- XXXII -

Ôi chao! Cảm giác đầu tiên thật ghê gớm, buổi sáng hôm nay, lúc tôi xuôi xuống chỗ Chữ thập đỏ để xem tình hình các chiến sĩ tôi đã trông thấy những người đàn bà chạy trốn, nguyền rủa tôi.

Tôi đã định đem chiếc dây lưng đỏ của tôi ra căng như sợi dây xích, để chặn cơn hoảng hốt. Nhưng ai mà ngăn nổi những người phát điên – dù ở phố Buxi hay ở cửa Vécxây.

Một bà chủ quán, hồi còn gian khổ đã cho tôi ăn chịu mỗi bữa bốn xu cơm và ba xu sô-cô-la, lúc này vừa bíu lấy tôi, vừa rú lên những tiếng tuyệt vọng.

Ông không thể để cho cả khu phố cháy hết! Ông là một người tử tế! Nếu cần, ông hãy đem một tiểu đoàn nhẩy vào ngăn bọn tưới dầu đốt nhà kia!…

Trong một lúc tôi bị bà ta và nhiều người khác vây kín, cả các cụ già và trẻ con, một tốp chừng hai chục người khóc lóc, vặn tay, hỏi nên đi đâu bây giờ, nghe nói sắp chết hết đến nơi.

Cuối cùng tôi thoát ra được. Tôi sẽ vào ngõ đầu tiên, và tôi giấu chiếc băng đỏ đi.

Tôi biết, trên đường đi, ở phố Cadimia-Đờlavinhơ, một phòng đọc sách là nơi tôi đã đến làm việc và đọc báo hàng mười năm. Ở đấy người ta sẽ đón tiếp tôi, và tôi sẽ có hai phút, năm phút – thì giờ để vấn lương tâm, suy xét về việc đốt nhà.

Tôi gõ cửa.

- Cứ vào!

Tôi muốn mình đối diện với mình một lúc… Nhưng chẳng thể được.

Những người có mặt ở đó van tôi hãy bỏ cuộc.

- Nếu ông tiếp tục, thì sẽ đến tàn sát không thương xót…, có lẽ nhục hình tàn khốc nữa!

- Tôi thì biết rõ điều đó quá!

- Ông hãy nghĩ tới bà cụ ở nhà, nghe tin ông chết… cụ sẽ chết mất…

Chà! Bọn khốn kiếp, họ đã tìm thấy kẽ hở… Thế là, như một thằng hèn, tôi đâm quên phố xá đang cháy, vai trò của tôi và bổn phận của tôi. Cả tim lẫn óc, đều tràn ngập những kỷ niệm quê hương, và tôi trông thấy dường như là vừa bước vào một bà vận áo góa, đội mũ tuyn trắng. Cặp mắt đen giương lên của bà nhìn tôi chòng chọc như mắt người điên, và hai bày tay khô khốc vàng khè của bà giơ lên với một cử chỉ đau khổ khôn tả!

Một loạt đạn nổ.

Vài ba chiến sĩ công xã chạy qua trước cửa kính, và buông súng rơi xuống đường.

- Ông nhìn đấy!… họ chạy trốn!

- Họ chạy trốn! Nhưng tôi thì tôi không có quyền chạy trốn! Xin lỗi các ông, hãy để tôi yên!… Tôi cần suy nghĩ một mình.

…..

Suy nghĩ hết rồi! Tôi sẽ ở lại với những người cầm súng – và sẽ bị bắn!

Thì họ đã nói cái gì, những bà mất hồn ấy, “rằng sắp chết hết đến nơi”? Quả là người ta đã tưới dầu đốt vài ba ngôi nhà. Thế rồi sao?

Xem nào! Ở nhà trường, tất cả những cuốn sách nói về La-mã vinh quang hoặc Xpactơ vô địch đều đầy rẫy những đám cháy, hình như thế! – những đám cháy, được các viên tướng chiến thắng chào như những bình minh, hoặc do những người bị vây hãm đốt mà rồi lịch sử sẽ phải ca ngợi. Những bài luận văn cuối cùng của tôi là viết ca ngợi những cuộc kháng chiến anh hùng… của Nuymăngxơ hoang tàn, của Cactagiơ bị thiêu ra tro, của Xaragốx ngút lửa.

Và viên tướng Faya, được huân chương trong trận đánh Nga, vẫn ngả mũ mỗi lần nói đến điện Kremlanh, mà quân Nga quái quỷ đã đốt cháy như hâm cốc rượu pha! “Bọn Kedơlik ấy thật ngang tàng!” ông vừa nói vừa xoắn ria mép.

Và thành Palatina bị tàn phá và cháy thui! Và hàng trăm nơi trên thế giới đã bị đốt cháy nhân danh những ông vua hoặc những nền cộng hóa, nhân danh đức Chúa của người Do-thái hoặc đức Chúa của người đạo gia-tô?

Và những động ở Zacha!… Pêlixiê chẳng có những mảnh da người bị thui dính vào đế bốt đó sao? – Pêlixiê của Malakốp!

Chúng tôi chưa, theo chỗ tôi biết, nhốt bọn Vécxây vào một cái hầm để thui sống họ!

Chà! Tôi không rút lui ý kiến, tôi không trở thành kẻ phóng hỏa mà không nhìn bao quát cả quá khứ! Không tìm ra những bậc tổ tiên!

Chúng tôi đã nghiền ngẫm kỹ tay đôi, Larôsét và tôi đã từng đi học với nhau, rồi bốn người, mười người. Tất cả toàn thể đã biểu quyết tán thành phóng hỏa!

Một trong những người đó giận sùi bọt mép.

- Thế ra là những bà nghèo xác xin cứu cho mấy chiếc đồ đạc của họ, khi chính vì người nghèo mà người ta chiến đấu, khi hàng trăm lính pháo binh không phải áo sơ-mi mà là ngực họ bị cháy xém vì lửa đại bác, đại bác của địch!… Ấy! Đếch gì! Thằng tôi đang nói đây, trước đây mười năm đã từng giầu có trước khi lao vào chính trị xã hội! Chẳng phải là tôi đã ném tất cả những cái đó vào lò lửa hay sao?… Và hôm nay, vì vài mảnh gỗ, vài viên gạch bị chiến thuật của những kẻ tuyệt vọng đụng tới, nhà những kẻ người ta mất cơ nghiệp vì họ, người ta sắp chết vì họ, họ lại ném mớ đồ tã của họ vào ngáng chân chúng ta hay sao?

Và anh ta phá lên cười như điên!

- Chà! Tôi rất hiểu cơn uất giận của bọn tư sản, anh ta vừa nói tiếp, vừa quay về phía có tiếng đại bác bắn đều đều! Trong ánh đuốc, bọn chúng vừa thấy sáng loáng một vũ khí vô địch, cái dụng cụ không ai bẻ gẫy nổi, mà những người khởi nghĩa từ nay sẽ truyền tay nhau, trên con đường nội chiến… Chứ cái này là cái quái gì, so với cái kia? Anh ta kết luận, và vừa gạt khẩu súng của anh ra, vừa chỉ vào một làn khói đỏ rực đang trùm mũ đỏ lên trên cả một khu phố.

- Vậy, thưa trung úy, trung úy bảo phải đốt một quãng phố Vavanh?

- Phải, hai ngôi nhà mà bọn công binh của Vécxây đã đục thủng tường, và do đấy bọn lính chiến sẽ bất thần đánh vào chúng ta. Chắc anh biết rõ hai ngôi nhà ở góc phố?… ở tầng dưới ngôi nhà bên phải, có một hiệu bánh mì.

Tình cờ đến ngộ!

Thoạt tiên tôi vấp phải xác của một người nhào bánh mì; bây giờ thì là một đống bột mì mà tôi sắp cho hành hình.

Đem đốt phá, cả xứ bánh mì! Sắp sửa cháy thui cả đống bột mì nhiều hơn số bột cần thiết để nuôi tôi trong suốt những năm tôi bị đói!

- Nào! Vanhtrax, anh ký tên vào đây!

- Đây!… và cứ đốt thêm một ngôi, nếu cần!

Tôi khoán trắng.

- Đấy! Chúng tôi biết, ông sẽ không phản đối mà.

Một chiến sĩ công xã vừa cười vừa rút từ túi ra một số báo Tiếng kêu của dân chúng cũ, và chỉ vào một dòng: “Nếu ông Chiê là nhà hóa học, ông ta sẽ hiểu”.

- Anh đã nghĩ tới chuyện này rồi hả?

- Không! Và không phải tôi đã viết cái câu nóng hổi ấy. Một sáng tôi đã đọc thấy nó trong bài báo của một người cộng tác. Tôi thấy nó cứng quá, nhưng chắc chắn là tôi đã chẳng đính chính! Và báo chí của Vécxây đã không quên vạch ra rằng người ta đã nhận ra đúng chữ nghĩa của tôi và bản năng kẻ cướp của tôi!

- Đúng, Tôtôn tuyên bố, chúng tôi muốn cho nổ cả điện Păngtêông!

Tôtôn là một tiểu đoàn trưởng có ảnh hưởng lớn với quân lính của anh, mặc dù anh hết sức nghịch ngợm; nhưng trong lúc bị bao vây, anh đã xòe tay lên mũi và kêu suỵt suỵt với bọn Đức rất ngang nhiên, anh rất ngộ nghĩnh và rất anh dũng đến mức người ta đã đồng thanh bầu anh lên.

Ý kiến của anh được mọi người hoan hô nhiệt liệt.

- Chắc không phải anh là người sẽ bênh vực điện ấy, Tôtôn nói với tôi, đền đài, đối với Vanhtrax… ối chà! Anh thì cóc cần, những đền của vinh quang, và những tiệm vĩ nhân! Đúng không, bạn công dân?… Nào, ta hãy đem mà gạt hết các vị ấy đi!…

Tôi đã mất công ghê gớm để ghim Tôtôn lại, và để giải thích cho anh rằng tuy tôi không ưa các đền đài, tôi cũng không yêu cầu người ta sử dụng những cái đó để phá hoại một nửa Pari.

Nhưng họ bướng như quỷ, và mặc dù tôi đã nói hết điều, họ vẫn cứ quyết định kết liễu điện Păngtêông. Ấn Păngtêông vào tường!

Và khi người ta còn đây, ấn vào tường cả Xanh-Êchiên-đuy-Mông và Thư viện Xanhtơ-Giơnơvievơ!… nhưng nó cũng chẳng đáng gì hơn!

Chúng tôi đã phải kéo nhau ra bốn năm người – và là những anh to đầu – viên thị trưởng dẫn đầu, vài viên chỉ huy đứng đắn và một tổ chiến sĩ công xã bình tĩnh hơn, để ngăn chặn những đầu óc bốc cháy ấy nhảy xổ vào điện Păngtêông như vào một tên phản động. Lúc ấy người ta đã đặt ở chân điện Păngtêông dây nhồi thuốc súng và tẩm dầu hỏa.

- Làm thế này, các anh ngỡ khủng bố đám dân quê mà hóa ra sẽ khủng bố anh em mình! Rồi thì các mụ lắm điều sẽ gọi các anh là kẻ cướp, và các khu phố khác sẽ lùi đến tận bọn Phổ… không khéo đến tận Vécxây!

Chúng tôi đã phải nói đến những câu ấy, phải nắm lấy khuy áo họ, phải la họ hàng tiếng đồng hồ!

Lại còn phải tìm lý lẽ để bác một ông già bé nhỏ, lão gãi sọ liên hồi suốt lúc tranh luận, rồi cuối cùng nói, giọng rất nhỏ nhẻ:

- Thật ra, các bạn công dân ạ, tôi tưởng như, vì danh dự của Công xã, tốt hơn cả là chúng ta không rút lui khi nổ… Việc này chỉ hay nếu chúng ta ở lại đấy, và nếu cúng ta cùng nổ tung với quân lính… Tôi không phải nhà hùng biện, các bạn công dân ạ, nhưng tôi cũng có chút xét đoán của tôi… Các bạn thứ lỗi cho tôi đã rụt rè… tôi chưa bao giờ nói trước công chúng. Nhưng lần đầu tiên dám nói, tôi nghĩ rằng tôi đã đưa ra một đề nghị rất hay. Có điều là chúng ta nên làm mau lên; nếu chúng ta còn bàn tán dài mãi, thì chẳng bao giờ chúng ta nổ được! Chẳng bao giờ! Lão kết luận với một tiếng thở dài thườn thượt.

Chính lão đã cứu cho kẻ bị kết án! Người ta cười trước mối lo sợ của lão không được tan xác bắn lên trời, và người ta chẳng nói tới chuyện đó nữa.

Khách sạn của các Vĩ nhân

Tôi ở đây từ nửa đêm.

Bọn tôi rất đông. Có mặt hầu hết những người chỉ huy của các quận V và quận XII không có nhiệm vụ quân sự.

Người ta xẻo một đùi jămbông và tán ngẫu.

- Sôđây, cậu biết chứ gì?… Người ngồi bên trái tôi thốt ra, với một cử chỉ làm người ta hiểu hết.

Cho đến nay, tôi chưa dính dáng vào một vụ giết người nào cả. Thật là may!

Nhưng có một vài anh khác phụ trách đồn Pêlagi kể lại cuộc hành hình.

- Hắn chết như thế nào?

- Không đến nỗi kém.

- Còn bọn cảnh sát?

- Không ra gì.

Những người ngồi ăn nói chuyện đó như nói về một vở kịch mà họ là khán giả, và trong đó họ không đóng vai gì!

Đến sáng, khi súng lại nổ, họ trở về vị trí, vừa vươn vai vừa ngáp.

Bởi lẽ họ tin chắc rằng thất bại, nên họ rất có thể làm một chén chia tay, trước khi nhận lấy cái chết.

Sáng thứ tư

Lixbon tới, vẻ tuyệt vọng.

- Các vị trí của ta đã bị mất hết. Tình trạng chán nản phát sinh… bây giờ phải quyết định một phương kế, tìm một biện pháp.

- Làm gì bây giờ?

- Phải tìm! Cùng nhau tìm, Rêgie, Xêmơri, cậu, tôi, Lôngghê…

Quả là Lôngghê đang ở với bọn tôi, anh ấy cũng quay về Khu phố La-tinh.

Bọn tôi leo lên buồng thị trưởng, cài chặt cửa để người ta không nghe thấy những lời lo lắng, cuộc bàn tối hậu.

Ôi chao! Tôi vừa bị đánh trúng giữa tim, tôi cảm thấy nỗi đau đớn xâm nhập đột nhiên mạch máu những kẻ bị nhục!

Vì người chỉ huy quân đội, cũng như Lixbon, xét thấy cuộc kháng cự là vô ích, bác sĩ Xêmơri, chỉ huy các bệnh xá, đồng ý với người chỉ huy quân đội, nên viên thị trưởng đứng dậy:

- Chúng ta sẽ ký lệnh hạ khí giới!

Chuyện này làm tôi nhớ lại hôm Cluyđơrê bị buộc tội.

- Các anh đừng có bảo tôi là thằng phản bội! Anh vừa nói, vừa xõa tóc, lắc đầu tưởng như anh vừa bị ai tát vào mặt.

Rồi người lảo đảo, anh ngã gục trên một chiếc ghế dài.

Tôi cũng vừa bị choáng váng như thế.

- Chúng ta đầu hàng? Lôngghê, anh có làm thế không! Và các anh nữa?

- Tôi thì tôi làm thế, viên chỉ huy quân đội lạnh lùng nói.

Viên thầy thuốc nổi giận.

- Thế anh muốn khu phố đầy xác chết và ngập máu à? Anh gánh lấy trách nhiệm ấy!…

- Được, tôi gánh cái trách nhiệm không ký một mệnh lệnh mà các chiến sĩ Công xã cũng chẳng tuân theo đâu… Tôi không muốn cái tên tôi bị ô nhục trong hàng ngũ những người khởi nghĩa! Tôi không muốn thế! Sự có mặt của tôi ở đây cũng khiến tôi thành đồng lõa với các ông rồi, và nếu các ông đầu hàng, các ông phải giết chết tôi đã hoặc tôi phải tự sát!

- Chúng ta hiểu lầm nhau rồi! Rêgie nói, anh sợ hãi vì cơn xúc động của tôi, và tuy anh có nhiều sai lầm, anh không phải một thằng hèn.

Xêmơri cũng có vẻ đã nguôi đi.

Nhưng tôi sợ họ.

- Lôngghê, ta chạy đi tìm anh em đi! Công xã hiện ở đâu?

- Ở Thị chính quận XI. Đờlêcluyzờ đang ở đấy; nếu bảo đấy là nơi không xuất phát một cái gì nhưng đấy lại là nơi mà mọi việc quy tụ. Ta phải tới đó thôi.

- Đi!

Một tiếng nổ vang dữ dội làm vỡ các cửa kính.

Chắc là khu Luychdămbua.

Nhưng khu Luychdămbua vẫn đứng vững. Đó chỉ là kho thuốc súng bị nổ… Tôtôn muốn cuộc nổ ấy, anh ta làm việc đó để tự đền bù.

Tôi thấy anh vừa trở về, vừa xoa tay.

- Làm thế nào được! Nếu không, tôi sẽ chết không mãn nguyện. Nhưng cũng chẳng có ích gì, bọn lính chiến chưa có đấy. Hỏng kiểu!

Bên cạnh anh ta, có một anh chàng vò đầu bứt tai.

- Giá người ta cứ ở lại đấy!

Rốt cuộc họ cũng có được một Păngtêông của họ, cái anh chàng quấy nhộn và tuyệt vọng ấy! Họ lên cơn điên của kẻ thất bại, và tất cả cái gì có thể làm được, họ không chùn.