Tôi và âm nhạc

Âm nhạc, xét trên mặt chữ, đại khái có thể lý giải là “khoái lạc âm thanh” hoặc “âm thanh đem lại khoái lạc cho con người”. Trên góc độ danh từ mà lý giải thì có lẽ phức tạp hơn nhiều, không thể bằng mấy câu mà nói cho tường tận được. Tôi nghĩ, cội nguồn xa xưa nhất của âm nhạc là do con người dùng khí quản của mình bắt chước âm thanh của đại tự nhiên. Chẳng hạn như muốn bắt thú hoang phải bắt chước tiếng kêu của thú hoang, không những dụ được thú hoang mà còn nghe rất hay, do vậy mà không ngừng lặp đi lặp lại, không những thế lại còn kêu lên cho đồng bọn nghe. Đó chính là vừa sáng tác lại vừa biểu diễn vậy. Khi không cần bắt thú hoang, dùng âm thanh ấy để réo gọi đồng loại thì ngửa cổ ngẩng đầu, những tiếng hú liên tục được phát ra. Có tiếng kêu hay, có tiếng kêu không hay; kêu hay chính là hát vậy. Trong thế giới tự nhiên có loại âm thanh hay, có loại âm thanh không hay, hay thì làm con người vui vẻ khoái lạc, không hay làm con người không cảm thấy khoái lạc. Âm thanh có thể làm cho con người vui vẻ khoái lạc chính là hình thức âm nhạc sớm nhất trong lịch sử âm nhạc. Dần dần, chỉ dựa vào cuống họng để phát xuất ra âm thanh không đủ thỏa mãn nhu cầu, do vậy mà bắt đầu dùng lá cây, ống trúc hoặc bất kỳ một vật nào khác để hỗ trợ cho việc phát âm. Những thứ ấy chính là những loại nhạc khí sớm nhất trong lịch sử âm nhạc.

Thuở nhỏ tôi chăn trâu trên đồng, cưỡi trên lưng trâu, đang cảm thấy cô đơn tĩnh lặng quá đỗi thì đột nhiên có những tiếng chim kêu trên đầu, tiếng kêu sao mà thê lương. Tôi ngẩng đầu lên nhìn trời cao một cách vô thức. Trời xanh như mặt nước biển, xanh đến độ buồn thảm. Tâm hồn non trẻ của tôi bỗng nhiên tinh tế hẳn lên, mềm oặt như sợi tơ tằm nhưng cũng ẩn chứa một đầu mũi kim. Một cảm xúc không thể nói rõ như thế nào dâng lên trong lòng tôi, lúc thì như một đàn cá đang tung tăng bơi lội, lúc thì như chẳng có gì cả, trống không hoang vắng. Cho nên, những âm thanh hay không nhất định đem đến cho người nghe sự khoái lạc. Do vậy, trên thực tế âm nhạc có thể khơi dậy trong tâm hồn con người bao nhiêu là sắc thái tình cảm, có thể mềm yếu, có thể mạnh mẽ, có thể hùng tráng, có thể bi thương. Âm nhạc chính là những âm thanh có thể làm cho tâm hồn con người trở thành một mặt hồ mênh mông với những đợt sóng đang lăn tăn.

Ngoài những âm thanh của chim chóc, trên đồng còn có tiếng của bò, tiếng những con trâu nái gọi con, tiếng trâu nghé oe oe gọi mẹ; tiếng kêu của chúng càng làm cho tâm tư tôi thêm nặng nề. Còn có tiếng gió, tiếng mưa xuân, tiếng ếch nhái kêu nửa đêm trong tháng ba… Tất cả đều như dao cứa vào gỗ, khắc sâu trong những hồi ức của tôi. Vất chúng qua một bên, tôi đi tìm những cảm giác âm thanh mới ở trong loại ca kịch Miêu Xoang của địa phương. Nam thanh nữ điệu, bi bi thiết thiết, hình như con người ở đây từ xưa đến nay đắm chìm triền miên trong bể khổ không bằng.

Đầu năm 1977, tôi nhập ngũ tại huyện Hoàng, đạp xe theo cán bộ huấn luyện đi từ chỉ huy sở về đơn vị. Đã hoàng hôn, tuyết lấp đầy trên mặt đất, yên lặng đến lạ lùng, không có lấy một âm thanh nào khác ngoài tiếng bánh xe đạp lào xào trên tuyết. Đột nhiên, từ trên loa phóng thanh của chỉ huy sở vang lên bài hát “Hồng hồ xích vệ đội”. Những ca từ rất nổi tiếng: Nước hồ Hồng a, sóng a, sóng đuổi sóng.…Bờ bên kia hồ Hồng là quê hương… Chúng tôi dừng xe lắng tai nghe, cảm giác toàn thân đang được bảo bọc trong một dòng nước ấm áp diệu kỳ. Trong mơ mơ hồ hồ tôi nhận ra, mùa đông lạnh lẽo đã trôi qua, một thời đại mới tràn trề tình yêu đang đến. Lời ca đưa tôi quay về với thời niên thiếu. Nhị Lãng sơn cao cao, cao hàng vạn trượng… Những ngày hè nóng bức thuở thiếu niên, trong đồng cỏ quê hương, trên lưng trâu, nghe tiếng chuồn chuồn đập cánh, nghe được cả tiếng của những tia nắng chiếu xuống mặt đất. Cúi người thật thấp trên thành giếng, dùng cọng hành làm ống hút, hút nước giếng lên mà uống, những chú nhái nhảy tung người lên cao rồi chúi thẳng xuống đáy giếng. Nước uống đã no, lại dùng cọng hành làm kèn, những âm thanh trầm thấp, đó chính là âm nhạc.

Thời gian thấm thoát, tôi đã đỗ vào Học viện Nghệ thuật Quân đội. Những tiết học âm nhạc với nhạc sĩ tài ba Lý Đức Luân, thầy giảng đến bao nhiêu tiết, lang thang từ Tần Thủy Hoàng đến Hán Vũ Đế, đến Cách mạng Tân Hợi mà không hề nhắc qua hai tiếng “âm nhạc”, chúng tôi thất vọng vô cùng. Tôi nói, thưa thầy, thầy đừng giảng nữa, có thể cho chúng em nghe một vài băng ghi âm được không? Thầy có vẻ không vui, nói: Tôi có thể chỉ huy cả một dàn nhạc giao hưởng, nhưng tôi không thể điều khiển được máy ghi âm. Mọi người đều cười tôi nông cạn. Nghĩ lại, tôi thấy mình quả là hồ đồ. Người ta là đại sư trong việc chỉ huy dàn nhạc, sao tôi lại có thể yêu cầu thầy điều khiển máy ghi âm?

Tôi đã viết một truyện dài có nhan đề là “Âm nhạc dân gian”. Đọc truyện này, nhiều người cứ cho rằng kiến thức về âm nhạc của tôi rất khá, kỳ thực, những từ ngữ mà tôi đưa vào trong truyện là do tôi sao chép từ cuốn “Sổ tay thưởng thức âm nhạc” mà ra.

Trong làng tôi có một người kéo đàn nhị rất hay mặc dù ông ta không hề biết lấy một chữ đại tự. Nói chung là miệng ông ta có thể phát ra những âm thanh gì thì chiếc đàn trong tay ông ta có thể phát ra âm thanh nấy. Mắt nhắm tít, tay ông ta kéo đàn, còn miệng ông ta thì cứ nhóp nhép như đang nhâm nhi một viên kẹo thơm ngon. Tôi cũng đã từng học kéo đàn nhị, cũng bắt chước điệu bộ của người kéo đàn nhị hay nhất trong làng, mắt nhắm tít, miệng nhóp nhép như đang ngậm một viên kẹo thơm ngon. Chóc chách chóc chách, chóc chóc chách chách… Mẹ tôi bảo: Con trai à, nghỉ chút đi, không cần phải xay lúa nữa, bữa nay như thế là đủ ăn rồi! Tôi nói, không phải là xay lúa mà con đang bật dây cung. Chúng tôi không hiểu nhạc lý, cho nên chỉ học mò, cái miệng nhóp nhép theo tiếng đàn một cách vô thức. Khi tôi đã mò ra được bài “Đông phương hồng” thì chiếc đàn nhị bị hỏng, muốn sửa nhưng lấy đâu ra tiền nên lịch sử học đàn của tôi cũng chấm dứt luôn. Thuở ấy có một chàng trai mù thường đến làng tôi hát rong, anh ta kéo đàn nhị rất hay. Một chàng trai có nước da thật trắng, giọng hát và kéo đàn nhị quá hay khiến một cô gái rất yêu âm nhạc và ca hát trong làng động xuân tình và đã bỏ trốn theo chàng ta. Cô gái này tên Thúy Kiều, được xem là “chiếc nắp ấm trà”, đẹp nhất làng. Cô gái đẹp nhất làng lại bị một anh chàng mù mê hoặc, đó chính là ma lực của âm nhạc, cũng là nỗi sỉ nhục lớn nhất của thanh niên trai tráng trong làng. Từ đó trong làng dấy lên cao trào học kéo đàn nhị, nhưng học được đàn không có mấy người, trình độ cũng kém xa anh chàng mù nọ. Thế mới thấy rằng, chỉ có nhiệt tình không thôi là chưa đủ, phải có một chút bẩm sinh.

Xóm giềng của tôi có mấy cô gái có thể xem là thiên tài âm nhạc, vô luận là những khúc điệu mới lạ và khó đến mức nào nhưng chỉ cần nghe qua một lần là họ đã bắt chước hát theo. Hát theo vài lần là họ đã có thể thuộc làu. Nhưng bọn họ không bằng lòng với việc hát theo nguyên điệu, do vậy mà vừa hát vừa sáng tạo thêm. Những sáng tạo của họ khiến cho những khúc nhạc lúc cao lúc thấp, lúc nhỏ lúc to, lúc thô lúc tinh, luyến bên này láy bên kia, khó lòng nhận ra khúc hát ban đầu nữa. Tôi nghĩ, hình như các cô đang sáng tác thì đúng hơn. Rất tiếc bố mẹ của các cô đều là những người câm điếc về âm nhạc, nhà lại quá nghèo nên những “thiên tài” này đành phải chịu mai một với thời gian.

Mỗi khi nghe thấy bản hợp tấu “Lương chúc” là tôi như bị nhập mê. Khúc nhạc này triền miên dìu dặt, dễ đưa con người vào trong cõi mơ mơ màng màng. Sau này tôi còn nghe được nhạc Beethoven, Mozart,… Tuy không hiểu hết được những gì trong đó, chỉ có thể cảm nhận được một phần những gì mà ngôn ngữ giao tiếp không thể nói được, lúc thì hình như là thà chết chứ không khuất phục, lúc thì như sự vật vã về sinh mệnh, lúc thì như tiếng đàn bà thở than. Có lúc như mê mê tỉnh tỉnh đi vào những thảo nguyên mênh mông hoang dã, vào rừng sâu, lúc như đang đứng bên Hoàng Hà gầm gào cuộn sóng… Có lẽ đó là những hình tượng âm nhạc? Ai mà biết được!

Khó có thể nói tôi là người nghiện âm nhạc, bởi nghe cũng được mà không nghe cũng xong, cũng không hề chọn lựa, kinh kịch cũng nghe, nhạc giao hưởng cũng thưởng thức. Có một khoảng thời gian tôi đã từng vừa đeo tai nghe nhạc vừa viết văn, viết đến đoạn nhập thần thì hầu như bên tai không còn tiếng nhạc nữa, chỉ có thể cảm thấy có một sức mạnh nào đó đẩy ngòi bút tôi đi theo một con đường không có điểm dừng. Chỉ tiếc là, băng đĩa nhạc không phải là một con đường đi đến vô cùng, lúc nó dừng lại thì tôi cũng đánh mất trạng thái “vong ngã” để quay về với “chính ngã”, đúng là đáng ghét.

Tôi đã đọc một cuốn tiểu thuyết Liên Xô cũ, hình như có tên là “Con người chân chính”, trong đó có một phi công vừa lái thử xong một loại máy bay mới, mở buồng lái bước xuống, cực kỳ hưng phấn nói: Quá hay, quá đẹp, như một chiếc đàn violon! Khi tôi viết đến độ say sưa nhất, đôi khi cũng có cảm giác là bên tai mình luôn văng vẳng một khúc nhạc giao hưởng. Có khi trong không gian của những bản giao hưởng ấy, tôi thường dùng ngón tay vạch xuống bàn những ký hiệu kỳ lạ, nếu không có bàn thì tôi lại vạch trong không gian, hình như đó là những gì tôi thấy được từ những nốt nhạc. Tôi không hề biết khiêu vũ, nhưng khi có một mình trong phòng, tôi cũng dậm chân hoa tay theo những tiết tấu mà tôi nghe được và có cảm giác là trong thân thể mình có một khả năng nhảy những khúc điệu của loài dã thú đang ẩn tàng.

Tôi cũng khẳng định là mình không hề có những kiến thức về âm nhạc, nhưng mỗi khi được thưởng thức âm nhạc thì tôi cảm thấy sảng khoái vô cùng. Sảng khoái được hiểu như một từ đồng nghĩa với phát tiết, cộng hưởng. Nói chung, tuyệt đại bộ phận âm nhạc không đem đến cho con người sự cười đùa vui vẻ, nếu có loại âm nhạc để mà cười đùa vui vẻ thì đó là thứ âm nhạc tương đối thô thiển. Về cơ bản, tôi biết loại hình nghệ thuật này là cái gì, nhưng bảo tôi nói ra bằng lời nó là cái gì thì tôi không thể. Nói không được, nhưng có thể cảm thụ được, tôi nghĩ đó mới là nghệ thuật chân chính.

Tôi còn muốn nói thêm là, âm thanh trong thế giới này còn phong phú gấp nhiều lần so với âm nhạc. Âm thanh là hình thức tồn tại của thế giới, là ngoại xác để cho linh hồn nhân loại trú ngụ. Âm thanh cũng là một hình thức tương thông giữa con người và Thượng đế, có bao nhiêu người đã từng dựa vào âm thanh để mà bay lên thiên quốc, bay lên cõi tương đối vĩnh hằng.

Tháng 9 -1997