- XXXIII -
Trời nắng to, thời tiết dịu!
Trong những phố yên tĩnh mà chúng tôi đi vào, những đầu dàn nho lao qua đường rủ xuống những tảng đá rào chướng ngài. Những chậu hoa trang điểm ngọn những con đê bằng đá.
Sông Xen cuộn dòng lóng lánh và xanh biếc, giữa những bờ hoang vắng, nhưng tràn ngập ánh sáng.
Vượt qua sông, cuộc đề kháng mang vẻ cường tráng. Ở mỗi ụ đều có một nhóm người đóng giữ, họ chào chúng tôi, và, khi nghe tin dữ chúng tôi đem đến, họ nói:
- Ở bên này, có lẽ chúng ta sẽ may mắn hơn… Mà dù sao cũng mặc!… anh em sẽ làm những điều cần làm, có vậy thôi!
Và những người gác lại ngồi xuống, vẻ như những người nông dân nghỉ ngơi buổi trưa mà người ta mang xúp ra ngoài đồng cho họ.
Bên cạnh áo varơ, có áo dài, cả áo bludơ nhỏ nữa. Bà vợ và cậu con họ đã mang tới món canh và món khoai hầm; người ta giải khăn xuống đất để ăn.
Chúng tôi rót rượu mời họ. Họ nói: “Vừa thôi!”. Trong tất cả những người mà chúng tôi muốn chạm cốc, chúng tôi không thấy một người nào có chút sợ hãi, thật sự sợ hãi.
Quảng trường Vonte. Thị chính quận XI
Công xã lúc này đang họp.
- Ở chỗ nào?
- Trên gác, trong phòng lớn.
Sai! Công xã không họp!
Tất cả mọi người đều họp - sĩ quan, vệ binh thường, những người đội mũ kê-pi một hay nhiều chỉ bạc, đeo thắt lưng quả thao trắng hay quả thao vàng, ủy viên các quận hay Ủy ban trung ương – đấy, tất cả đám người ấy đang bàn luận.
Một viên trung úy, đứng trên bàn, yêu cầu phải lập một vành đai những người quá khích xung quanh quận; và phải ra quyết nghị không ai được vượt qua vành đai ấy.
- Đã có những kẻ đào ngũ, anh ta kêu lên, giọng hăm dọa; sẽ còn có nữa…
Và anh giơ tay về phía cửa một số người đeo lon đang nghẹt thở:
- Mười hai phát đạn cho kẻ nào định trốn!
Việc Môngmactrơ thất thủ đã làm những người đúng mực nhất cũng bực tức, và đã gieo sự nghi ngờ.
Môngmactrơ đã được trang bị đầy đủ để chiến đấu, Môngmactrơ mà ban tham mưu của khu phố không biết do đâu mà ra đã không cho ai tới gần, Môngmactrơ mà chính Ủy viên bộ chiến tranh đã đuổi xa dần bọn tư sản, Môngmactrơ đã bị bán đứt và nộp cho địch! – đạn không đúng cỡ, chân pháo không đứng vững, những khẩu lệnh gian trá đã được đưa ra… lá cờ tam tài phấp phới trên ụ.
Cuộc phản bội đó đã khiến cuộc phòng thủ mất dần. Nó cũng đã xô vào chỗ chết tất cả những ai từ hai hôm nay bị tay của một chiến sĩ Công xã giáng xuống, hoặc bị ngón tay chỉ mặt của một người đàn bà – trong cái lòng chảo viền bằng máu ấy, nơi tên Xêda lùn đã bỏ đi và đang muốn quay về.
Hắn đã không dè xẻn túi tiền của nền Cộng hòa để đánh bại những người cộng hòa: chắc hẳn là hắn đã nhả vàng để cho vài kẽ hở bị mở ra và để cho bọn lính cướp quá mau lẹ. Ngọn núi thiêng đã từng khạc ra Vinoay và đã từng bắt hai viên tướng.
Những kẻ khả nghi đã bị đám đông cuốn đi qua trước mặt chúng tôi; chúng tôi đã lao vào làn sóng người, mà không thể cứu vớt được cá nhân ai!
Một tên đã ngang ngạnh. Hắn đã bắn từ cửa sổ xuống; tới giờ phút cuối cùng hắn khoe khoang việc đó, vừa ngã xuống vừa la: “Đả đảo Công xã!”
Một tên khác cãi là hắn không phản bội, và yêu cầu dẫn hắn đến gặp các nhà chức trách. Hắn nói kiểu một kẻ có thực lợi ở Mare.
- Tôi chưa bao giờ làm chính trị!
- Chính vì vậy mà tao giết mày, một chiến sĩ đáp lại, anh này cách đây một giờ đã bị một phát đạn vào tay trái, nhưng bằng tay phải anh chĩa súng vào kẻ đang bị người ta lôi đi.
Và anh sắp sửa nổ súng thì người ta quyết định là dù sao cũng không thể hành hình khi không có bằng chứng, và phải giải tên đó tới Ủy ban an ninh công cộng, như hắn vừa khóc vừa yêu cầu.
- Những ông ở Ủy ban sẽ tha nó… điều đó cũng chắc chắn như tôi đã mất năm ngón tay đây này! Người bị thương vừa càu nhàu, vừa vung lên cái bàn tay cụt băng bó đỏ lòm. Những kẻ không làm chính trị!… Thì chính là những tên hèn nhát nhất và đểu cáng nhất. Chúng ấy à, chúng chờ cho xong cuộc chém giết, để xem chúng nên chửi ai và nên liếm gót ai!
Rồi, mặt tái nhợt vì uất giận, anh chạy theo đoàn áp tải tên tù – giữa đường bị tuột cả tã cuốn vết thương, anh cũng không nhặt lên, mà chỉ nhét bàn tay, như một cục máu to vào trong túi áo varơ.
Trông thật kinh khủng, cái cảnh nhận chìm một người trong những làn sóng người ấy!… Thỉnh thoảng hắn lại ngẩng mặt lên trên làn sóng cuốn, như một kẻ chết đuối, và nhìn trời… Kẻ mạt hạng cũng cầu đến Chúa! Nhưng một quả đấm hoặc một báng súng nện làm hắn lại chìm nghỉm để rồi lại ngoi lên, cái đầu bị thương lắc lư trên cổ áo!
- Dù sao, ví thử hắn không có tội!
- Thế bọn cảnh sát có thận trọng gì khi hành hạ nạn nhân của chúng không? Thế tòa án có xét đến hai lần xem kẻ bị cáo có thật sự làm điều người ta buộc cho hắn không… khi đưa nó ra tòa đại hình những kẻ vô tội mà ban hội thẩm tha bổng, sau khi đã bị gông cùm, tra tấn, sau nhà Tạm giam, sau Mazax? Và khi nó kết án họ nữa!… Bấy giờ thì gông cùm, kìm kẹp, đoạn đầu đài – hay nhà ngục!
Anh ta ngừng nói để quay ra hăm hở đếm đạn trong bao!
Václanh ngồi xe ngựa tới.
- Cậu không biết mình lấy chiếc xe này ở đâu à? Xe của tên đao phủ đấy.
- Anh nói chuyện gì vậy?
Bên cạnh Václanh, trong một nhóm người đang la thét và vung chân vung tay, tôi nhận ra bác thợ rèn Malơziơ.
- Chuyện Đôngbrôxki. Cậu tưởng tượng, chính mình tóm cổ nó tại Xanh-Uen. Mình tưởng nó định bỏ trốn. Cũng dễ lầm cậu ạ! Ngựa đã thắng yên trong một góc, bọn tùy tòng nó quay nhìn phía bọn Phổ… Chà! Nhất định là nó không đi theo đường Pari! Nó thì dễ bị chết lắm!
- Tôi, thì tôi thấy ám muội lắm! Một chiến sĩ công xã hăng hái nói. Chưa kể việc đứng ra chuyển đề nghị của Vécxây, khó mà chứng tỏ rằng nó không thông đồng với Chie.
Người chết xác còn nguyên trong quan tài, mà cái tiếng để lại đã thối rữa. Vecmôren đã mất thời giờ và mất công làm điếu văn cho tên Ba-lan ấy.
Sau khi cùng với Lơfrăngxe, Lôngghê và vài đồng chí khác tới thăm những nơi trú quân ngoài trời của chiến sĩ, chúng tôi lại ngược lên tòa Thị chính.
Có người tập vào vai tôi. Đấy là Giăngtông, một người theo phái Blăngki.
- Có khỏe không?
- Hừ! Chẳng khá lắm! Bọn mình vừa phải làm một công việc phải gió; phải bắn viên tổng giám mục Pari, Bônggiăng, với ba bốn kẻ khác!
Một anh chàng đen đủi nói đùa:
- Cha Đácbôi định cầu phúc cho tôi… hóa ra tôi lại cầu phúc cho cha!
Tôi đã có dịp gặp cái anh chàng còm ấy! Trong các cuộc họp, anh là một tay rất hung – nhất là nhiệt liệt bênh vực kết hôn tự do.
Anh có một người vợ không chính thức, mà anh chết mê, chị ta xoay anh như con cù; anh đáp lại những hành hạ bằng những âu yếm ngây thơ! Người ta mau làm lành với nhau, chị vợ chẳng phải người độc ác, và thật là cảm động thấy con sáo nhỏ ấy gù gù dưới cánh con gà mái xòe kia.
Chính cái con sao ấy, trên đường tuần tra vừa mới xù lông lên, và rít vào tai viên giáo chủ lời ca nhạo báng của kẻ vô đạo.
Lơfrăngxe, Lôngghê, tôi, bọn tôi tái mặt đi.
- Thế lấy quyền gì, nhân danh ai mà người ta giết người? Toàn công xã sẽ phải chịu trách nhiệm về vụ sát hại này! Óc những người ấy bắn lên băng của chúng ta!
- Ferê đã ký lệnh; cả Răngviê nữa, người ta bảo thế.
- Có đúng thế không?
Nếu là Ferê thì tôi chẳng ngạc nhiên. Tôi đã gặp anh ta, sau khi anh sai đem Vayxê ra xử và đứng nhìn cái xác chết từ trên Cầu-mới nhào xuống sống Xen. Anh ta thản nhiên và tươi tỉnh.
Đấy là một kẻ cuồng tín. Anh tin ở bạo lực và sử dụng nó chẳng quan tâm là mình độc ác hay độ lượng.
Anh “san bằng” những kẻ đã hạ khí giới với những kẻ khác, không phân biệt: miếng trả miếng, đầu đối đầu – dù là đầu chó sói hay đầu cừu – như cái máy, anh đóng dấu ủy viên của anh vào bất cứ tờ giấy nào đưa tới trừ khử kẻ thù.
Kẻ thù, đó là viên giáo sĩ hay viên nghĩa sĩ nhét trong buồng giam. Họ tốt hay xấu, mặc! Họ không đáng kể; người ta chẳng oán gì họ. Đó là những con bù nhìn phải lật đổ trước lịch sử: Tháng sáu đã giết Afrơ, tháng Năm sẽ giết Đacbôi.
Con người tội nghiệp! Tôi đã trông thấy Ferê, kẻ vừa xử tội Đacbôi không thương xót ấy, anh ta phác ra một cử chỉ đau đớn, khi tôi nói với anh sau cuộc đi thăm nhà tù Mazax, về cái người tù xanh xao lượn đi lượn lại lồng lộn, gần như tự do, trong cái sân to, và thấy chúng tôi thì chạy trốn như một con vật bị săn đuổi và nhằm bắn.
Nhưng người ủy viên phụ trách Cục cảnh sát cho rằng, mình có bổn phận phải bóp nghẹt trái tim mình như một tên phản bội, đồng lõa của giai cấp tư sản, và nhân danh cách mạng, anh đã tuân theo quần chúng.
- Nhưng cuộc chém giết này thật là kinh khủng! Những con người đó đều có tuổi, đã bị giam giữ, và không có khí giới, người ta sẽ kêu lên rằng đây là một sự hèn nhát!
- Một sự hèn nhát!… Hỡi nhà trí thức, thế vụ thảm sát tháng Chín thì sao? Thế ra anh ba lơn khi anh bảo chúng tôi nên làm như hồi 93?
Một tay cổ điển ta thán và ảo não.
- Anh trúng kế kẻ địch rồi; Chie chỉ yêu cầu có thế thôi, và con chó sói oắt ấy sắp sửa liếm mép!… Vậy Flôtờ chẳng kể với anh cái cảnh ở Vécxây à? Gã kia đã không trả Blăngki, vì hắn linh cảm thấy sẽ kết thúc như thế này, vì hắn mong muốn thế này, vì hắn đã kêu gọi cái chết… hắn cần đến cái món hàng lãnh tụ này, những xác tín đồ này, những thi hài kẻ tuẫn tiết này để kê cho vững chiếc ghế Tổng thống của hắn…
- Rất có thể! Một chàng chiến binh đáp. Nhưng, trong khi chờ đợi, người ta sẽ thấy là nếu Công xã ra sắc lệnh để đùa, thì nhân dân thi hành thật sự… Dù sao thì viên đạn của tôi cũng đã chọc thủng được một lỗ trên trời!
Thứ năm. Thị chính Belơvin
Tôi đến với Răngviê tại Tòa thị chính Belơvin.
Anh vừa đi thăm toàn bộ tuyến phòng thủ về, người mệt lử.
Trái phá rơi như mưa! Mái nhà thủng lỗ chỗ, trần nhà rơi lả tả trên đầu chúng tôi. Lát lát, người ta lại dẫn đến những kẻ bị bắt mà người ta định đem bắn.
Trong sân có tiếng ồn ào.
Tôi cúi người qua cửa sổ. Một người không có mũ, ăn mặc lối tư sản, chọn một chỗ tiện lợi, lưng áp vào tường. Ấy là để chết.
- Tôi đứng đây có được không?
- Được!
- Bắn!
Hắn ngã xuống… hắn cựa quậy.
Một phát súng lục vào tai. Lần này thì hắn không cựa quậy nữa.
Răng tôi đánh lập cập.
- Chẳng lẽ cậu phát ốm về một con ruồi bị người ta đập chết. Tơranhkê nói với tôi, anh vừa ở dưới lên, vừa lau khẩu súng lục của anh.
Thứ sáu. Phố Haxô
- Ta sắp hạ một tốp nữa!
- Ai thế?
- Năm mươi hai tên, thầy tu, cảnh sát, hay chó săn!
Lại một cuộc chém giết ở ngoài cuộc chiến!
Tôi hiểu họ khi họ hạ viên tổng giám mục như người ta chém đầu nhà vua. Vì tư tưởng mà làm thế, họ nghĩ là cần phải nêu gương. Nhưng thế là xong rồi! Cuốn Thánh kinh của dân cùng khổ có sợi dây đánh dấu trang và mép sách màu đỏ, như cuốn kinh gôtích…
Họ kia kìa!
Họ bước im lặng, một viên đội trưởng cao và già đi đầu, bước thẳng, kiểu quân sự… tiếp đến những thầy tu bị váy vướng buộc phải chạy từng quãng để theo kịp hàng. Bước đi không đều nhưng vẫn có nhịp, tựa như: mốt, hai! Của một đại đội hành quân.
Đám đông bước theo họ, lúc này chưa lộn xộn và chưa bị kích động.
Nhưng kia, một mụ kêu léo nhéo!… Thôi họ chết mất, họ sẽ không thoát được.
- Các ông Công xã cứu chúng tôi! Cứu chúng tôi với!
Các ủy viên Công xã chạy đến, xúm lại chen vào chặn đám đông lại. Người ta thét, người ta chửi… có người khóc!
Người ta ẩy bật Công xã đi!
Ở đàng sau, một ông cụ không đội mũ kê-pi, tóc bạc đẫm mồ hôi và rối bù, cố theo cho kịp chạy thật nhanh với cặp chân sáu mươi tuổi.
Tôi nhận ra ông cụ.
Ông cụ đi chậm, với cái đầu lắc lư, tôi đã gặp cụ ở nhà cụ Bexlay vào cuối thời kỳ Đế-chế và trong hồi bị vây. Chúng tôi đã cãi nhau: các cụ cho tôi là vô kỷ luật và khát máu.
Tôi gọi ông cụ:
Mau lên! Một tay với chúng tôi, năm phút là người ta giết chết họ!
Mối khiếp sợ bắt đầu lan ra phía cạnh bầy người. Có tiếng một chị bán căng-tin la: “Giết chết đi!”
Ông cụ dừng lại để thở, rồi hai bàn tay nhăn nheo chĩa khẩu súng lên, cụ cũng thét: “Giết chết đi! giết chết đi!”
- Sao! cụ cũng thế à!…
Cụ ẩy tôi ra như một người điên.
- Xê ra! Để tôi lên! Bọn chúng sáu chục tên phải không?… Thế là vừa món nợ của tôi! Đúng sáu mươi người tôi thấy bọn chúng vừa đem bắn, sau khi chúng hứa tha người ta!
- Cụ nghe tôi!
- Anh mặc kệ tôi không tôi bắn anh bây giờ!
Súng nổ một loạt, lúc đầu vài phát lẻ tẻ, sau là một tràng dài, dài… dài mãi không dứt…
Một số chiến sĩ Công xã quay về, vừa đi vừa nói chuyện.
Trước một cái bàn, trong một tiệm cà-phê nhỏ, ông cụ ngồi đang thấm mồ hôi trán. Cụ gọi tôi:
- Lúc nãy tôi thô bạo với anh, nhưng bây giờ công việc xong rồi, ta lại có thể chào nhau. Ôi chao! Anh bạn ạ, thế là tôi đã trả thù được rồi! Giá như anh trông thấy Lacgilie!… hắn nẩy người lên như một con thỏ.
Lacgilie!… À! Tôi đã đoán đúng như thế!
- Thế những người khác!
- Những người khác! Họ đã trả nợ cho vụ phản bội phố Lafayet. Đây không còn là chính trị nữa, mà là giết người! Như tôi, tôi chẳng hiểu chút gì về bộ máy của các anh, chính Galifê đã ném tôi vào đấy! Tôi không đứng về phe Công xã, nhưng tôi chống lại bọn đao phủ đeo ngù vai… Giá ai chỉ cho tôi biết một chỗ để nổ súng, tôi sẽ đến ngay!
Mắt ông cụ bừng giận dưới cặp lông mày trắng như tuyết.
Một người đàn bà đi qua, ông cụ giữ chị ta lại.
- Chà! Chị uống một cốc với chúng tôi.
- Vâng, nhưng cụ để tôi xin ít nước gột tay áo đã.
Một nhân vật khoảng ba chục tuổi, chẳng xấu, vẻ đau khổ.
Chị đã trở lại, và chúng tôi đã nói chuyện.
Chị này nữa, chị cũng không có ý niệm gì về Cộng hòa xã hội cả; nhưng em gái chị đã tằng tịu với một viên trợ tế, sau có mang, và ăn cắp tiền dành dụm của gia đình trốn đi.
- Đấy, tại sao tôi chạy xuống khi nhìn qua cửa sổ thấy bọn vận áo thầy tu đi qua; tại sao tôi lại vặt râu một tên thầy tu trông giống nhân tình của Xêlin; tại sao tôi đã kêu: “Giết chết, giết chết!, tại sao cổ tay tôi lại đỏ!
Chị ta còn kể lại câu chuyện của chị bán hàng căng tin đã ra hiệu lệnh chém giết.
Chị bán căng-tin này là con gái một người đã bị bắt vào cuối thời Đế-chế theo lời tố cáo của một tên mật thám khiêu khích, rồi sau ông ta chết trong nhà tù. Lúc chị nghe nói có bọn mật thám trong đám kia, và người ta sắp cắt tiết chúng, chị liền chạy theo rồi điều khiển đám áp giải.
Chính chị đã bắn phát súng đầu tiên vào Lacgilie!