và đừng e ngại tôi che giấu sự thật trong từng việc nhỏ nhất. Tôi xin bắt đầu thưa với các vị rằng không có gì kém hợp lẽ và chứng tỏ sự mù quáng của tức giận hơn là những than phiền, rêu rao, châm chọc của các vị đối với Gixipput, vì cớ anh đã cho tôi lấy làm vợ người mà các vị đã định gả cho anh. Và thực sự, chẳng những không thấy trong hành động ấy có điều gì đáng trách, tôi lại có thấy không có điều gì là không đáng khen hết thảy, một là vì anh đã làm bổn phận một người bạn thân, hai là vì anh đã hành động khôn ngoan hơn các vị có thể làm.

Ở đây tôi không muốn nói rộng với các vị về những quy luật thiêng liêng của tình bạn, tôi chỉ xin nói qua rằng những ràng buộc của nó, về nhiều phương diện, là mạnh hơn và mật thiết hơn những ràng buộc thân thích. Quả thật, cha mẹ, họ hàng là do số phận cho ta, bản thân là do sự lựa chọn của chính ta cho ta. Vậy nếu Gixipput ưng gìn giữ tính mệnh tôi hơn gìn giữ sự khoan dung của các vị từ có gì là đáng ngạc nhiên đâu.

Nhưng tôi xin nói sang phần thứ hai câu chuyện, để muốn bày tỏ rằng anh đã khôn ngoan hơn các vị, vì tôi thấy hình như các vị không hiểu rõ về các quy luật của tình bạn hơn các mệnh lệnh của thần thánh phù trợ. Ý định của các vị là gả Xôphrôni cho một triết gia trẻ tuổi, Gixipput cũng đã gả nàng cho một triết gia trẻ tuổi, các vị thì cho một người Aten, anh ta thì cho một người La Mã, các vị thì cho một người quý tộc và chính trực, anh ta thì cho một người dòng dõi hiển hách hơn và cũng ngay thẳng ngang thế, các vị thì cho một người giàu có, anh ta thì cho một người giàu có hơn, các vị thì cho một người ít yêu nàng và biết nàng qua loa, anh ta thì cho một người sủng ái nàng và đặt vào sự chiếm hữu nàng tất cả hạnh phúc của đời mình. Nhưng để người ta không thể cãi lại gì về các điều tôi đưa ra đó, ta hãy xem xét tất cả từng phần một. Để chứng tỏ tôi trẻ tuổi và là triết gia thì bộ mặt và việc học hành của, tôi là đủ. Gixipput và tôi cùng tuổi và đã cùng theo một môn học hăng say ngang nhau. Cũng không thể cãi được anh ta là người Aten, và tôi là người La Mã. Song, nếu bàn cãi về quang vinh của hai quốc gia, tôi sẽ nói La mã thì tự do, Aten chịu cống hiến; La Mã chỉ huy thiên hạ, và Aten tuân lệnh La Mã; La Mã nổi danh về binh lực, chính thể và văn học, và Aten chỉ rạng rỡ về lợi điểm sau cùng này thôi. Mặc dù ở đây tôi là một học sinh thường thôi, nhưng xin các vị biết cho rằng tôi không phải sinh ra trong đám dân thấp hèn. Các nhà tôi ở, các quảng trường công cộng, đều trang trí bằng tượng ông cha chúng ta; và, nếu các vị đọc sử ký của chúng tôi, các vị sẽ thầy dòng họ Canhtut thường được nhận những vinh dự khải hoàn, và con cháu của họ, cho đến tôi, không những không làm giảm chút nào thanh danh của họ tôi, mà đã chỉ đem thân rạng rỡ mới lại cho nó. Tôi sẽ khoe khoang về của cải của tôi; nếu tôi không nhớ rằng sự nghèo khó cao quý xưa kia đã là phần dành cho các anh hùng La Mã song, nếu sự không hiểu biết mù quáng nó của quần chúng cho tôi. Tôi cảm biết rằng Gixipput là người đồng hương của các vị thì anh trở thành bà con thông gia sẽ là điều thích thú cho các vị. Nhưng tôi sẽ kém hữu ích cho các vị ở La Mã hơn anh ta có thể hữu ích cho các vị ở Aten chăng? Ở chốn kinh kỳ của thiên hạ, tôi sẽ là một người bạn thân mau mắn và tích cực, một người che chở và một chỗ nương tựa cho công việc riêng và chung của các vị. Vậy tôi kết luận về tất cả các điều đó rằng không thể không công nhận, mà không bất công hay không mù quáng, rằng Gixipput gã hành động khôn ngoan hơn các vị có thể làm. Tôi còn kết luận nữa rằng Xôphrôni đích thực đã kết hôn vì nàng là vợ của Titut Canhtut Fuylviut, người dòng dõi quý tộc lâu đời giàu có vô biên, công dân thành La Mã và bạn thân của Gixipput. Ai lấy thế làm lạ, lẩm bẩm và than phiền, là tuyệt đối không biết gì về lịch sử. Có thể có người muốn nói thế này thế nọ, không phải về sự việc mà về hình thức chăng? Họ thấy Xôphrôni trở thành vợ tôi một cách giấu giếm, không có ý kiến, có lời khuyên bảo của mẹ cha, là ít đoan chính chăng? Vậy đó là một điều hiếm có và đáng lạ đến thế ư? Tôi sẽ không nêu thí dụ của nhiều người đàn bà đã chọn lựa chồng trái ý muốn hẳn hoi của mẹ cha, nhiều người khác đã đi trốn với tình nhân hoặc đã cưỡng bức ý muốn của những người mình phải tùy thuộc bằng sự mang thai sớm, Gixiphrôni không ở vào một trường hợp nào như thế cả. Gixipput đã gả nàng cho tôi với tất cả nền nếp, tất cả sự thận trọng mà sự nghiêm ngặt tỉ mỉ nhất trên có thể đòi hỏi. Có lẽ một vài người bẻ lại tôi rằng nàng đã được gả chồng cho người chẳng có quyền hành gì với nàng về phương diện đó. Lời bắt bẻ mới kém giá trị và đáng thương hại biết bao. Vậy phải chăng từ ngày nay số phận mới dùng tới những lời quanh co và ít tự nhiên để đi tới một đích nhất định sao? Vả chăng một anh thợ giày hay một nhà triết học giải quyết một công việc liên quan tới tôi thì có gì khác nhau miễn là việc ấy được giải quyết tốt? Nếu anh thợ giày hở chuyện thì về sau tôi sẽ coi chứng, để anh ta đừng dính tới công việc của tôi nữa; song không vì thế mà tôi sẽ kém cảm ơn anh ta về những đối xử tốt của anh. Về chuyện này cũng vậy nếu Gixipput đã gả chồng tốt cho con gái các vị, mà các vị than phiền về cách anh ta gả, thì là các vị điên. Nếu các vị nghi kỵ sự thận trọng của anh ta thì các vị hãy liệu đừng để anh ta mối manh gả chồng cho các cô con gái các vị nữa, nhưng các vị hãy nên cảm ơn anh ta về cô con gái mà anh ta đã gả tốt như thế. Vả lại, hẳn các vị thừa biết rằng tôi đã không hề tìm cách gian dối in vết nhơ nào lên danh dự và sự cao quý của nhà ta qua người Xôphrôni hết thảy. Quả vậy, mặc dầu cuộc hôn nhân của tôi bị che phủ dưới bóng đêm và màn bí mật, tôi đã không dùng đến sự cưỡng bức đối với nàng, tôi đã không làm kẻ cướp đoạt tội lỗi đến giành giật lấy trinh tiết của nàng, mà coi rẻ tình thông gia của các vị, tôi đã đến với danh nghĩa người say đắm sắc đẹp và đức hạnh của nàng. Trước đây tôi biết rất rõ rằng nếu tôi muốn theo những nghi thức thông thường thì tôi sẽ bị các vị từ chối, và nếu các vị muốn thành thực, các vị sẽ công nhận rằng không đời nào các vị chịu gả nàng cho tôi, sợ tôi đem theo nàng về La Mã, làm xa tầm mắt các vị một đối tượng thân thiết và yêu quý nhường kia. Đó là lý do xác thực của cái mưu kế tôi đã dám dung, và cuối cùng đã phải bộc lộ với các vị. Đó là tại sao Gixipput đã làm điều mà mới đây anh không có ý định làm, khi nhường cho tôi với xiết bao hào hiệp, một của báu thuộc quyền anh. Vả chăng, mặc dù tôi yêu nàng với nhiệt tình có thể tưởng tượng, nhưng tôi đã được cùng nàng ân ái không phải với danh nghĩa tình nhân, mà với danh nghĩa người chồng thực sự. Quả thực, tôi đã là người chồng, khi tôi vào giường nàng. Tôi đưa nàng cái nhẫn, tôi hỏi nàng có muốn tôi làm chồng không, nàng trả lời tôi rằng có. Nếu nàng bị lừa, có phải lỗi tôi chăng? Tại sao nàng không nghĩ tới hỏi tôi là ai?

"Vậy tội lỗi lớn của Gixipput, tội lỗi lớn của tình lang Xôphrôni là đã làm cho Xôphrôni kiều diễm nọ trở thành người vợ của Titut Canhtut. Đó là lý do tại sao các vị rình mò. các vị dọa nạt, các vị xâu xé bạn tôi. À! Thử hỏi các vị còn làm gì nữa nếu anh ta đã đem con gái các bị trao tay cho một người không tên tuổi, một người độc ác hay một người nô lệ? Những cùm kẹp nào, những nhà tù nào, những hình phạt nào mới đủ hả lòng căm thù của các vị bấy giờ? Nhưng ta hãy dứt khoát gạt bỏ cái chuyện bỉ ổi ấy đi.

Một sự biến mà trước đây tôi tưởng là còn xa xôi, vừa xảy tôi cho tôi là cha tôi mất, công việc gọi tôi về La Mã, muốn đưa Xôphrôni về đấy, tôi nghĩ là phải thổ lộ những điều bí mật mà đáng lẽ tôi còn giấu các vị lâu nữa. Nếu các vị hiền từ thì lời tâm sự của tôi sẽ không làm mất lòng các vị. Các vị dễ thấy là nếu tôi muốn lừa dối các vị, làm nhục các vị tôi có thể lợi dụng cơ hội may của tôi, cười cợt và bỏ trốn. Song trời nào dung cho ý định hèn mạt như thế có thể làm nhơ bẩn trái tim một người La Mã bao giờ! Xôphrôni thuộc về tôi do lệnh của các thần linh, do lòng hào hiệp của bạn tôi, do hiệu lực những quy luật của loài người, do mưu mô vô tội mà tình yêu đã xui bảo tôi, vậy mà các vị xem chừng tự nghĩ mình khôn hơn thần linh hay các người khác, các vị không thừa nhận một quyền chính đáng như thế! Tức là nhục mạ tôi bằng hai cách đều bất công và phi lý. Trước hết, các vị giữ Xôphrôni lại, mà các vị không có quyền hành gì đối với nàng, và các vị đe dọa Gixipput, mà các vị đáng phải biết ơn anh. Tôi không muối nói dài thêm nữa để chứng minh với các vị sư mâu thuẫn và điên dại của cách xử sự như vây, nhưng lấy danh nghĩa là người bạn, tôi khuyên các vị nên nén căm hờn và lòng khinh thị mà giao trả Xôphrôni cho tôi, để tôi có thể từ biệt các vị với tình cảm của người thông gia, và giữ được mãi với các vị những tình cảm của người bạn chân chính. Nếu các vị không bằng lòng về việc đã làm, và các vị dám chống lại những hậu quả tự nhiên của cuộc hôn nhân của tôi thì tôi tuyên bố với các vị rằng tôi ra đi với Gixipput, và một khi về tới La Mã, tôi sẽ có cách lấy lại vợ tôi trái ý các vị, và bây giờ các vị sẽ biết, do kinh nghiệm hận thù chính đáng của người La Mã là đáng sợ như thế nào!

Nói như thế rồi Titut đứng lên, nét mặt hầm hầm dắt tay Gixipput, đột ngột ra khỏi đền, vung tay ra vẻ một người đe dọa. Những người ngồi lại đấy, xúc động vì các lý lẽ chàng đã nêu ra, nhưng còn sợ hãi hơn vì những lời cuối cùng của chàng, đều sẵn sàng nhận tình thân của chàng, và nhất trí kết luận rằng Gixipput đã không muốn là bà con thì nên lấy Titut làm bà con hơn là mất tình thông gia của người này tại chuốc sự hằn thù của người nọ. Thế là họ đi tìm Titut, bảo chàng rằng họ mãn nguyện nhận chàng làm người thân, rằng Xôphrôni sẽ vẫn là vợ chàng và Gixipput là bạn rất tốt của họ. Hai bên ôm hôn lẫn nhau, và Xôphrôni được trả về với chồng. Người phụ nữ khéo léo ấy bất đắc dĩ phải đem mối tình yêu đã dành cho Gixipput chuyển sang Titut và đi theo chồng về La Mã, ở đấy nàng được đón tiếp vinh dự.

Gixipput ở lại Aten, phải chịu nhiều sự ruồng bỏ của người đồng hương. Người ta lợi dụng việc Titut xa cách để âm mưu chống anh và người ta kéo bè kết đảng đến làm cho anh và cả gia đình bị kết án đày đi xa vĩnh viễn. Từ giàu có trước kia, anh trở thành nghèo đến nỗi, thấy mình bị dồn vào cảnh ăn xin, anh cố lê lết đến tận La Mã, để thử xem trong lòng Titut có còn lại một vài dấu tích nhớ tới anh chăng. Đến nơi, anh được biết chàng còn sống và hưởng sự quý mến tôn trọng chùng của người La Mã. Anh đứng ở cổng nhà chàng và chờ lúc chàng ra đi, không đám nhờ phi báo, bởi vì quá xấu hổ vì tình trạng thảm hại mà số phận dồn đẩy anh vào, song, anh không quên điều chi để bạn chú ý đến mình, tin chắc rằng nhận ra mình, thể nào bạn cũng cho gọi anh, Titut ra cổng và đi qua không nói gì với anh, Gixipput cho là chàng đã nhìn thấy và khinh rẻ anh nên rút lui phẫn uất, căm giận nghĩ đến tất cả những gì mình đã làm cho bạn. Trời đã tối mà người ấy Hy Lạp bất hạnh đó vẫn còn bị đói. Tiền không có, của cải cũng không, và ao ước chết đi hơn là sống, anh ra khỏi đô thành, đến một nơi khủng khiếp hẻo lánh, tới một hang đá, đi sâu vào đó nằm vật xuống đất và đợi giấc ngủ, nước nước mắt chua xót rơi lên hòn đá dùng làm gối đầu.

Sáng hôm sau, hai tên kẻ trộm đến hang đá ấy để chia của lấy được ban đêm. Chúng sinh chuyện cãi nhau, chúng đi đến đánh nhau, và thằng khỏe hơn giết chết thằng kia. Gixipput chứng kiến chuyện đó, cho là đã tìm thấy một cách chắc chắn để đi tới cái chết đang mong muốn, mà không phải tự giết mình. Anh ở bên xác chết cho đến khi tòa án được tin đến bắt và đem anh vào tù. Người ta hỏi anh, anh chẳng khó khăn gì nhận là tội giết người. Pháp quan tên là Varông ra lệnh cho đóng đinh anh lên chữ thập theo lệ thời ấy.

Khi người ta sắp đưa anh đi hành tội, Titut ngẫu nhiên có mặt ở pháp đình. Chàng nhìn kẻ phạm tội. Chàng xiết bao ngạc nhiên, khi nhận ra người bạn tốt của mình! Ý muốn đầu tiên của chàng là cứu bạn, nhưng làm thế nào? Bằng cách gì? Chàng không biết cách nào khác hơn là tự tố cáo mình. Quyết thế rồi, chàng kêu lên:

- Ông Varông, hãy gọi người khốn khổ kia lại, chẳng phải anh ta là thủ phạm, mà là tôi, chính tôi đã phạm tội giết người. Hỡi ôi! Phạm trọng tội ấy tôi đã xúc phạm các thần linh khá nhiều rồi, nên không muốn lại xúc phạm chư vị thần linh nữa mà để kẻ vô tội phải nhận cái cực hình tôi đáng chịu.

Varông rất ngạc nhiên, và nhất là rất bực mình vì cả cử tọa nghe thấy lời chàng thú tội. Song, vì danh dự không thể nào che đậy và công khai vi phạm pháp luật, ông cho thả Gixipput và bảo anh trước mặt Titut:

- Sao lại điên dại vô cớ thú nhận một tội mà anh đã không làm và liều lĩnh thú ra, làm anh suýt mất mạng. Anh tự nhận là kẻ giết người, vậy mà người này lại khai rằng anh ta giết.

Gixipput ngẩng lên, nhìn thấy Titut. Bấy giờ anh cảm thấy những nghi ngờ anh đã có về lòng biết ơn của bạn là bất công, và chàng đã tự thú phạm tội chỉ cốt để cứu anh

Anh nói với pháp quan, nước mắt rưng rưng:

- Chắc chắn chẳng có ai ngoài tôi ra là thủ phạm vụ giết người đang truy tố này, từ bây giờ tình thương của Titut là vô ích, tôi phải chết thôi.

Titut về phía mình, cũng kêu lên:

- Hỡi pháp quan, ông thấy rằng người này là người nước ngoài, ông biết người ta đã tìm thấy anh ở gần hang đá và không mang khí giới, ông chẳng phải khó khăn gì cũng nghĩ ra được rằng anh ấy tìm cái chết để thoát khỏi cảnh nghèo khổ. Xin hãy tha anh ấy ra và hãy để cho tôi cái hình phạt tôi đáng chịu kia.

Sự tranh cãi mới lạ về một vấn đề như thế khiến các khán giả rất lạ lùng, và Varông ngạc nhiên hơn ai hết về hai người nài nỉ tranh gỡ tội cho nhau này, đoán chừng là không ai trong cả hai phạm tội. Trong khi ông đang nghĩ cách cứu họ, chợt có một người trẻ tuổi đến, tên là Puyblliut Ambutut có tiếng là một kẻ hung ác quen nghề trộm cướp. Chính hắn đã phạm cái tội giết người mà đôi bạn thân đang tự tố cáo, động lòng thương họ vô tội, hắn kêu lên:

- Thưa pháp quan, tôi có thể chấm dứt sự tranh cãi giữa hai người này. Không biết có vị thần linh nào giày vò lòng tôi và khiến tôi phải thú nhận tội ác của mình. Không ai trong hai người này phạm tội hết, chính tôi đã giết người mà sáng nay người la tìm thấy xác. Trong khi chia với bạn tôi những của ăn cắp chung, tôi đã trông thấy người này đang ngủ say trong hang đá. Còn về Titut, tôi không cần tìm cách gỡ cho ông ta, danh tiếng ông đủ nói thay cho ông. Vậy xin hãy xét xử tôi, và cho tôi nhận cái hình tội pháp luật quy định.

Tiếng đồn về chuyện kỳ lạ này đến tai vua Octavơ, nhà vua cho gọi cả ba người lên, tự mình hỏi để biết duyên cớ gì khiến họ cứ đòi chết. Sau khi mỗi người nói rõ lý do, nhà vua cho thả hai người vô tội, và vì họ mà ân xá cho kẻ có tội.

Titut dẫn bạn Gixipput đi, và sau khi trách anh ít tin ở tình bạn của mình, vuốt ve anh và đưa anh về nhà. Xôphrôm tiếp đón anh với tình thân, chàng rất chăm lo hồi phục sức khỏe của anh, và cố làm cho anh quên hoạn nạn của mình đi. Titut chia với anh tất cả của cải và gả em gái tên là Fulvia cho anh. Rồi chàng bảo anh:

- Anh có thể ở đây với tôi hay trở về Aten mà hưởng thụ tất cả những gì tôi đã biếu anh.

Song Gixipput một mặt bị kết án biệt xứ bắt buộc, mặt khác vì tình quyến luyến đối với Titut lôi cuốn, ưng thành La Mã hơn quê cha đất tổ. Hai gia đình sum vầy và sống trong tình thân thiết rất mực, hình như thời gian không những không làm giảm mà càng tăng thêm tình yêu thương giữa họ với nhau.

Vậy mới biết tình bạn tuyệt diệu nhường nào! Đáng kính đáng khen nhường nào! Chính nó làm nảy nở, nuôi dưỡng và duy trì những tình cảm hào hiệp đẹp đẽ nhất mà trái tim người có thể có. Nhân đức và biết ơn nó là kẻ thù của mọi tật xấu và nhất là sự bủn xỉn, người ta thấy nó đầy sốt sắng tích cực và may mắn, xui khiến ta làm cho người khác điều gì mình muốn người khác làm cho chính mình. Song, than ôi! Ngày nay những tác dụng chói lọi của nó mới hiếm hoi thay! Người đời trở thành ích kỷ và vị kỷ, đã đem cái thần đức tôn nghiêm ấy đầy đọa ra khỏi mặt đất. Tuy nhiên tình cảm nào ngoài tình bạn, lợi ích nào ngoài những lợi ích nó chỉ định đã gây nên, trong tâm hồn Gixipput cái lòng thương khiến anh thấy bạn khóc lóc thở than mà đem hiến cho bạn một người tình kiều diễm và thiết tha yêu mến? Những quy luật nào ngoài quy luật tình bạn, đã có thể chuyển rời Gixipput khỏi cái giường cầm giữ nàng, ở đấy, rất có thể nàng đang gọi anh? Nỗi e ngại nào đã khiến anh bỏ lỡ một cơ hội đẹp như thế để thỏa mãn thèm muốn của mình, giữa độ tuổi mà điều gì người ta cũng dám làm, nếu không phải e ngại xúc phạm bạn, làm tổn thương niềm tin tưởng anh đã gây cho bạn? Của cải nào, quyền thế nào, danh vọng nào khiến cho Gixipput có thể làm anh quyết định bỏ tình yêu của những thân nhân của anh và của Xôphrôni, đương đầu với những thóa mạ và kêu ca của một đám người thô lỗ. Chỉ tình bạn mới có thể đem cho anh cái can đảm anh cần đến.

Một mặt khác, tình cảm nào ngoài tình bạn đã có thể khiến Titut tìm kiếm cái chết để giải thoát bạn. Nhất là khi chàng có thể giả vờ không nhận ra bạn mà không có vẻ là bạc bẽo? Động cơ nào ngoài động cơ anh bạn đã cho chàng có đủ lòng hào hiệp chia sẻ của cải với Gixipput. mà số phận đã dồn đẩy vào cảnh cùng khổ cực kỳ! Tình yêu thương nào ngoài tình bạn thần thánh ấy khiến chàng sẵn lòng gả em gái cho một người hoàn toàn trần trụi? Vậy, tại sao người đời tỏ ra quá sốt sắng tìm kiếm thân thích, anh em ruột thịt, tăng thêm gia nhân đầy tớ theo hầu, họ làm sao nhãng việc kiếm những bạn thân chân chính. Có khi người ta bị thân nhân ruồng rẫy, thì chỉ một mình người bạn đó có thể bù đắp lại toàn vẹn sự mất mát kia!