- XXXI -
Quận V.
Nhưng có lẽ những ai đã tiếp xúc với tôi từ ngày tôi chống lại cuộc đời sẽ hài lòng khi thấy cùng đứng với họ, giữa lúc nguy biến này, người bạn nghèo khổ và lao động cũ, cái gã khốn khổ, quần áo sờn rách, vẫn đi dạo bao nhiêu lâu tại vườn Luychdămbua.
Cái Xứ La-tinh này, nơi tuổi trẻ đau đớn của tôi đã mòn mỏi trôi qua, chưa bao giờ cử chiến sĩ của nó, trong các cuộc chiến tranh xã hội, đứng về phe nào khác hơn là phe bọn sát nhân. Đám con cháu của Pruy-đom xưa nay bao giờ cũng bĩu môi trước những trận đánh trong đó áo choàng của chúng đụng vào áo bludơ, trong đó tay đốc công trên rào chướng ngại hành hạ những cận tù - nến các cậu làm trở ngại cuộc hành quân và làm vướng chân người bắn.
Biết đâu họ lại chẳng kiên quyết hơn, nếu họ được một người của họ chỉ huy!
Tôi chạy tới tòa Thị chính.
- Gămbông, cậu đóng dấu vào đây hộ.
Ý kiến hay đấy! ở trên ấy, quanh Xoocbon, mọi người đều biết cậu. Có điều cậu và Rêgie không ăn ý thì phải? Thôi, giấy của cậu đây… Và bây giờ cậu ôm hôn mình đi! Không ai biết được điều gì sẽ xẩy ra!
Anh vừa ôm hôn tôi, vừa với tư cách là ủy viên Ủy ban an ninh công cộng ký giấy cử tôi làm phái viên phụ trách chỉ huy cuộc bảo vệ khu điện Păngtêông.
Tôi chẳng giỏi gì về binh pháp. Người ta xây công sự bảo vệ một khu phố như thế nào? Người ta dàn trận địa pháo binh ra sao?
Một gã học thức có biết gì vì những cái đó không?
Lúc đi qua trường Xanhtơ-Bacbơ, rồi trường Luy-lơ-Grăng, tôi đã giơ quả đấm lên-gã học sinh ria mép đã đốm bạc căm giận những doanh trại kia trước đây đã không dạy anh ta điều gì để bây giờ có thể dùng chống lại quân đội được!
Rêgie thuộc phái đa số, và là một trong những tay hăng máu. Dù sao chúng tôi vẫn chào nhau. Nhưng anh lại muốn giữ quyền chỉ huy… toàn quyền chỉ huy!
Thôi được, Jắc cậu hãy nhét giấy tờ vào túi; cậu chỉ cần nhắc đến dĩ vãng của cậu ở thư viện và ở Ôđêông, đến những tuần lễ đói rách và tù tội khi gặp đám bạn cũ.
Tôi gặp nhiều bạn đó ở giữa phố. Một nửa bỏ trốn đi ẩn náu ở một chỗ nhưng số còn lại bắt tay vào việc - thật can đảm.
Chà, tôi đã phải ký hàng đống giấy chỉ định các phải viên, với tư cách phái viên của tôi trên tờ giấy ủy nhiệm nhầu nát, mà tôi rút trong túi ra.
Vẫn cần phải cấp những mảnh giấy tã ấy cho những kẻ mang niềm kiêu hãnh của tuổi hai mươi. Họ có thể bị bắn tối hôm nay, vì đã giơ ra buổi sáng nay, một mảnh bằng sĩ quan.
Tuy vậy, họ đã bắt tay vào việc đắp đá, tiếp lương, tải đạn - tự dấn mình sâu vào cái chết!
Đó là điều cần thiết!
Nếu ngày mai, một số con cái những gia đình khá giả ấy bị tàn sát hoặc bị đầy ải, thì đó là hạt giống khởi nghĩa gieo vào miếng đất tư sản.
Tôi đặt chân và miệng vào cái trại quân ngoài trời xung quanh điện Păngtêông. Chà! Người ta chẳng nói điều gì hay cho Công xã!
- Ví thử nó kiên quyết hơn
- Còn anh, Vanhtrax, ví bằng anh đã không ru ngủ nhân dân bằng tờ báo ôn hòa của anh! Một tay trung úy vừa nói, vừa như tóm lấy cổ tôi.
Ở đại đội này, người ta không ưa phe thiểu số.
Một tiếng nổ!
- Ô này! Thế là phải vá một miếng vào áo ba-đờ-xuy của tôi.
Thấp tí nữa, thì đến toi mạng.
Một phát súng lục nổ… vì vô ý.
Người ta đã làm lành với nhau.
Các mỗi hiềm thù im tiếng trước kẻ địch tới gần.
Địch đã tới ga Môngpacnatxơ rồi! Liệu nó có nhảy vào khu phố này không?
- Hay ta nhẩy vào nó trước?…
Ý kiến này được ném ra, buổi tối, trong cuộc họp các cấp chỉ huy, do một người thợ thời trước, cũng là một người có học; nhưng anh không tin ở binh pháp cổ điển và ở lối phòng ngự đằng sau bóng đá.
- Ta hãy tiến lên và đánh bật chúng ra!
- Chuyện điên rồ! Tất cả những ai trước đã là lính đồng thanh đáp lại.
Điên rồ, táo bạo, xét cho cùng, có thể làm kẻ địch bị bất ngờ, và đó cũng không nguy hiểm gì hơn lối đề kháng thụ động! Nhưng anh bạn kia với tôi, cô độc với dự tính điên rồ, chúng tôi thề với nhau sẽ sát cánh đi tới cùng bất kể thế nào.
- Nếu tôi bị thương quá nặng, anh hãy hứa sẽ kết liễu hộ tôi, nhé?
- Ừ, với điều kiện là anh cũng sẽ làm như thế, nếu tôi bị trước!
- Đồng ý!
Đó là vì tôi rất sợ bị đau đớn; vì hèn nhát, tôi ưng chết hơn. Tuy vậy, chết vì một đòn cuối của một người bạn, ở một xó tường, cũng chẳng lấy gì làm vui vẻ!
- Thế bị lưỡi lê xỉa tươi, thì anh thấy thú vị phải không?
- Bị xỉa!…
- Anh bạn ạ, dạo chúng mình hô hào chiến tranh đến cùng, bọn lính chiến ấy đã định băm vằm chúng mình nếu có thể. Lần này thì chúng sẽ khoét mắt chúng mình bằng mũi kiếm, vì tại chúng mình mà chúng lại bị gọi rời khỏi làng.
Một chiến sĩ tới gần tôi.
- Bạn công dân, bạn có muốn nhìn xác của một thằng phản bội như thế nào không?
- Có người bị xử à?
- Phải, một thằng làm bánh mì, trước nó chối sau nó chịu thú nhận.
Anh chiến sĩ công xã thấy tôi tái mặt đi.
- Như ông, có lẽ ông đã biểu quyết tha bổng nó! A ha! Đếch gì! Không hiểu rằng đập vỡ sọ một thằng Juy-đa là cứu hàng ngàn tính mạng bên mình! Tôi rất ghê tởm máu, vậy mà máu đầy tay tôi đây này, nó cứ bíu lấy tôi khi bị viên đạn kết liễu! Có điều là nếu không ai giết bọn gián điệp, thì sẽ ra sao?
Một anh khác xen vào cuộc tranh luận.
- Không phải chỉ có thế! Các ông muốn giữ cẳng cho sạch sẽ để lúc trước tòa án hoặc trước hậu thế! Còn chúng tôi, nhân dân, anh thợ, thì bao giờ cũng phải làm cái công việc bẩn thỉu… Để sau đó người ta nhổ vào mặt chúng tôi, phải không?
Anh ta nói đúng, cái anh nói câu ấy!
Phải, người ta muốn bộ mặt sạch sẽ trong lịch sử, và không bị cái nhơ của lò sát sinh dính vào tên mình.
Vanhtrax, mày hãy thú nhận điều đó; và đừng có tuyên bố trắng án cái bộ mặt tái đi của mày trước gã làm bánh mì bị bắn.
Thứ ba, 5 giờ sáng.
Có đánh nhau ở mạn Păngtêông.
Chà! Buồn thay, trong nắng sớm này cái cảnh khiêng những cáng bê bết máu người! Đấy là những người bị thương từ mạn trên kia – từ phố Vavanh, về đại lộ Aragô được đem tới các trạm xá.
Tôi đã ngủ ở một xó nào không rõ trong tòa Thị chính; bên cạnh một người chết, đêm nay cũng như đêm qua.
Xác người làm bánh mì nằm kia, đàng sau những tấm ván ấy, và có những cọng rơm ẩm trôi theo dòng nước cống tới tận chân tôi.
Sớm tinh mơ người ta gọi tôi dậy, và tôi biến đi về phía rào chướng ngại.
Nhưng dọc đường, những thiếu tá và đại úy giữ tôi lại, nắm bàn tay, vạt áo, đòi đạn dược, bánh mì, một lời dặn… một vài người đòi tôi diễn thuyết.
Có những người dọa:
- Như thế này mà Công xã còn có quyền lên tiếng!
Chà! Tôi không hiểu ra thế nào nữa! và không có ai để bảo ban và nâng đỡ tôi, để chia xẻ gánh nặng! Trong số ủy viên Công xã do khu phố bầu ra, tôi chỉ mới gặp có Rêgie đang bị túi bụi, vùi đầu, chìm ngập ở Thị chính – và Juôcđờ có ló mặt ra một lúc, nhưng có bao nhiêu trách nhiệm khác trên vai.
Chính anh giữ những đồng tiền cuối cùng cung cấp cho cuộc khởi nghĩa, mua lương thực mà những người kiên quyết nhất lớn tiếng đòi hỏi. Hơn nữa, anh còn có cái Bộ của anh đang cháy vì trái phá của Vécxây.
Thế là tôi đơn độc.
Thỉnh thoảng, người ta lại ấn tôi vào một tường nhà, và người ta nói chuyện thanh toán với tôi.
Uyêczơ, người xứ Andatxơ, một trong số dự thẩm của Ferê, đã cứu tôi thoát một vụ vừa mới đây thôi.
- Anh không phải là Vanhtrax!
Mọi người đổ xô lại.
- Một tên mật thám! Khử nó đi!
- Ra tòa Thị chính! Ra tòa Thị chính!
- Việc gì phải ra tòa Thị chính? Kia, ẩn vào bờ dậu kia!
- Jắc Vanhtrax có râu kia! Anh không phải là Jắc Vanhtrax!
- Vào tường! Vào tường!
Bức tường ấy là mặt trước một tiệm cà phê phố Xupflô.
- Nhưng mà, khốn khổ, từ lúc trốn khỏi Secxờ Miđi, tôi đã cạo râu!…
Dù sao tôi cũng sắp chịu tội, tôi tin chắc thế, thì Uyêczơ nhẩy xổ vào giữa đám người giận dữ ấy.
- Các anh định làm trò gì đây!
Nếu người ta không nhận ra tôi, thì người ta biết Uyêczơ.
Và anh quả quyết rằng tôi có quyền nhận cái tên của tôi.
- Xin lỗi, bạn công dân!
Tôi rùng mình như một con chó bị ướt, rồi người ta kéo nhau đi làm một cốc… vui vẻ cả!
Bây giờ người ta đã chắc chắn rằng tôi là Vanhtrax rồi, thì tôi biến thành tù nhân của tất cả những tiểu đoàn kéo đến, mà các cấp chỉ huy muốn siết tay – hay siết họng – ông chủ bút báo Tiếng kêu của dân chúng, chiếc băng đỏ duy nhất còn ló ra trong quận này.
Thế là đủ mọi chi tiết tóm lấy tôi, bóp nghẹt tôi! Việc gì người ta cũng đòi hỏi ở tôi. Tất cả mọi việc – và việc không đâu.
Từ khi cuộc chiến đấu bắt đầu, họa hoằn tôi có thì giờ đi xem người ta chống cự thế nào. Hai ba lần tôi đã muốn đi ngược lên nơi mà Lixbon và Hăngry Bôơr chống giữ kịch liệt…
Nhưng tôi bị giữ lại, gọi lại, giật lại; phần lớn là vì người ta nói đến chuyện phản bội, và có một người giẫy giụa trong tay những kẻ đa nghi và bị khích nộ, họ thiên về lối xét xử đại khái.
Tuy nhiên, theo chỗ tôi biết, chỉ có anh làm bánh mì bị giết thôi. Nghe đồn người ta đã bắn thiếu tá Pavia trong một cái sân, không cho kêu, sợ tôi tới cứu, nhưng người ta không thấy xác đâu cả.
Một người đưa tin.
- Phố Vavanh cầu cứu!
Theo sự luân phiên thì đến lượt Con em Bố Đuysên phải tới chiến lũy đang nguy ngập.
Họ không đợi phải nhắc đến hai lần.
- Vecmét đi đầu!
Tiếng người gọi từ mọi phía.
Nhưng Vecmét không có mặt tại đấy.
- Chà! Nhà văn, nhà báo!… Rúc vào hầm lúc cần chiến đấu!
- Nhà báo! Các bạn muốn một nhà báo à?… Tôi đây.
Lên đường!
Trống đánh. Tôi ở bên cạnh, và thấy trống rung vang vào tim tôi: da tôi cũng rung lên như da trống.
Đi được nửa đường, những người nghe tiếng trống chạy tới, kéo tôi đi với họ.
- Anh phải đến ngay… Vécxây có những kẻ vận động ngầm ở Thị chính quận VI; chúng nó thông đồng với bọn công binh đang giữ Môngpacnatxơ. Tôi là Xalvađo; anh chắc biết tôi, anh đã nghe tôi nói chuyện ở câu lạc bộ Trường thuốc. Anh hãy tin tôi, đi ngay với chúng tôi… ở ngã tư Brêa, thì ai thay anh cũng được, chứ ở Xanh-Xuynpit chắc chắn mọi người sẽ nghe anh.
- Nếu việc đó cần, thì anh cứ rời chúng tôi mà đi, chính viên chỉ huy đơn vị Con em Bố Đuysên bảo tôi như vậy.
Quả là đang có chuyện cãi lộn, và gần như đánh nhau.
Tôi cố nhìn cho rõ việc.
Nhưng có Vaclanh tới – Vaclanh, người được khu phố ngưỡng mộ, anh bước vào là mọi người im ngay.
Tôi được tự do!
Chưa xong. Một viên sĩ quan ở quận V đi tìm tôi khắp nơi. Vừa thấy tôi, anh kêu lên:
- Vanhtrax, anh có lên mạn trên ngay lập tức không? Người ta đang bàn nổ mìn điện Păngtêông.
Tôi đi ngược lên.
Khoảng một tá trái phá nổ tung xung quanh bể nước Xanh-Xuynpit, mảnh đạn khét lẹt bắn tới tận đế giầy chúng tôi.
Một bóng thầy tu đàng sau một tấm màn. Nếu các chiến sĩ Công xã đang đi với tôi mà trông thấy thì hắn sẽ mất mạng!
Không! Anh em không trông thấy!… Thôi ta đi nhanh lên.
Cái phố này hoang vắng và ảm đạm làm sao, chỉ thấy đầy những mảnh gang bắn trước mặt và đàng sau chúng tôi như những con chuột chạy chui vào cống.
Các nhà đều đóng kín. Tất cả những mặt nhà im ỉm ấy tưởng như những bộ mặt lớn của người mù.
Ở một góc tường, một người mù thật sự, với con chó ở chân, đang van xin thảm hại:
- Lạy ông, lạy bà, làm phúc!
Tôi biết người này từ ba chục năm nay. Anh ta đến đây lúc tóc còn đen; bây giờ tóc đã bạc. Hình như ngày mồng 3 tháng Chạp 1851 anh ta vẫn ở chỗ này, lúc Răng, Actuya Acnun và tôi, chúng tôi kéo tới chiếm chính tòa Thị chính này, nơi anh em ta đóng hôm nay – thêm bọn phản bội nữa.
Một trái bom khác, những mảnh bom khác nóng bỏng và khét lẹt.
- Làm phúc, ông ơi!
Ôi chao! Lão ăn mày, tay không rời chiếc đĩa gỗ, ngay dưới đạn đại bác! Chiếc máy lắp vì sự ươn hèn có vẻ thản nhiên của một người anh hùng! Mà tiếng kêu thổi ra từ cuống họng, đơn điệu giữa cơn bão táp của con người ngày, không thương xót trong cuộc đấu tranh tàn nhẫn này!
Lão vẫn đứng kia, lưng tựa cột nhà thờ, như một pho tượng – tượng của Tàn phế và của Bần cùng – sừng sững giữa một thế giới đã mơ ước chữa khỏi mọi vết thương và giải phóng người nghèo!
Người ta cho tiền lão! Những người ra trận ném tiền đi và ăn xin đạn dược.
- Cảm ơn, các ông phúc đức!