CHƯƠNG II

Tác giả một cuốn sách hoàn toàn làm chủ cuốn đó

Simon Marion (1586)

Có người bảo không ai bênh vực quyền lợi của mình mạnh mẽ bằng nhà văn. Lời ấy áp dụng vào văn nhân Âu, Mỹ thì đúng; vào văn nhân nước ta thì mười lần sai tới chín, vì mười người may lắm được một người hiểu rõ quyền lợi của mình.

Nguyên nhân một phần là do ta có nhiều nhà văn tài tử, cho viết văn không phải là một nghề. Ở đầu cuốn nầy, tôi đã nói quan niệm ấy là quan niệm chung của các nhà văn phương Đông từ thế kỷ 19 trở về trước, và chúng ta mới biết về quyền tác giả độ chục năm nay, trong khi quyền ấy xuất hiện ở Âu châu từ khi nghề in thịnh hành, nghĩa là khoảng ba, bốn thế kỷ.

Trước công nguyên, tại La mã đa có nhiều tiệm sách, song khi đem bản cảo giao cho một tiệm, nhà văn đã chẳng được lãnh một số tiền nào cả mà còn mất luôn quyền sở hữu về tác phẩm của mình, vì tác phẩm đã hoàn toàn thành của công, ai muốn phỏng, cóp cũng được, luật lệ không hề ngăn cấm. Tình trạng ấy y như ở phương Đông ta hồi xưa.

Tới thế kỷ 16, tại Pháp có Simon Marion bắt đầu bênh vực nhà văn, ông tuyên bố: “Tác giả một sách hoàn toàn làm chủ cuốn đó”.

Thời ấy, quan niệm đó còn mới mẻ quá, cho nên không ai cho Marion là có lý và nhà vua vẫn bênh vực các tiệm sách, làm thiệt thòi cho nhà văn. Văn nhân thường bán đứt tác phẩm lấy một số tiền nhất định, nhà xuất bản sau đó có tái bản bao nhiêu lần nữa cũng không phải trả thêm quyền tác giả.

Tới thế kỷ 18, quyền tác giả cũng không được trọng hơn. Một nhà xuất bản nọ tự do in một tác phẩm của Voltaire, chẳng cần xin phép gì cả, chỉ cần nhắn tác giả trong mấy hàng in ở trang đầu, đại ý rằng: Tác phẩm đó lợi ích cho đại chúng nên y in lại, và chắc Voltaire không trách y vì y có công làm cho nhiều người thưởng thức văn của ông. Cái câu nhắn đó nghe mới ngọt ngào làm sao! Nhưng không rõ Voltaire có biết điều mà cảm ơn y chăng?

Mới cách đây vài năm, nhân vụ một tờ nhật báo tự tiện trích đăng bài ở tập Cảo Thơm của Hồ Hữu Tường, một nhà “ngôn luận” lõi đời ở Sài gòn cũng dùng cái giọng ngây thơ ấy mà trách nhà văn họ Hồ đã không biết ơn nhà báo “truyền bá giùm” những bài của mình, còn đòi kiện là đạo văn nữa. Họ Hồ quả đã không biết hy sinh cho văn hóa!

Năm 1777, vua Louis XVI ra một chỉ dụ thu hẹp quyền lợi của nhà xuất bản và cho nhà văn những quyền lợi vô hạn, được phép in ấn tác phẩm của mình rồi bán lấy.

Tức thì các nhà xuất bản nhao nhao lên phản đối, còn phe văn nhân thì nắm tay nhau bênh vực quyền lợi của mình. Hăng hái nhất là Balzac. Ông hô hào đòi quyền tác giả phải được vĩnh viễn, bảo rằng diễn một vở kịch mà không xin phép tác giả thì cũng như ăn cắp một cách tráo trợn vật quý nhất của người ta.

Nhưng rốt cuộc, phe văn nhân cũng vẫn thua, chỉ dụ bị bãi bỏ và phải đến sau cuộc đại cách mạng Pháp từ năm 1793 trở đi, mới có những sắc lệnh định rằng quyền tác giả được kéo dài tới 50 năm sau khi tác giả chết. Đó là một bước tiến đáng mừng, nhưng các văn nhân Pháp chưa được thỏa mãn, cho nên cuối thế kỷ trước, họ họp nhau thành hội, lập nhiều dự án để quy định luật lệ về tờ giao kèo xuất bản rồi trình cho chính phủ chấp thuận. Tuy nhiên chưa dự án nào được chuẩn y và hiện nay người ta vẫn còn dùng một kiểu mẫu giao kèo do một nhóm vừa nhà xuất bản vừa nhà văn thỏa thuận với nhai mà lập ra năm 1917.

Trước khi xét mẫu giao kèo đó, chúng ta nên biết qua về các kiểu giao kèo thường dùng từ trước tới nay.

* Giao kèo nhượng trọn quyền. Cách thức nầy lợi cho nhà văn ở chỗ có thể lãnh ngay được một số tiền quan trọng. Ở Âu châu, cách ấy chỉ dùng khi nào nhà xuất bản đặt cho nhà văn viết một cuốn sách theo những chỉ thị đã định trước. Ở nước ta, cách ấy rất thịnh hành vì nhiều nhà văn thiếu tiền, hoặc không biết rõ quyền lợi của mình, nhà xuất bản bắt sao họ cũng chịu.

* Giao kèo nhượng quyền. Cách thức nầy hợp lý, công bình hơn. Nhà xuất bản có quyền xuất bản sách của bạn trong một thời gian nhất định nào đó, và phải trả tiền cho tác giả từ 5 đến 20 phần trăm tổng số giá sách bán[50]. Mỗi lần tái bản, bạn đều được hưởng quyền ấy như lần in đầu tiên.

* Giao kèo hùn vốn. Có những sách khảo cứu bán rất chậm mà in rất tốn, không nhà xuất bản nào chịu mua bản quyền, tác giả phải xuất vốn để hùn với nhà xuất bản, hoặc một phần ba, hoặc một nửa tổng phí, rồi hai bên chia nhau số tiền thu về theo thể thức sau nầy:

Nhà văn để cho nhà xuất bản 50% bù vào số tiền hoa hồng cho các nhà đại lý những phí tổn chung; còn 50% thì chia cho hai bên, tùy theo công viết của tác giả và số vốn của mỗi bên.

Xuất bản sách theo cách đó, bạn không cầu lợi về tiền bạc mà chỉ mong có lợi về tinh thần.

* Giao kèo in hộ. Bạn phải chịu trọn phí tổn về in. Khi bán, trừ 50% để bù số tiền hoa hồng và phí tổn chung, còn bao nhiêu bạn lãnh hết.

Nếu bạn chắc tác phẩm của bạn sẽ bán được, nếu bạn lại có đủ vốn và quen một nhà xuất bản đừng đắn thì cách sau cũng có lợi cho bạn lắm. Bán tác phẩm, trung bình bạn chỉ được 10%; bỏ vốn nhờ in hộ, bạn có thể được trên 20% vì vốn in chỉ vào khoảng 20 tới 30%, mà bạn lãnh được hết thảy 50%. Vốn đó, chỉ nội sáu tháng bạn lấy về đủ, nếu sách bán khá chạy; nếu sách bán ế, tất nhiên bạn phải chịu thiệt.

Nhà văn nào muốn cho đời sống đừng thiếu thốn quá, cũng nên rán dành dụm cho có một số vốn đủ in tác phẩm của mình theo cách đó. Như bạn thấy, bỏ vốn in một cuối lợi bằng viết một cuốn và đáng lẽ phải viết một năm bốn cuốn mới đủ sống thì ta chỉ cần viết hai, vừa không mệt, vừa có đủ thì giờ để viết kỹ.

MẪU GIAO KÈO DO MỘT ỦY BAN HỖN HỢP

CÁC NHÀ XUẤT BẢN VÀ CÁC NHÀ VĂN LẬP RA NĂM 1917

Giữa hai bên ký tên dưới đây,

Một bên là Ô……………

Một bên là Ô……………

Đã có những thỏa thuận sau nầy:

Ô……………, nhường cho Ô………………. – và những người thừa kế của ông – quyền in, xuất bản và cho bán[51] một cuốn sách nhan đề là: …………………….

Ô………… nhận sự nhượng quyền đó, chịu phí tổn và mọi sự rủi ro trong khi in, xuất bản và bán.

Sự nhượng quyền ấy làm theo những điều kiện tổng quát sẽ kể ở dưới, có tính cách độc hữu, nhưng hai bên có thể thêm hoặc sửa đổi những ước khoản riêng chép tay ở sau những điều kiện tổng quát.

GIẢNG THÊM

● Những người nào có quyền lập tờ giao kèo.

Trước hết là tác giả và những người cộng tác với tác giả.

Muốn được đứng vào hàng cộng tác thì phải:

- Làm một công việc sáng tác[52] như tác giả; một thư ký đánh máy bản thảo không phải là cộng tác,

- Sáng tác một cách tự do: một thư ký tác giả mướn để tìm tài liệu hoặc để dịch, thảo vài đoạn, vài chương trong sách cũng không gọi là sáng tác được.

- Cũng chung một mục đích, một ý định với tác giả. Chẳng hạn bạn có những tài liệu riêng của gia đình bạn về Nguyễn Huệ, bạn không biết viết hoặc không có thì giờ viết, giao cho tôi những tài liệu ấy để tôi soạn một cuốn về vị anh hùng ấy, như vậy cũng là bạn cộng tác với tôi.

Tuy nhiên, những người cộng tác để soạn một bộ Bách khoa từ điển không được quyền ký giao kèo; chỉ người điều khiển công việc, vạch đường lối, lập bố cục, phân phát công việc… mới được gọi là tác giả của bộ đó.

- Khi tác giả còn sống thì vợ hoặc chồng của tác giả không có quyền ký giao kèo; chỉ khi tác giả chết rồi, vợ hoặc chồng mới có quyền ấy.

Như tôi đã nói, ở Pháp, thời hạn quyền tác giả kéo dài 50 năm sau khi tác giả chết. Trong thời gian đó, nếu vợ hoặc chồng tác giả cũng chết nữa thì những người kế thừa của tác giả có quyền ký giao kèo, trừ những người vị thành niên.

- Những tác phẩm nào có thể nhượng quyền được? Tất cả các sản phẩm văn tự như: niên lịch thông thư, niên giám, sách biên tập, tự vị, mục lục, sách giản yếu, một tập chú thích, bài báo, diễn văn, bài giảng của giáo sư…

- Có thể bán non những tác phẩm chưa viết không? Được, miễn là trong giao kèo phải định thời gian để viết và nhan đề hoặc đại ý của tác phẩm. Chẳng hạn bạn không thể nói rằng bạn hứa bán hết thảy những tác phẩm của bạn sẽ viết từ nay cho đến hết đời bạn, bất kỳ vấn đề gì, cho nhà xuất bản X; nhưng bạn có thể nói: Tôi hứa bán cho nhà xuất bản X một cuốn nhan đề là: “Nghiên cứu về loài ong” mà tôi sẽ viết xong trong một kỳ hạn là một năm kể từ ngày ký giao kèo nầy.

- Khi nhường quyền cho nhà xuất bản nào thì chỉ nhà xuất bản đó và những người kế thừa của nhà xuất bản đó được hưởng quyền thôi. Nhà xuất bản không có phép nhường lại quyền cho một người thứ ba. Đó là tính cách độc hữu của sự nhượng quyền.

Gần đây vài nhà xuất bản ở Bắc di cư vào Nam muốn nhường lại quyền một số sách cho các nhà ở Nam. Sự nhường lại quyền đó, nếu không được tác giả thỏa thuận thì không hợp lệ, vì nó có thể làm hại quyền lợi của tác giả. Chẳng hạn, bạn tin nhà xuất bản X là đứng đắn nên mới nhường bản quyền cho nhà ấy; nếu rồi sau nhà đó lại nhường lại cho một nhà khác chuyên xuất bản những sách nhảm nhí thì bạn tất nhiên sẽ bị độc giả giảm tín nhiệm và thiện cảm đã có từ trước.

ĐIỀU – KIỆN TỔNG – QUÁT

MỤC 1. NHƯỜNG QUYỀN TRONG BAO LÂU VÀ TỚI MỨC NÀO?

GIẢNG THÊM

1. Nhường trong bao lâu? Bạn có thể nhường quyền một thời gian vô hạn. Nếu là hữu hạn thì trong giao kèo phải chỉ rõ là nhường quyền in mấy lần. Nếu là vô hạn thì quyền của nhà xuất bản kéo dài bằng quyền của tác giả.

Mà tác giả cùng những người thừa kế được giữ bản quyền bao lâu?

Vấn đề nầy đã được bàn cãi sôi nổi từ thế kỷ 18. Người thì đòi một tác phẩm phải là vật sở hữu của tác giả, và phải được truyền tử lưu tôn một cách vĩnh viễn như nhà cửa, ruộng nương. Kẻ thì trái lại, bảo tác phẩm phải được mau thành của công để mọi người được hưởng. Proudhon, một kinh tế gia ở thế kỷ 19 còn bắt nhà văn phải hy sinh cho nhân loại, không được cầu quyền lợi và quyền tác giả không được truyền lại cho con cháu, sợ chúng thành “một bọn quý phái kiểu mới” sống phong lưu nhờ di sản tổ tiên.

Rốt cuộc ở Pháp, người ta theo một giải pháp dung hòa và đạo luật 14-7-1966 đã định thời hạn quyền tác giả là tới 50 năm sau khi tác giả mất. Sau thời hạn đó, quyền tác giả không thuộc về chính phủ như các bất động sản, mà về công chúng, nghĩa là lúc đó, ai cũng có quyền tái bản tác phẩm mà khỏi phải xin phép kẻ kế thừa tác giả.

Nhưng vì có hai cuộc đại chiến 1914-1918 và 1939-1945, sự tái bản các tác phẩm cũ gần như hoàn toàn ngưng trệ trong hai thời gian khá lâu nên luật pháp cho thời hạn bản quyền của những tác phẩm xuất bản trước năm 1914 được kéo dài thêm khoảng 15 năm nữa[53]. Do đó, V.Hugo mất ngày 22-5-1885, đáng lẽ đến 22-5-1935 thì quyền tác giả về công chúng mà con cháu thi hào đó được hưởng thêm quyền ấy cho đến ngày 18-2-1950.

Nếu tác phẩm do nhiều người viết chung thì tính tới 50 năm sau ngày chót của người sống lại sau cùng.

Nếu tác phẩm khuyết danh thì nhà xuất bản được coi là tác giả và quyền tác giả thuộc về nhà xuất bản cho tới 50 năm sau khi người nầy chết.

Đó là luật lệ ở Pháp. Ở các nước khác, thời hạn quyền tác giả dài hơn hoặc ngắn hơn. Dài nhất làở Bồ Đào Nha, quyền đó được vĩnh viễn; ngắn nhất là ở Nga: tới 15 năm sau khi tác giả chết; tại Y Pha Nho là 80 năm; tại Trung Hoa, Nhật Bản, Thụy Sĩ là 30 năm; tại Hoa Kỳ là 56 năm mà chia làm hai kỳ, mỗi kỳ 28 năm; hết kỳ thứ nhất, con cháu tác giả có xin triển hạn mới được hưởng thêm kỳ nhì; tại Anh cũng chia làm hai kỳ mỗi kỳ 25 năm. Phần đông các nước khác đều theo giải pháp của Pháp.

Anh, Mỹ chia làm hai kỳ hạn có lẽ là hy vọng có những tác phẩm mà kẻ kế thừa tác giả quên xin triển hạn, như vậy những tác phẩm ấy mau thuộc quyền sở hữu của công chúng.

Nước ta, từ trước theo luật của Pháp, nay đã độc lập, nên đặt luật mới. Theo thiển ý, thời hạn 30 năm là vừa.

2. Nhường những quyền gì? Ngoài những quyền in, xuất bản mà bạn đã ghi ở đầu tờ giao kèo, bạn nên nhớ rằng bạn còn có những quyền sau này nữa:

* quyền diễn (représentation – tức diễn kịch hay quay phim). Quyền in và quyền diễn khác hẳn nhau; nhường quyền in không phải là nhường quyền diễn, mà nhường quyền diễn cũng không phải là nhường quyền in. Chẳng hạn một vở kịch bạn giao cho nhà X in và xuất bản; một gánh hát nào muốn diễn vở kịch đó phải xin phép bạn, chứ nhà xuất bản không có quyền cho phép diễn.

*quyền trích dẫn.[54] Về sự trích dẫn văn thơ để soạn một cuốn văn tuyển hoặc thi tập thì thủ tục chưa được rõ ràng. Các tòa án ở Pháp đặt ra qui tắc nầy: trích dẫn mà làm hại quyền lợi về tiền tài của tác giả thì không được; còn trích dẫn có mục đích văn hóa thì được. Sự phân biệt như vậy hơi miễn cưỡng. Chẳng hạn tôi trích hết những thơ hay của Nguyễn Bính để in thì chắc chắn là tôi làm một việc có tính cách văn hóa, nhưng cũng làm thiệt thòi cho tác giả vì độc giả chỉ cần mua một cuốn của tôi xuất bản mà không cần mua những cuốn mà tác giả đã cho in. Trong trường hợp ấy thì xử ra sao?

Quyền trích một đoạn văn trong sách để đăng lên báo cũng thuộc về tác giả.

Quyền xuất bản tiểu thuyết đã đăng trên báo về tác giả chứ không phải về nhà báo. Nhưng những bài báo có tính cách thời sự thì báo nào cũng có quyền trích dẫn mà khỏi xin phép, miễn là phải chỉ rõ xuất xứ.

*Quyền dịch thuộc về tác giả. Dịch giả phải giữ đúng ý trong nguyên tác, nếu phản ý thì tác giả có thể đòi bồi thường.

* Quyền phóng tác cũng thuộc về tác giả. Phóng tác là theo cốt truyện mà viết lại, như một tiểu thuyết viết lại thành kịch. Ta đừng nên lầm phóng tác với dịch phỏng. Dịch phỏng là tiểu thuyết vẫn dịch ra tiểu thuyết, kịch dịch ra kịch, không thay đổi thể văn, chỉ thay đổi ít chi tiết cho hợp với phong tục một xứ hoặc một thời đại thôi. Nhiều tiểu thuyết đăng trên báo của ta được đặt cho các tên là phóng tác, kỳ thực chỉ là dịch phỏng một cách rất tự do.

* Thâu vào đĩa hát cũng là một cách xuất bản vậy đáng lý ra, một nhà xuất bản có quyền in và thâu vào đĩa hát. Nhưng theo thủ tục thì muốn thâu vào đĩa hát phải có phép riêng của tác giả.

* Quyền quay phim hoàn toàn về tác giả. Nên phân biệt quyền ấy với quyền chiếu phim. Một tác giả có thể nhường quyền quay phim cho một hãng nầy và quyền chiếu phim cho một hãng khác.

Nhà quay phim phải diễn đúng ý của tác giả nếu không, có thể bị tác giả đòi bồi thường.

Vậy nếy ngoài quyền in, xuất bản và bán, bạn muốn nhường thêm quyền gì nữa thì phải ghi vào mục I ở đây, để trả lời cho câu hỏi: “Tới mục nào” trong mục.

3. Tác giả cam đoan bảo đảm cho nhà xuất bản khỏi bị quấy rối và bị truy đoạt mất quyền.

GIẢNG THÊM

*Dù mãn hạn giao kèo, tác giả cũng không có quyền tái bản nếu nhà xuất bản chưa bán hết sách. Sách đó có thể coi là bán hết khi còn không bằng một phần hai mươi số sách đã in. Chẳng hạn in 2.000 cuốn, còn 2 000: 20 = 100 cuốn thì cũng kể là bán hết.

* Tác giả cũng không có quyền viết một tác phẩm khác để tranh với tác phẩm đã nhượng quyền.

* Tác giả không có quyền giao cho một nhà khác xuất bản một cuốn sách đã nhượng quyền nhưng nếu tác giả chỉ nhường quyền in một cuốn vào lọai sách thường cho một nhà thì có thể nhường quyền in cuốn đó vào loại sách quý cho một nhà khác.

* Và riêng về kịch, tác giả có thể nhường quyền in và xuất bản hết thảy những vở của mình cho một nhà xuất bản thứ nhì, mặc dầu một vài vở đã nhường cho một nhà thứ nhứt, miễn là những vở nhường cho nhà thứ nhì, không được bán rời mà phải bán trọn bộ có đủ những kịch của tác giả, như vậy để khỏi làm hại quyền lợi của nhà thứ nhứt. Chẳng hạn tôi đã soạn những vở kịch A, B, C, D, đã bán vở A và D cho nhà xuất bản X, B và C cho nhà Y; nay tôi có quyền bán cả 4 vở đó cho một nhà xuất bản thứ ba, nhưng nhà này phải in 4 vở luôn một lúc và bán thì bán trọn bộ 4 vở, chứ không được bán rời từng vở một.

Nhưng nếu trong giao kèo có ghi rằng nhường trọn quyền, không hạn chế, thì tác giả không có quyền nhường cho một nhà khác như trên nữa.

* Trong trường hợp tác giả cố ý bôi nhọ một nhân vật nào một cách rõ ràng, khiến độc giả hiểu ngay là tác giả ám chỉ ai, thì:

- Tác giả chịu hết trách nhiệm nếu nhà xuất bản vô tình, không ngờ tác giả có chủ ý đó,

- Tác giả và nhà xuất bản chịu chung trách nhiệm, nếu nhà xuất bản hiểu thâm ý đó.

MỤC II. – GIAO BẢN THẢO – SỬA CHỮA – CHO PHÉP IN

I. Tác giả cam đoan bản thảo (với đủ tài liệu và hình, nếu có) viết rõ ràng trên một mặt giấy, đã sửa chữa kỹ lưỡng và sẵn sàng để in. Nếu trong khi sắp chữ mà tác giả còn sửa chữa quá nhiều đến nỗi phí tổn sắp chữ tăng lên 20% thì tác giả phải chịu số phí tổn thêm đó. Nếu tác giả đã cho phép in mà bắt phải thay hình trong sách thì tác giả chịu tiền vẽ và khắc, trừ khi những biến cố xảy ra bất ngờ, buộc tác giả phải thay những hình ấy.

GIẢNG THÊM

* Nếu tác giả chưa kịp giao bản thảo mà chết hoặc mất tích thì có ba trường hợp:

- Tác phẩm đã soạn xong: các người kế thừa tác giả phải giao bản thảo cho nhà xuất bản trong một thời gian rất ngắn.

- Tác phẩm mới bắt đầu viết, tài liệu chưa thu thập đủ, giao kèo phải bỏ.

- Tác phẩm đã viết gần xong, tài liệu thu thập đã đủ, các người kế thừa có quyền nhờ người soạn tiếp; nhưng nếu nhà xuất bản đòi những tài liệu ấy và giao cho người khác viết thì người kế thừa không được cản trở, chỉ có quyền bắt nhà xuất bản in thêm mấy chữ nói rõ rằng tác giả chưa soạn xong thì mất.

* Nếu tác giả không giao bản thảo cho nhà xuất bản thì tờ giao kèo bị hủy bỏ và tác giả phải bồi thường thiệt hại cho nhà xuất bản.

* Giao bản thảo rồi mà nhà xuất bản đánh mất thì nhà xuất bản chịu trách nhiệm. Nên định rõ trách nhiệm đó trong tờ giao kèo.

2. Khi sắp chữ trọn cuốn rồi, nhà xuất bản in thử hai bản và gởi cho tác giả (hai bản đó có cả bìa), tác giả phải đọc và sửa mỗi bản đó trong thời hạn là ba mươi ngày rồi gởi trả bản thứ nhì cho nhà xuất bản, với một giấy phép cho in.

Đó là nói ở bên Pháp. Ở bên mình không có nhà in nào sắp chữ trọn cuốn rồi mới gởi cho tác giả coi lại để cho phép in. Nếu tác giả ở gần thì nhà in cứ sắp chữ được một sấp 16 trang là đưa cho tác giả coi lại ngay. Nếu tác giả ở xa thì tác giả phải nhờ một người quen sửa ấn cảo thay mình hoặc giao cho nhà xuất bản làm công việc ấy.

Không được phép của tác giả mà cứ in càn thì nhà xuất bản có thể bị tác giả kiện và bắt bồi thường.

3. Bản thảo và tài liệu ghim theo thuộc quyền sở hữu của tác giả; nội ba tháng sau khi in xong, tác giả có thể viết thư đòi nhà xuất bản và nhà xuất bản phải gởi trả.

MỤC III. – GIÁ BÁN – ĐEM BÁN

I. Sách sẽ in theo khổ……………….

Bạn nên định rõ khổ sách, thứ giấy in, kiểu chữ và nhất là kỳ hạn phải in xong.

Theo nguyên tắc, nhà xuất bản phải bắt đầu in ngay sau khi ký giao kèo, nhưng ít khi họ theo đúng như vậy và có nhà để hàng năm vẫn chưa in. Muốn khỏi bực mình, bạn nên định một thời hạn, nếu quá thời hạn ấy mà sách chưa in xong thì tờ giao kèo bị hủy bỏ hoặc nhà xuất bản phải bồi thường bao nhiêu tiền.

2. Số in lần thứ nhất sẽ do nhà xuất bản định nhưng không được dưới …..

Nhiều tác giả không định rõ số in tối thiểu, cũng không nói rõ nhà xuất bản có quyền tái bản mấy lần hoặc trong một thời gian bao lâu. Trong trường hợp ấy, tác giả không có quyền bắt nhà xuất bản phải tái bản, nhưng lại có quyền cho một nhà khác xuất bản nếu sách in lần trước đã bán hết khá lâu.

3. Trong những lần tái bản, số in để nhà xuất bản quyết định.

Lẽ ấy dễ hiểu vì chỉ có nhà xuất bản mới biết sách phải tái bản bao nhiêu mới có lời.

4. Giá bán định theo thể thức nào?

Giá bán có thể định do sự thỏa thuận của hai bên. Trong trường hợp ấy, mỗi khi muốn thay đổi giá bán, nhà xuất bản phải hỏi ý tác giả.

Nếu tác giả không định giá bán thì nhà xuất bản có toàn quyền quyết định.

5. Ngày phát hành sẽ do nhà xuất bản định sao cho lợi cả hai bên, nhưng dù sao cũng không được để quá hai năm sau khi nhà xuất bản đã nhận bản thảo.

MỤC IV. – QUYỀN TÁC GIẢ

I. Quyền tác giả định như sau….

Điều này quan trọng nhất. Muốn tránh sự xích mích, kiện tụng về sau, tác giả phải định rõ:

- Quyền tác giả là bao nhiêu, số đó nhất định hay tùy theo số sách in và giá sách bán.

Chẳng hạn tác giả có thể nhượng bản quyền lấy một số tiền nhất định là 12.000 $, sau nầy nhà xuất bản có in thêm bao nhiêu cũng không phải trả thêm. Cách đó thường thiệt cho tác giả, nên các nhà văn thường dùng cách sau nầy: định quyền là mấy phần trăm tổng số giá sách bán. Như in lần đầu 3.000 cuốn, mỗi cuốn bán 40$ mà quyền tác giả là 10% giá bán thì tác giả được lãnh:

= 12.000$

Lần thứ nhì in thêm 2.000 thì tác giả sẽ lãnh thêm:

= 8.000$

Những lần sau cũng vậy.

Trong trường hợp đó, tác giả có thể bắt nhà xuất bản cho xem sổ sách để biết in là bao nhiêu. Cách kiểm soát ấy bất tiện vì làm mất lòng nhà xuất bản mà không có kết quả, nhà xuất bản có thể sửa đổi sổ sách, tác giả không sao biết sự thực được.

Theo tôi, có một cách chắc chắn hơn là trong giao kèo buộc họ trước khi đóng thành sách phải đem bìa sách lại cho bạn ký tên hoặc đóng dấu lên, đủ số đã định thì thôi, như vậy họ ít dám in dư.

Trong những lần in thêm[55], vì lẽ phí tổn ấn loát rút đi được khoảng 20% mà sự quảng cáo cũng không cần mạnh như lần đầu, nhà xuất bản sẽ lời nhiều, cho nên bạn có thể đòi chia lời thêm, chẳng hạn in lần đầu quyền tác giả là 10%, thì khi in thêm, quyền đó là 12%.

*Đôi khi quyền tác giả tính theo số sách bán được, nhưng cách nầy ít người theo vì nó bất tiện lắm, thường chỉ làm thiệt cho nhà văn.

- Cách thức trả ra sao? Làm một lần hay nhiều lần? Vào lúc nào?

Nếu giao kèo không định rõ về khoản nầy thì theo thông lệ, nhà xuất bản phải:

- Trả ngay sau khi nhận bản thảo trong trường hợp nhà văn bán đứt bản quyền.

- Trả sau khi in xong, trong trường hợp quyền tác giả tính theo số sách in.

- Trả vào mỗi kỳ nhà xuất bản làm sổ sách hàng năm, trong trường hợp quyền tác giả tính theo số sách bán được.

- Quyền tác giả không được tính vào:

– những cuốn trừ hao để bù vào những cuốn in hỏng, đóng hỏng, những cuốn mất mát và những cuốn tặng thêm trong khi bán[56]. Số cuốn trừ hao[57] các nhà xuất bản Pháp thường tính là 10% số sách in. Ở nước ta, vì không có lệ tặng thêm nên số đó chỉ vào khoảng 2% số sách in.

– những bản dành cho tác giả[58], những nạp bản[59], những cuốn biếu để quảng cáo, trung bình khoảng 40 cuốn nữa.

MỤC V. – IN VÀ IN LẠI

Mỗi khi in, nhà xuất bản gởi thư bảo đảm cho tác giả hay:

- In lần thứ mấy,

- In bao nhiêu cuốn,

MỤC VI. – TÍNH SỔ HÀNG NĂM.

Trong trường hợp quyền tác giả trả theo số sách bán được, nhà xuất bản cho biết kỳ hạn làm thanh đan (inventaire) hàng năm vào lúc nào. Quyền tác giả phải trả nội trong 4 tháng sau khi làm thanh đan. Tác giả có thể yêu cầu nhà xuất bản đưa sổ sách cho mình coi.

MỤC VII. – KHÔNG IN LẠI. – BÁN Ế

- Sách đã bán hết trên một năm mà nhà xuất bản không in lại hoặc in thêm thì bản quyền trở về tác giả trừ những trường hợp đặc biệt.

Hình vẽ, bản khắc, hình chụp, nếu nhà xuất bản bỏ tiền ra làm thì thuộc về nhà xuất bản, nếu do tác giả giao cho nhà xuất bản thì là vật sở hữu của tác giả.

- Một cuốn sách được coi là hết khi tác giả đã viết thư bảo đảm yêu cầu nhà xuất bản thu về những sách còn lại mà sáu tháng sau, nhà xuất bản không trình cho tác giả được 25 cuốn.

- Khi bán ế, nghĩa là khi mỗi năm bán không được 5% số sách in lần cuối cùng[60], nhà xuất bản có quyền đem bán son nếu tác giả không chịu mua lại. Giá mua lại sẽ không được cao hơn giá vốn cộng với tiền đã trả tác giả. Tác giả mua lại rồi, muốn đem bán thì phải bôi tên nhà xuất bản ở bìa và trang đầu sách.

Tuy nhiên, nếu trong giao kèo, hai bên đã định giá sách với nhau thì nhà xuất bản muốn bán son, phải xin phép tác giả và chỉ được bán son khi nào thực cần thiết, không được cố ý làm hại danh tiếng tác giả.

MỤC VIII. – QUYỂN DỊCH VÀ BẢN QUYỀN

Tác giả có thể giữ quyền hoặc giao quyền cho nhà xuất bản giao thiệp với những người muốn dịch tác phẩm của mình. Nên định rõ cách chia số tiền mà dịch giả phải chịu, tác giả được bao nhiêu, nhà xuất bản được bao nhiêu.

Tác giả có thể buộc rằng bản dịch phải đưa mình coi trước

MỤC IX.- ĐĂNG LỤC. – TRỌNG TÀI

Tại Pháp, những tờ giao kèo nhượng bản quyền thường được đăng bộ[61] theo luật hiện hành.

Mỗi khi có sự xung đột giữa nhà văn và nhà xuất bản thì hai bên đồng lòng cho Nghiệp đoàn các nhà xuất bản và Hội văn nhân làm trọng tài. Ở nước ta chưa có Nghiệp đoàn và Hội ấy.

ĐIỀU KIỆN ĐẶC BIỆT.

Trong mục nầy, tác giả và nhà xuất bản có thể thêm những điều kiện đặc biệt, chẳng hạn:

- Nhà xuất bản có thể cấm tác giả sửa chữa trong sách, khi tái bản, nếu thấy sự sửa chữa đó có thể bất lợi về phương diện thương mại, hoặc làm thay đổi hẳn tính cách của cuốn sách.

- Có những loại sách như sách về y học, khoa học…, phải sửa chữa, thêm bớt cho hợp thời, nếu tác giả không chịu làm việc đó thì sẽ tính sao?

- Hai bên có quyền cho in sách theo hình thức khác và bán với giá khác không?

- Nếu do tình thế bắt buộc, sách không in được thì sao?

- Nếu bản quyển chỉ nhường trong một thời gian nhất định, nên định trước với nhau vấn đề in lần cuối cùng và cách thức thanh toán số sách còn lại khi mãn giao kèo.

- Nếu hết kỳ hạn, tác giả giao cho một nhà thứ nhì xuất bản mà nhà này với nhà thứ nhất không điều đình với nhau được về sự nhường lại bản in, bản đúc để in sách thì tác giả có quyền bắt buộc nhà thứ nhất huỷ bỏ những bản in, bản đúc đó để không thể in thêm bán mà làm hại quyền lợi nhà thứ nhì.

Mẫu giao kèo đó rất đầy đủ và trừ trường hợp những tác phẩm quan trọng thì ngay ở Âu, Mỹ cũng ít khi người ta theo đúng như vậy.

Trong hoàn cảnh hiện tại, trên thị trường văn chương cũng như trên mọi thị trường khác, luật cung cầu vẫn chi phối một phần lớn, nếu ta bó buộc nhà xuất bản quá thì họ không chịu mua tác phẩm của ta. Vậy ta chỉ cần hiểu kỹ những mục trong bản giao kèo đó để rõ quyền lợi của ta rồi châm chước sao cho công việc nhà xuất bản được dễ dàng mà đôi bên đều có lợi.

MÃN GIAO KÈO

- Nếu một bên không giữ đúng những điều trong giao kèo thì bên kia có thể xin huỷ bỏ giao kèo được, chẳng hạn trong trường hợp tác giả không chịu giao bản thảo hoặc nhà xuất bản không chịu in thêm khi sách đã bán hết..

- Ở trên, tôi đã nói nhà xuất bản không có phép được nhường lại bản quyền cho một người khác. Nhưng nếu nhà xuất bản nhượng trọn công việc làm ăn lại cho một nhà khác thì cái việc có phải huỷ bỏ giao kèo hay không sẽ do toà án định đoạt.

- Nếu mất bản thảo mà không sao viết lại được nữa thì người đánh mất phải bồi thường cho người kia.

- Nếu tác giả còn giữ bản thứ nhì hoặc có thể viết một cách dễ dàng thì nhà xuất bản có quyền bắt buộc tác giả giao một bản khác. Tất nhiên bên nào bị thiệt hại thì phải được bồi thường.

HIỆP ƯỚC BERNE.

Non năm chục nước đã họp nhau ở Berne (Thuỵ Sĩ) năm 1886 và đồng ý che chở quyền tác giả trên khắp thế giới.

Năm 1928 lại có hội nghị ở Rome (Ý) và năm 1948 hội nghị ở Bruxelles (Bỉ) để sửa đổi những điều đã cam kết trong hiệp ước Berne.

Phần đông các nước đều công nhận mấy nguyên tắc sau nầy:

- Một tác phẩm của bất kỳ nước nào cũng được che chở tại các nước khác.

- Giữa hai nước mà thời hạn quyền tác giả khác nhau thì cứ theo thời hạn ngắn nhất. Chẳng hạn một tác phẩm ở Y Pha Nho được che chở 80 năm sau khi tác giả chết, thì qua Pháp chỉ được che chở 50 năm, vì theo luật của Pháp, thời hạn đó là 50 năm, ngắn hơn thời hạn Y – Ngược lại, một tác phẩm Pháp qua Y cũng chỉ được che chở 50 năm mà thôi.

Ta có thể nói rằng hiện nay quyền tác giả được tôn trọng trên khắp thế giới, trừ vài nước không chịu ký tên vào hiệp ước Berne như Nga, Thổ… Các nước nầy muốn được quyền dịch hết thảy tác phẩm của các nước khác, khỏi phải xin phép, và đã ký những hiệp ước riêng với các cường quốc trên thế giới.

Trước kia, ta theo luật của Pháp; nay ta đã độc lập nhưng chưa được gia nhập Liên hiệp quốc nên vấn đề che chở bản quyền sách ngoại quốc ở nước ta chưa được quyết định.

Tuy nhiên, nhà văn đứng đắn bao giờ cũng tôn trọng quyền lợi của nhà văn khác – bất luận ở nước mình hay nước ngoài – cũng như quyền lợi của chính mình, cho nên muốn dịch một tác phẩm ngoại quốc thì bạn nên xin phép tác giả; nhiều khi họ vui lòng cho liền với những điều kiện dễ dàng vì biết nước ta nhỏ và mới bắt đầu được góp mặt với vạn quốc về phương diện văn hoá. Nhưng cũng có nhà xuất bản ngoại quốc đưa những điều kiện gắt gao quá, chúng ta không sao nhận được[62].

Nhan đề một cuốn sách là vật sở hữu của tác giả cũng như tên một thứ thuốc là vật sở hữu của người chế tạo ra. Cố ý dùng trùng nhan đề cũng có lỗi như cố ý dùng trùng nhãn hiệu vì có thể làm cho độc giả lầm cuốn nọ với cuốn kia và như vậy thiệt hại cho tác giả cuốn trước.

Song nhan đề phải có gì đặc biệt thì dùng trùng mới là có lỗi. Còn hai cuốn sách đều khảo cứu về Nguyễn Huệ và đều đề là “Vua Quang Trung”, hoặc hai tiểu thuyết đều tả cảnh chiến tranh mà đều mang tên là “Khói lửa” thì không có thể bảo được là tác giả sau đã mượn nhan đề của tác giả trước, vì những nhan đề đó rất tự nhiên, ai cũng nghĩ tới ngay.

Khi tác giả đạo văn hoặc cố ý dùng trùng nhan đề nhà xuất bản có thể liên đới chịu trách nhiệm và bị đưa ra toà cùng với tác giả.

Chú thích:

[50] Xin đừng lộn số sách bán với số sách bán được. In 3000 để bán mà chỉ bán được 2000 thì tác giả vẫn được hưởng từ 5 đến 20 phần trăm của giá bán 3000 cuốn đó.

[51] Và những quyển sẽ ghi ở mục 1 dưới đây, nếu có.

[52] Sáng tác đây có nghĩa rộng, như dịch thuật, cần phải tìm tiếng đặt câu cũng được coi là sáng tác

[53] Sáu năm rưỡi về cuộc đại chiến thứ nhất và tám năm rưỡi về cuộc đại chiến thứ nhì.

[54] Quyền trích dẫn với quyền in, gồm chung là quyền truyền bản (reproduction)

[55] Ta nên phân biệt in thêm (nouveau tirage) và in lại (nouvelle édition) In lại thì phải sắp chữ lại, có khi phải sửa đổi, thêm bớt; in thêm thì dùng những khuôn đúc cũ, đỡ hẳn công sắp chữ.

[56] Bên Pháp có lệ mua 12 cuốn thì thêm 1 cuốn.

[57] Người Pháp gọi là livres de passe.

[58] Ở nước ta, nhà văn thường được 20 hoặc 30 bản giấy tốt để tặng bạn bè. Muốn có trên số đó thì phải mua lại của nhà xuất bản với giá rẻ là 50% hoặc 60% giá bán.

[59] Tức những bảo nạp cho nhà Thông tin, Thư khố.

[60] Ví dụ lần cuối cùng in thêm 2000 cuốn, 5% là 100 cuốn.

[61] Nghĩa là ghi vào sổ của sở Trước bạ.

[62] Như một nhà xuất bản nọ ở Mỹ đòi tôi phải trả sáu trăm Mỹ kim để dịch và in một cuốn ba ngàn bản. Tôi phải từ chối. Họ quen giao thiệp với các nhà xuất bản Anh, Pháp. Không hiểu tình hình nước mình.Khi nào nước mình được vô Liên Hiệp Quốc thì bộ văn hoá nên nghiên cứu vấn đề xin dịch tác phẩm ngoại quốc để cho công việc tiếp thu và phổ biến văn hoá ngoại quốc được dễ dàng (Chú thích khi tái bản)