Hai Dòng Sữa

Qua ngọn lửa, tiếng người nói sang:

- Thật là mưa vàng, mưa bạc! Không mau có trận mưa này thì người ta còn là khổ! Giời với đất! Hại người ta, làm gạo một đồng bảy ống cân, kiếm bao nhiêu cũng không lại với cái ăn. Người nhớn méo mặt đằng người nhớn, trẻ con thì đậu sởi, đâu cũng kêu oai oái, cầu đảo mãi cũng chẳng thấy gì.

- Tôi mới thật chết, tưởng làm được bu nó nhà tôi lại nhận cấy cả hơn mẫu ruộng bên cạnh nữa. Bao nhiêu tiền của tôi ngoài này đều dồn cả vào vụ chiêm, thế mà ông cứ nắng chang chang hơn cả nắng tháng năm ấy, ruộng nẻ căng da, lúa cứ đỏ đi, ngòi thì xa và gạn hết hơi cũng không được một giọt nước, hỏi còn mong vớt vát gì được nữa? Chưa bao giờ giêng hai mà lại không có tí mưa phùn nào, giăng vàng kềnh kệch, đêm ngủ phải vứt cả chăn đi, sáng ra sương cứ mù trời như thế?

Có giọng đàn bà xen vào:

- Thôi được trận mưa này, tháng ba tới nhà quê tha hồ mà vào đám. Các phường chèo không còn kịp hát, đòi bao nhiêu một bản các cụ cũng nhắm mắt mà giả.

Cái giọng vui cười ấy ngừng lại giây phút thì reo lên:

- Thày nó này, đã tráng sạch cái thùng đem ra hứng nước chưa? Mưa càng to lắm đấy, chỉ một lúc là đầy thùng, đỡ được mấy chuyến vào tận trong làng mà vét từng thau nước đục lầm lầm.

Gió ùa vào, thổi đánh soạt lên mái tôn và rung ầm ầm tất cả những tấm phên tre. Ngọn đèn dầu tây tạt dài, suýt tắt. Mưa rền vang. Những tiếng vu vu như của muôn nghìn cối xay thóc chạy đều trước những bắp tay mê man. Những tiếng nói lại im bặt. Vợ chồng người phu chẻ nốt cái gốc củi cho thêm vào bếp. Người phu bạn ngồi sát mé trong, tóc đã phớt bạc và da mái mái đã nhăn nheo. Bác lại rót nước chè tươi trong cái ấm đun lơ lửng trên bếp ra chén. Y cùng vợ chồng người bạn vừa thổi vừa uống từng hớp nhỏ.

Sự khoan khoái tràn cả tâm hồn Huyên đã tan hết. Đầu Huyên dần nặng trĩu, cả người bứt rứt. Người ta nói những gì bên tai, Huyên như không nghe thấy. Ngả lưng vào tấm tôn, chân co lại, cánh tay vòng lấy đầu gối, Huyên thấy rõ một sự mỏi mệt đen thẫm đã chạy khắp mạch máu. Huyên đành phải ngồi yên mà chịu cái hình phạt không tên ấy, bẵng đi một dạo, giờ lại đến kìm kẹp, thiêu đốt Huyên.

Trưa hôm nay, nắng hoe lên một chút rồi lại lịm đi. Mây xám từng đám nhỏ tụ dần vào đoạn lan ra, nhợt nhạt, đẫm lấy gần hết trên cao.

Gió lạnh nổi lên luôn luôn, dài và xoáy. Vài hột mưa lác đác bay, sau đó cái nồng nực oi ả lại bừng dậy. Không khí đặc sệt thêm. Huyên nằm, ngồi không sao yên được một phút. Tâm trí Huyên cứ ngùn ngụt trước đống sách báo ngổn ngang, Huyên đi lại mãi trong gian phòng nhưng không dám trông ra đường để khuây khỏa với sự đi lại. Chói vào mắt Huyên, cái dải nhựa xám xịt và nhớp nháp cùng những bóng dáng lộn xộn và trốn tránh kia, còn ghê sợ hơn là những gai lửa.

Đến hai giờ, người bạn Huyên ở Uông Bí lại đánh luôn dây thép gọi Huyên vào ngay. Chắc trong đó có một cuộc vui gì đang sôi nổi lắm và phải có Huyên mới tưng bừng, nên hẳn mới thúc giục như thế. Huyên đã định không đi. Huyên sợ lắm cái không khí toàn than bụi và nhất là đêm tối buồn đến mủn người ra được. Huyên đã vào đấy mấy lần, chỉ ở chơi được một ngày là phải từ giã ngay.

Nhưng, hôm nay nếu Huyên ở nhà cũng lại khổ sở vô cùng vì không còn chỗ nào để đến chơi và một việc gì để cất nhắc. Rồi cứ vất vưởng trong cái gian gác bề bộn và đi ra những phố cảnh tượng như vẩy mực ấy, Huyên chỉ càng sôi thêm người và lại trở về nằm vật ra giường mà chịu những cấu xé của chán nản. Không thế thì Huyên chết mất. Huyên không thể nào chịu được cái cảnh trời u ám và một tâm trí rũ rượi ấy được.

Nền trời hẹp nén nữa xuống cảnh vật với sắc xám nhờ. Gió vù vù, bắt đầu nặng và ướt. Huyên hết sức đạp, môi mím lại, mắt nhìn hút lấy đằng trước, Huyên sang qua đò Bính và vừa khỏi núi Đèo, gió càng quấn lấy bánh xe của Huyên. Đây đó cây cỏ như sắp bật tung cả rễ. Mây đen đặc chạy dồn dập trên đầu Huyên vút những giọt nước lạnh xỉa mạnh hơn, đầy hơn vào mặt Huyên.

- Chết rồi! Mưa to đến nơi rồi!

Huyên rít lên một tiếng, rạp thêm người xuống, thở hồng hộc và đạp, Huyên không thể nào trở về được. Đành rằng Huyên ướt hết và cảm ngã vật ra dọc đường. Như thế còn hơn Huyên không ngủ được, trằn trọc nghe rõ ràng ở xa kia tiếng cười nói réo lên cùng ánh sáng đèn, qua tiếng mưa, gió và bóng tối vây bọc bên ngoài. Trong cuộc hội họp huyên náo ấy, người ta lại luôn luôn nhắc tới Huyên. Và người ta đàn hát, vui vẻ say sưa bao nhiêu.

Qua được hai cái cầu, băng hẳn vào quãng đường không còn nhà cửa ruộng nương gì nữa, Huyên đạp chậm dần. Cái mũ dạ Huyên đội đã ướt sũng. Những quần áo đẫm nước nặng như một hòm sắt chất trên lưng Huyên. Tai Huyên ù đi, ngực tức tối. Từng hơi thở toát ra như đem theo từng khúc ruột, Huyên phải đạp chậm hơn nữa, và chau mày lại, quắc nhìn cái vùng tối thẫm và ầm ầm chạy trước mắt.

Huyên thấy phải dừng xe, không đến đứt thở mất, Huyên đã quá tin ở sức mình, giờ mới rõ đã suy kiệt lắm rồi, không còn Huyên hăm hở đi bộ ngày sáu mươi cây số và đạp xe Hà Nội - Hải Phòng từ sáng đến chiều cứ như không! Cái sống lưng đau sụn và hai bên mạng mỡ gò lại, nói hẳn vào mặt cho Huyên biết rằng Huyên sắp bất lực trước cả một việc làm mà người thường chẳng coi mùi gì? Vì sức Huyên đã bị hút hết bởi sự ăn không ngồi rồi và chơi bời thâu đêm.

... Người chồng, gương mặt rắn và mày rậm, đưa mắt cho vợ rồi nhìn vào những đầu củi cháy lom dom ở trước mặt. Người vợ gật đầu, y ngước trông lên vẻ phờ phạc của Huyên. Huyên không có gì là hạng người xốc vác dầu dãi mà giờ phong phanh mỗi cái áo lót mình lùng thùng thế kia, chắc là Huyên rét lắm, nên môi tím tái, vai rung rung. Nghĩ thế, người đàn bà quay ra đút nốt bó củi dở, Huyên vội ngồi thẳng lên xua tay:

- Thôi bác ạ, thế này là đủ ấm lắm rồi, cám ơn bác.

Người vợ cứ chất củi vào bếp, Huyên liền kéo ra, trỏ vào đống than bánh xếp cao ngất đằng sau người chồng:

- Than đốt hồ lô còn nhiều thế này, củi làm nòm chỉ có mấy bó nhỏ, thiếu thì sao? Chợ lại xa.

Người chồng cười:

- Củi đây chúng tôi có phải mua đâu mà sợ xa? Củi sú, củi trang đầy bãi ngoài kia kiếm về đốt đấy chứ. Ông tính đốt nhiều như chúng tôi, tiền đâu mà mua cho xuể?

- Vâng, thì củi sú, củi trang nhưng đâu phải tự nhiên mà có? Các bác phải lầy lội khuân về phơi phóng và chẻ khó nhọc mới có chứ. Vả lại tôi có rét nữa đâu, đốt phí đi.

Ngay trong câu nói, Huyên thấy lòng mình càng rạo rực. Nếu Huyên không lần mò vào đây với họ thì có lẽ họ đã ngủ kỹ, đâu phải đun nước, ngồi uống cầm chừng với nhau để chờ khuya thêm ít nữa, thu xếp chỗ nằm. Bọn họ tất cả tám người không kể đàn bà. Nhà của họ, Huyên đang trú đây, chỉ là một lớp những tấm tôn, những ván gỗ ghép với nhau dựng lên mái xoai xoải dựa vào một gốc cây gạo và một bụi cây dại. Chỗ tạm bợ của những phu làm đường chui ra, rúc vào. Họ góp tiền đong gạo, mua thức ăn để vợ người phu kia thổi nấu ăn uống cho mà làm việc.

Người ta chia cái mái đó ra làm hai khoảng ngăn bởi một dãy những xẻng, cuốc, đập, thùng hắc ín, ván gỗ và những đồ dùng lặt vặt khác nữa. Khoảng bên kia hẹp hơn, ngổn ngang những vật liệu. Trên một đống mảnh ván, đúng sáu người phu nằm sát vào nhau, đắp chiếu lù lù. Bên này rộng gấp đôi, có một tấm phản ghép nhỉnh hơn cái chiếu. Đó là cái giường độc nhất nhường cho người đàn bà và ba đứa nhỏ. Những đứa này đương nằm rúc vào nhau trong cái chăn bao tải ở mé sau lưng Huyên.

Trời mưa, bao nhiêu củi đóm người ta dọn cả vào ngăn bên hai vợ chồng, nên cái phần chiếu để người chồng và người phu đứng tuổi nằm bị lấn đi gần một góc. Cạnh đấy lại chất bếp và bên trên hong kín quần áo. Như thế Huyên nằm sao được. Huyên, một người mặc quần áo tây, đầu chải mượt và đi cái xe đạp mạ kền sáng choang trông còn sang hơn cả những ông thanh tra của họ. Bọn phu sẽ chẳng để cho Huyên nằm chật chội nào, một người sẽ dọn bớt đi một số đồ đạc, rồi kê vài tấm ván ngủ trên đó, mà để cái chiếu phần Huyên và chồng người đàn bà.

Không! Huyên chẳng dám nhận sự đặc biệt nằm trên cái giường kia đâu. Huyên sẽ ngủ chung dưới đất với cha mấy đứa nhỏ. Nhưng dù sao Huyên vẫn thấy mình xa cách hẳn họ. Người ta trọng đãi Huyên một cách sợ sệt, miễn cưỡng chứ đâu vì sự thân mến, hiểu biết? Rồi mai, nếu ngớt mưa, Huyên ra đi thế nào họ chả nhìn theo Huyên với những con mắt khoan khoái của những kẻ trút được gánh nặng, tuy Huyên cho mấy đứa trẻ hàng đồng bạc nữa?!

Không nghe Huyên, người đàn bà đã chặt củi, đốt cháy ngùn ngụt. Những ngọn sáng vàng rực tỏa ra cả bên ngoài, làm chập chờn hẳn một khoảng trời. Cạnh bếp lửa không kiềng, không đầu rau gì cả, vóc người Huyên nổi lên, hoạt động luôn luôn trên tấm tôn quét vôi trắng. Da mặt Huyên đã lại tươi, tóc chải lại, vén cao trán lên, răng trắng muốt lấp lánh. Những tia sáng ở mắt Huyên ngời ra nhiều hơn. Người phu đứng tuổi và hai vợ chồng thấy Huyên yên lặng đăm đăm, họ không dám nhìn Huyên nữa, cả ba cùng trông vào ngọn lửa, hồi hộp chờ một dịp cất tiếng nói với nhau.

Rào.. rào... rào... mưa gió vẫn đều một nhịp. Chớp nhoáng luôn luôn xé ra. Hai bên đường bãi lầy, sú và cỏ dại mọc mông mênh đã ngập nước, trong ánh chớp, vệt đường loang loáng chạy vút đi, và những đám núi thấp, lởm chởm, mốc thếch, nhảy chồm lên thành những hình thù quái dị. Cả cái vùng cây số hai mươi cách Uông Bí này chìm hẳn trong một biển mưa. Mấy bóng nóc nhà và những lùm tre cuối cùng ở tít mù đằng chân trời biến đi nốt với những thửa ruộng nhỏ hẹp chỉ cấy được một mùa, cố khai lấn ra bãi lầy mà không được.

Không cứ đêm tối, ngay giữa ban ngày vẻ cọc cằn cũng gai góc và bao la như thế. Dân đây hầu hết đổ vào Uông Bí, Vàng Danh hay đi Hồng Gai, Hải Phòng làm việc. Còn lại đàn bà và người già thì trông coi con trẻ, bắt cáy và kiếm củi bán. Nhà nào có dăm sào vườn ấy là được chỗ đất tốt lắm. Họ trồng kín rau, khoai, đỗ và đổ đất dựng nền ở ngoài bãi mà ở chứ không dám lấn vào cái khoảng trồng trọt quý hơn vàng ngọc này.

Suốt dải đường có vừa đúng ba quán nước mà bún riêu là quà sang nhất. Thứ này và kẹo lạc kẹo vừng chỉ để bán cho khách qua đường chứ người làng thì đừng hòng, dù chỉ một xu. Mệt lắm họ vào ngồi nghỉ, uống trinh nước, hút nhờ điếu thuốc rồi ra đi. Trời nắng sém cây cỏ, mồ hôi đầm đìa, nhễ nhại cả da thịt rắn như sành, thế mà họ cứ đầu trần, lẽo đẽo trên vai gánh củi nặng trĩu buộc kèm một nắm cơm và một ít muối vừng gói vào chiếc mo.

Huyên không nhìn vào bếp lửa nữa, trông ra ngoài. Cái nền tối thẫm kéo hút lấy mắt Huyên tới một vùng sáng rực thì dừng lại. Uông Bí đấy. Giờ đây chắc cũng đương mưa to lắm. Mấy dãy phố lèo tèo nhà gạch và những xóm nhà lá đông đúc của phu, thợ càng được dịp lặng đi trong cái yên ắng vang vang tiếng máy chạy của nhà điện, nhà sàng, của xưởng thợ và của những đoàn xe goòng chở than thâu đêm ra Đền Công. Những tiếng chuyển động của sự làm việc không ngừng này phải vui lắm, kích thích lòng hăm hở và tin tưởng lắm với những người nghèo khổ như bọn phu lục lộ đây hay những dân vùng chung quanh họ nghe lúc ban đêm và tưởng đến mai kia con cái họ sẽ có công việc tốt ở những nơi có máy móc đó. Được trận mưa to gió lớn thổi tan cái oi nồng đi, giấc ngủ của họ còn có tiếng máy chạy ru thêm, thuốc bổ nào bằng. Sự buồn nản và bại liệt chỉ ở trong người Huyên hay những ai như Huyên sống không phải làm gì, chứ những tâm hồn chất phác và chịu khó đâu bị như thế!

Có tiếng nước rỏ lộp độp gần chỗ Huyên, người chồng giật mình, ngoảnh lên kêu:

- Chết, mưa bắn cả vào đàn ông rồi!

Huyên quay lại, người chồng vội đứng dậy, nâng hai tay cái đàn lên, nhớn nhác tìm chỗ để.

Huyên cau mày đón lấy và phải cố cất tiếng để qua sự khổ sở:

- Bác cứ dựng ngay cuối giường kia. Dẫu có ướt cái hộp cũng chẳng cần.

Người chồng cười lắc đầu:

- Không ạ, dựng thế nhỡ ra trẻ nhà cháu chúng nó giẫy đạp phải và hơi đất lên hỏng mất! Của bạc chục của các ông chứ ít ỏi gì. Để tôi gạt những quần áo phơi về bên mà treo nó lên vậy.

Huyên xua tay:

- Được bác ạ, dựng lui vào mé trong được mà. Quần áo của các bác phơi để mai mặc đi làm phải để nguyên đấy.

Không dám để người đàn ông phải loay hoay vì cái vật chẳng có ý nghĩa gì với họ. Huyên nhấc bổng cây đàn lên, dựa mạnh vào cuối tấm phản.

Người chồng vẫn mở to mắt nhìn Huyên. Ngay đó người vợ rụt rè hỏi:

- Thưa ông cái đàn tây ấy bên ta chắc không làm được?

- Có bác ạ, giờ bên ta làm cũng không kém mấy.

- Thưa ông thế mua hết những bao nhiêu?

- Có hơn chục bạc thôi.

Người đàn bà giương mắt lên rồi tươi cười:

- Đàn thế chắc đánh nghe hay lắm! Ấy năm ngoái cháu ở trong Uông Bí, ngày hội thấy các quan cũng mời các ông trong sở và ngoài Hải Phòng vào đánh đàn. Hàng mấy nghìn người, cứ im phăng phắc mà nghe, chưa bao giờ cháu được xem như thế.

Người phu đứng tuổi gật gù:

- Cả cháu cũng chả hiểu là bài gì mà cũng cứ muốn đứng nghe suốt đêm. Thưa ông, vậy vào Uông chuyến này, thế nào ông chả ở đến chủ nhật sau có mấy hội đá bóng thi và học trò tập võ?

Dựng vội quá, cây đàn của Huyên vừa bị một luồng gió rung mạnh liền đổ sầm xuống. Ren.. ren... những tiếng ngân ran ra. "Chết chửa", cả hai vợ chồng và người phu bạn đều kêu lên. Huyên cau mày và lần này Huyên thấy sôi hẳn người. Huyên nghẹn ngào đứng dậy để lại hộp đàn. Cái móc kền lâu ngày không còn chặt, buột ra, nắp hộp he hé. Huyên run run cài ấn vào, nhưng vừa buông tay, Huyên thở rít một tiếng nhẹ, mở từ từ nắp hộp ra, lờ lờ nhìn cây đàn. Bỗng Huyên cúi xuống đưa dài mấy ngón tay gãi mạnh lên bộ dây lấp lánh dưới mắt. "Phrưng... phrưng... phrưng... rưng... Trong những âm thanh rối loạn nọ cả da thịt và tâm hồn Huyên vụt đau chói như bị một loạt dây da có móc câu quất lên. Huyên mỉm cười, lắc đầu đóng lại nắp hộp rồi lừ đừ ngồi vào chỗ cũ.

Tưởng rằng Huyên để ý đến câu mình nói vừa rồi, người phu đứng tuổi cười nhìn Huyên:

- Hay thưa ông có việc gì kha khá ông nói với ông chủ ở lại mà làm. Dạo này trong đó có cả nhà Ôséc và mới mở thêm mấy dãy phố vui lắm.

Không thể yên lặng được nữa, nghe mãi người ta hỏi mình, Huyên nhìn sâu vào gương mặt dầu dãi với nước da mai mái của người phu nọ, lắc đầu nói:

- Không bác ạ, tôi chỉ có thể ở đây được ngày mai rồi về Phòng ngay.

- Thế ông vẫn làm ngoài Phòng, hôm nay chiều thứ bảy nghỉ đi chơi?

Huyên cúi mặt xuống, run run:

- Không tôi chưa làm đâu cả. Nhưng tôi chỉ được ở lại Uông ngày mai thôi.. Tôi.. tôi...

Người đàn bà đăm đăm nhìn Huyên, mắt long lanh. Y khó hiểu quá. Huyên không đi làm sở nào sao chỉ được ở lại chơi có một hôm? Có điều gì bắt buộc Huyên như thế? Hay Huyên đã có vợ con, vợ con Huyên là người buôn bán gìn giữ Huyên nên Huyên phải trốn tránh nhà đi và mới bị mưa rét?

Tâm trí Huyên tê tái vì thêm cái nhìn ngạc nhiên của người đàn bà chói vào y. Huyên chớp chớp mắt:

-... Mà có khi tôi ở lại Uông Bí cũng nên. Nếu có việc thì dù chỉ đủ ăn tôi cũng làm. Ba bác ạ. Tôi còn vào cả trong Vàng Danh nữa.

Người đàn bà tươi ngay nét mặt:

- Thế mà cháu cứ tưởng ông đương bận việc, ngày chủ nhật thì chơi. Vâng, ông có làm việc trong Uông Bí hay trong "min" thì công việc của các ông cũng nhàn lắm. Nhưng ông phải ở trọ chứ không thể đưa bà và các em vào được. Đây nhà cửa chật chội, nước nôi hiếm lắm, mùa bức thật khổ.

Huyên bâng khuâng nhìn lên.

- Không, tôi chưa thành gia thất, tất nhiên tôi phải ở trọ. Khi đó tôi cũng chỉ kiếm những chỗ gần gũi với những người dễ dãi như các bác đây mà ở cho vui thôi.

Người đàn bà nói như reo lên:

- Ông vẫn ở một mình vậy? Phải rồi, những người giỏi giang như ông rồi lấy ai chẳng được. Thế này cháu hỏi không phải, ông đương làm cho ông chủ rạp hát nào ngoài Hải Phòng mà định thôi vậy? Làng cháu cũng có mấy cậu ra tỉnh học, giờ thôi học mà cũng chẳng phải đi làm gì cả, chỉ tối đến đi đánh đàn, thế mà có cậu kiếm được bạc trăm một tháng, ăn tiêu sang lắm.

Huyên đã choáng váng, chỉ còn nghe thấy lờ mờ tiếng nói của người đàn bà. A! Người này đã tưởng Huyên là con một nhà giàu có; đã tưởng Huyên có vợ con! Giờ thấy nói Huyên không có gia đình ràng buộc thì y lại tưởng Huyên là một kép đàn, một thứ nghệ sĩ khốn cùng, rạc rài sống vất vưởng với những gánh hát trôi dạt, nhưng bề ngoài vẫn ra vẻ phong lưu. Phải! Người ta cho Huyên vào hạng như thế cũng rất đúng. Không có nghề gì, không làm đâu mà kè kè cây đàn bên mình thì chín phần mười Huyên phải nhờ sự đàn hát mà sống.

Thật ra Huyên không hẳn như thế. Huyên không đàn cho gánh hát, cho tiệm ăn, tiệm nhảy nhưng từ ngày thôi học và đàn giỏi, Huyên cứ nay tụi bạn này cho ăn, giúp mặc, mai nhà kia mời đến ở, bao đủ mọi sự tiêu pha, rồi một gái nhẩy, một bọn thiếu nữ ăn không ngồi rồi khác nhờ dạy đàn và tăng tiền. Ngày Huyên chỉ dông dài với cây đàn, rồi tối đến lại thâu đêm ở những nhà hát, những tiệm nhẩy, tiệm hút. Huyên đã núp dưới cái danh nghệ sĩ mà sống bám vào lưng người ta. Hẳn Huyên là một kép đàn hay một anh xẩm kiếm tiền trước công chúng, chứ đây thứ nghệ sĩ của Huyên chỉ là một thứ nghệ sĩ ăn mày, thứ nghệ sĩ trùng bệnh độc, sống bằng khí lực người ta, hút cạn ý chí của người ta và làm trụy lạc bao cuộc đời, mà nhiều hạng người vẫn ca tụng và khao khát gần gũi.

Tâm hồn Huyên đau như xé ra: Huyên nhìn đắm vào những ngọn lửa vàng rực, một ngón chân di di lên đất. Nước mắt bên trong trào ra đầm đìa. Huyên phải hết sức đè nén lòng để tránh sự vỡ lở. Ngập ngừng mãi Huyên mới nói, giọng gần nức nở:

- Không! Tôi vẫn dạy học tư đấy bác ạ, tôi mới thôi ít lâu nay. Trong quê nhà tôi cũng cấy được dăm mẫu. Ông bà tôi mất sớm, được một mình tôi nên tiền bán thóc tôi tiêu cũng thừa. Giờ tôi đi làm là tự ý đấy thôi chứ có ai bắt tội đâu!

Câu nói trên đây vừa dứt, thêm một sự trói buộc nữa ran ra khắp người Huyên. Huyên đã nói dối! Huyên nào có dạy học. Nhà Huyên nào có cấy được lấy một mẫu! Thầy mẹ Huyên mất để lại cho Huyên vẻn vẹn năm sào ruộng thì bà cô Huyên nhận và phải cáng đáng mọi giỗ tết. Huyên còn cái nhà gỗ năm gian và hơn sào vườn, nhưng ở nhà quê ai thuê? Sự sống của Huyên hoàn toàn không có chút căn bản. Xác thịt Huyên sống vất vưởng, nhiều bữa ăn đến bội thực, nhiều bữa lại chẳng có gì, về tinh thần cũng thế, Huyên luôn luôn vui đến mê tơi rồi lại buồn lả đi như chết. Nào một năm? Hai năm? Đã hơn năm năm! Năm nay Huyên đã hăm sáu tuổi.

- Thưa ông...

Người đàn bà vừa cất tiếng, đứa bé út thức giấc khóc oa oa. Nó đạp tung chăn ra, lồm cồm bò dậy, nhớn nhác tìm. Người đàn bà bỏ dở câu chuyện hớt hải chạy đến ôm chầm lấy đứa bé. Y bế vác con lên, vỗ mạnh mạnh vào người nó:

- Nao ôi! Con tôi đã dậy mà. Con giai tôi đã dậy mà tôi không biết.

Đứa bé cứ cong người lên, mặc sự nâng niu của mẹ. Nó khóc thét như bị cắn cấu ấy. Người mẹ phải ẵm ngửa nó ra, vạch yếm cho bú và cao giọng ru. Dưới mái tôn gần chấm đầu người, tiếng ru vang vang cố át tiếng khóc đi mà không được. Đứa bé cứ túm lấy yếm mẹ kéo giăng ra vừa đạp thục chân vào bầu sữa. Người mẹ cuống quýt gỡ tay nó, cười:

- Giời đất ơi! Dữ quá, dậy không thấy bu mà hờn thế này đây. Thôi bu xin, bu thương con giai, con giai bu bú đi.

Người chồng nhíu mày gắt:

- Không chiều thế được. Lên hai, ăn được cơm rồi, không cho bú nữa. Cái thói đâu cứ phải có mẹ nằm bên mới chịu ngủ. Lại sán hơi như cái Gái chị trước kia thì còn làm được việc gì?

Đứa bé như hiểu câu trách mắng, lại cong người lên, ngoác miệng khóc. Người đàn bà cau mặt nhìn chồng:

- Tôi tức sữa lắm rồi, nhà để cho nó bú thôi. Từ trưa đến giờ nó được miếng nào đâu, chỉ được cái ác.

Dứt lời người mẹ cúi xuống lấy vạt áo chùi chùi vào mắt và hai má hồng hào của đứa bé. Y ấp mặt nó sát vào ngực, vừa vỗ nhẹ vào lưng nó và cho nó bú. Đứa bé còn nức nở một lúc nữa mới chịu ngậm vú. Nó hừng hực như người chạy thi và khát nước sắp lả đi. Một tay nó quều quào yếm mẹ, con mắt nó đen láy nhìn ra ngoài lửa sáng.

Vợ chồng người phu nói với nhau nhiều nữa, nhưng Huyên không bắt nhời. Mặt Huyên càng bừng bừng như sắp bị những ngọn lửa trong bếp quấn quýt lấy. Đứa bé đã nín, chỉ còn khụt khịt. Người đàn bà về ngồi chỗ cũ đối diện Huyên, lấy thêm cái áo cũ của chồng ủ cho nó. Đứa bé, mắt dần lim dim, không nhìn ra ngoài mà hướng lên mắt người mẹ. Cặp mắt nâu trong, mày to nhưng mượt này cũng lờ đờ nhìn lại. Và miệng y phớt một nụ cười giấu giếm, e thẹn.

Một lát sau, Huyên không dám nhìn thẳng vào hai mẹ con. Huyên lại trông ra ngoài trời, qua chỗ hổng ở tấm liếp làm cửa. Càng ngồi yên, Huyên càng lặng đi, tê tái. Vóc người mẹ tầm thước, gương mặt đầy đặn, và đứa bé bụ bẫm ôm vừa lẳn gọn trong vòng tay nọ, rời khỏi nền lửa vàng rực, hiện ra giữa bầu trời tối thẳm trước mắt Huyên. Y vẫn cho con bú, đứa bé vẫn thoảng vào tai Huyên những tiếng ụt ịt do cặp môi mỏng và tươi nún nún lấy vú sữa nở.

Huyên nghẹn ngào sâu hơn mãi. Bên cạnh hai mẹ con này dần nổi lên, cũng một vóc đàn bà nhưng bé nhỏ. Y trắng xanh, gò má cao, mắt lờ ngờ. Y cũng mặc áo dài nâu đã bạc, vá vai và cái quần vải thâm dày cộp. Rõ ràng, mắt y ánh lên, cúi xuống một hình hài hồng hào thiêm thiếp bú. Một cảm giác sắc và lạnh gờn gợn trên trán Huyên. Những tiếng nức nở dồn dập vỡ ra không kịp trong lòng Huyên. Cổ họng Huyên bị bóp ghì hẳn lại. Mẹ Huyên và đứa em nhỏ của Huyên đã sống lại trước trí tưởng Huyên trong cái lúc Huyên cố nuốt những giọt nước mắt mặn chát cả tâm trí. Bà mất năm Huyên mới lên mười, sách vở mua cho cứ bị nhem nhuốc và bỏ quên trong đám khăng, đám đáo, hàng quà. Ngày đó Huyên còn ở nhà quê. Mẹ Huyên tuy góa chồng sớm và còn trẻ nhưng nguyền ở vậy cho tới chết với Huyên. Bà không về với cha mẹ, cứ lần hồi với hơn mẫu ruộng và mấy sào vườn nuôi Huyên đi học.

Làng Huyên cuối vùng bể không kém vẻ cục cằn ở đây mấy. Không có những quả núi xù xì, nhưng nó cũng thừa làm người ta rùng rợn những ngày nắng chang chang, ruộng vườn khát nước như người ốm nặng đợi thuốc. Cả vùng toàn bãi lầy, nước mặn, váng riêu cua, sú và cỏ dại mọc đầy cứ bốc khói ngùn ngụt. Không cứ phải bị như vụ chiêm năm nay nắng hạn dữ thế thường thường thì cả vùng không còn thể cày cấy được tí gì. Thóc gạo đối với người làng còn quý gấp mấy mươi vàng. Tất cả những mong muốn khát khao của họ chỉ ở trong hạt gạo. Họ làm, họ kiếm được cái gì đều chắt vào hột gạo, ngoài ra thì vào những công nợ không bao giờ hết mà họ chịu day dứt để mà ăn lấy sống. Cùng với họ, quanh năm mẹ Huyên chỉ bữa cơm bữa cháo và tháng ba ngày tám thì ngô, khoai, có khi củ chuối nữa, thay cơm. Bên mẹ, Huyên vẫn ăn no, cơm có thịt như con nhà giàu. Đôi khi Huyên nổi lòng thương mẹ, phụng phịu không ăn vội, ép mẹ phải ăn với mình. Nhưng mẹ Huyên lại gắt lên, đứng dậy ra chỗ khác.

Bà rung động vô cùng vì cái tính ngọt bùi chia sẻ của con sớm tỏ ra trong cảnh cùng khốn, song bà không thấy cơ cực lắm vì khổ sở quá mà phải bóp mồm, bóp miệng để nhường nhịn thế này. Đó là một điều tất nhiên, chung quanh bà, hầu hết những người có chồng có con đều nhịn thế cả. Nào bà có nghe một ai hé răng ta thán một lời? Người ta vẫn tươi cười cày cấy, mò cua, bắt ốc, làm hàng xay hàng xáo và chợ búa quần quật suốt ngày, suốt năm. Chính ngay bà, bà cũng chẳng thấy nhọc nhằn, thèm thuồng, đau đớn gì lắm, vậy bà kêu ca sao được? Bà sống khác thế nào được?

Mẹ Huyên như thế cho tới lúc hấp hối. Trong cái giờ bà biết mình không thể sống làm việc nuôi nấng và vui vẻ với con cái nọ, người ta mới được nhìn bà quằn quại và lộ mấy tiếng rên rỉ. Trên giường, thân thể bà quắt như một dây chão xác, cứ run run, hết vật tay sang trái lại quặt mình về bên phải. Bà cố nằn nì người họ dẫn Huyên vào.

- Con ơi!... Mẹ chết mất!... Giời ơi!... Tôi bỏ con tôi làm sao mà đi được hở giời?!... Sao thân tôi lại khổ thế này hở giời?!... Sao đời mẹ lại cơ cực đến thế này hở con?...

Huyên mếu máo nắm chặt lấy tay mẹ:

- Không! Bu ơi! Bu ở với con cơ...

Người cô Huyên lại phải lôi Huyên ra. Lần này mọi người cũng nhất định giữ Huyên ở bên một nhà người họ, để mẹ Huyên đi cho xuôi, không bà cứ ngất đi lại tỉnh dậy mãi. Chính người cô này nhận lời giối của mẹ Huyên nuôi nấng, chăm nom Huyên. Bà cũng gầy yếu như mẹ Huyên nhưng bà xấu xí lắm. Bà bị chồng bỏ lửng hơn năm, đoạn hắn đi lấy vợ khác. Sau có mấy người hỏi bà rồi lại thôi. Bà mặc kệ vì bà cũng không thiết cảnh chồng con ấy. Từ ngày Huyên giao phó hẳn cho bà, bà thấy không còn gì để bà ao ước, vui tin hơn nữa.

Ở với cô, Huyên bỗng bớt ngỗ ngược, chịu sự đe nẹt và khuyên bảo. Huyên luôn luôn bên cạnh cô và thấy thương cô vô cùng. Tình mến thương này có lẽ còn nồng nàn hơn cả đối với mẹ Huyên khi còn sống. Huyên chọn mấy đứa cùng mồ côi hay cùng nghèo nàn như Huyên mà chơi rất thân. Sự cô độc và khổ sở của Huyên còn khiến Huyên bùi ngùi, bâng khuâng cả trước những gia đình sống lần hồi rau cháo chung quanh Huyên mà con cái họ nheo nhóc, không mấy đứa được học hành, chúng thường tìm đến Huyên.

Năm Huyên mười bốn, Huyên đỗ bằng Sơ học Pháp - Việt. Một người họ ngoại buôn bán ở tỉnh, thấy Huyên học được thì khẩn khoản với cô Huyên cho ra với y, để y trông nom. Nhưng Huyên chỉ theo học thêm ba năm nữa rồi Huyên nói dối có việc đi làm, và Huyên đã lớn, xin cho Huyên được ở riêng, kiếm lấy nuôi thân. Cuộc đời lúc đó dễ dàng quá trước mắt Huyên, Huyên muốn làm đâu chả được. Huyên đương trai tráng lo gì không bay nhảy xa. Và đàn giỏi, bạn nhiều, được ai quen cũng không rời bỏ cái tính nhu mì của Huyên. Như thế Huyên thiếu gì sự giúp đỡ.

Thôi học và "ra đời" Huyên chẳng phải làm lụng khó nhọc mà cũng đủ ăn, đủ mặc và có lúc còn sung sướng hơn kẻ giầu sang. Cứ thế tới năm nay, cuộc làm ăn mỗi ngày một gay go, người ta phải trầy trật mới kiếm được đồng tiền, sự dễ dãi cùng lòng tin cậy hẹp dần lại, Huyên đã phải nhiều lúc bàng hoàng rồi cau trán lại, rùng rợn nhìn những cảnh khổ lăm le lôi cuốn Huyên.

Lắng vào vùng tối thẳm, mắt Huyên đã chói nhức. Mưa gió ào ào trộn với những đốm sáng ở mắt Huyên tia ra, dầy đặc lại và ngời hẳn lên. Bên tai Huyên những tiếng ngáy của bọn phu nằm bên kia nghe càng giòn, nhịp nhàng. Huyên thở dồn dập, Huyên thấy trong người nóng rực và đau xót như bị cào toạc ra. Những ý nghĩ sôi nổi mở ra nhiều thêm. Chợt Huyên lắc đầu, mím môi, thở gằn một tiếng.

Huyên ghê rợn, Huyên thấy rõ ràng đời mình đen tối và khốn nạn vô cùng, không còn một cái gì để tô điểm, che đậy lấp láp được nữa. Huyên sống bao năm như thế có nghĩa gì? Nếu Huyên cứ thế có khác gì một kẻ ho lao không chịu chạy chữa cứ lao đầu vào những cái vui tạm bợ, mặc cái chết đến lúc nào cũng được. Huyên đương bị đục khoét bởi một sự thối tha song không chịu nhìn nhận ngay. Huyên đã tưởng đàn hát, nhởn nhơ như Huyên thế là làm được những cái mới lạ, khác thường. Nhưng đâu? Và những cái gọi là hay là đẹp, là tuyệt diệu ấy, có ích lợi chút nào cho đời người, hay chỉ để vui tai, mê hồn và đắm đuối cho một hạng người lười biếng, nhẫn tâm?

Cái âm nhạc ấy chỉ là cái âm nhạc phóng đãng, trụy lạc của những thứ linh hồn ốm yếu, sống những cuộc đời chết mà vẫn tưởng là cao trọng, vẫn ca tụng thêu dệt bằng chữ vàng. Không ở trong sự làm việc, gom góp hơi thở với sự sáng tạo của chung quanh, không biết những nỗi nhọc nhằn, những quằn quại, những lo âu, những sự nỗ lực để được sống, Huyên và bọn nhạc sĩ dông dài và ỷ lại như Huyên không cảm thông với cái âm nhạc dồi dào của tinh thần con người chiến đấu cùng sự vật.

Cái âm nhạc làm bừng sáng những tính tình, làm rộng rãi những tâm hồn, làm nảy nở mạnh mẽ thêm ý chí trong sự tin vui, Huyên không nhận thấy và dám nghĩ tới. Cái âm nhạc reo theo những điệu tưởng như khô khan ấy, chẳng kém chút gì những hiệu lực tràn lan của những nghệ thuật văn chương, hội họa, điện ảnh chân chính. Những cái này khiến loài người hiểu biết thêm nhau, ràng buộc thêm với nhau mà đưa văn minh đi cao, xa hơn, nhanh hơn trước những cản trở mỗi ngày một bị gạt tan của tự nhiên mênh mông.

Không phải chỉ để riêng mình, mà âm nhạc nảy lên còn để cho đoàn thể. đó là cái âm nhạc đã tiêu biểu những đặc sắc của một dĩ vãng bất hủ, một sức sống bất diệt của một dân tộc trong những chặng lịch sử nguy nan, tối tăm, một lần sinh khí bốc trên những mặt đất đẫm mồ hôi nước mắt của đám dân ấy, một cái hồn muôn tiếng, muôn lời nói rung chuyển người ta như hồn người mẹ mà người ta bú sữa. Qua các đại dương, các rừng thẳm, từng bản âm nhạc ấy bốc lên, bay đi hòa lại. Một thứ ánh sáng hào quang tỏa ra làm nền cho những điệu rộn ràng kia mà ai nghe cũng hiểu, cũng cảm, cũng phải cất giọng lên để dội vào không trung.

Nhưng... cái âm nhạc phóng đãng của Huyên, cái nghệ thuật trụy lạc của Huyên đối với người chung quanh Huyên người ta đều phải làm những việc quanh năm chí tối không thể rời bỏ cho ai được: những việc không có nó thì cuộc đời không thể tồn tại được?... Những cái cần dùng tất yếu, cơm ăn, áo mặc, nhà ở, xe đi, sách học, thuốc uống mà chỉ có sức làm việc cần cù là tạo ra được. Huyên và ai ai có muốn chối cãi bằng bao nhiêu lý lẽ cũng không được!

Huyên! Huyên đã chỉ để người ta nuôi sống mình mà không mất gì cả. Bao nhiêu cái du dương huyền ảo, thi vị hay xuất thần hay gì gì nữa mà Huyên cố làm ra cho có, đều tiêu diệt. Đó chỉ là những cái bỏ đi không tiếc! Và cũng cần phải bỏ đi cho bớt sự giả dối, say sưa và mê hoặc ở đời. Với những khoái lạc cho là của một nghệ thuật tuyệt vời ấy, ngay chính Huyên đã chẳng nhiều phen chực đập đàn đi vì thấy mình quằn quại trong một cái trống rỗng đen kịt là gì? Vả lại nếu tất cả người đời cũng ích kỷ như Huyên, hễ đau khổ là đắm vào sự mê say, là đi tìm cái quên, mà không lo lắng gánh vác những công việc phần mình thì sớm tối mặt đất sẽ thành một rừng hoang và Huyên sẽ chết rũ ra.

Huyên còn trẻ, còn nảy nở, còn bao nhiêu hăm hở, Huyên chẳng việc gì phải buồn tủi, phải quên. Huyên cứ đi thẳng vào cuộc đời, xốc vác lấy một phần công việc với mọi người. Huyên chăm chỉ, chịu khó và tin tưởng cùng họ. Cái nghệ thuật âm nhạc của Huyên hòa hợp cùng tâm hồn họ. Những tiếng đàn của Huyên nổi lên thật là của những lòng thương yêu, những niềm tha thiết, những chí mạnh mẽ, những ý thức của con người biết rung động trong sự đau khổ và biết cùng nhau vượt tới những cõi đời tươi tốt rộng rãi. Sống như thế tức khắc đời Huyên sẽ rực rỡ, đáng sống vô cùng. Không được quyền trốn tránh, giết mình trong sự chán nản, phải vững bước vượt qua những chặng đường gai góc và u thảm của cuộc đời đương tiến tới sự tốt đẹp do tay những người lao khổ cùng nhau tạo ra. Sự sống bắt Huyên phải thế. Huyên muốn sống và còn rung động với mọi người phải như thế. Ngoài ra Huyên chỉ là lường gạt, phản bội, hèn nhát, đê hạ vô cùng.

Huyên quắc mắt lên, nhìn ngập hơn nữa vào trời tối. Huyên càng thở mạnh, những sự tức tối đè lấy ngực Huyên không còn nữa. Tâm trí Huyên lại nóng bừng những khoan khoái khác thường. Cái cảnh đồng ruộng và bãi lầy cọc cằn của làng Huyên, đây mẹ Huyên, cô Huyên, và bao nhiêu người cùng xơ xác vì dầu dãi bao năm đem hết sức ra làm việc, lại vụt hiện ra trí tưởng Huyên. Nối thêm vào những hình ảnh nét rắn như thép và sáng ngời ấy, hết lớp này đến lớp khác những cảnh làm ăn ồn ào gay gắt. Trước mắt Huyên, những mặt đường tấp nập và những phố xóm đông đúc mở rộng thêm với những dòng người quần nâu, áo vá, lấm láp dầu mỡ, cát bụi, họ hỏi gọi nhau vang vang và chen lấn nhau dồn dập.

Huyên buông cánh tay khỏi đầu gối, nắm chắc bàn tay lại đấm đấm xuống đất. Qua những hơi thở gấp, Huyên nuốt nước bọt ừng ực. Huyên thấm thía sau cái lần chua xót tê dại này, bắt đầu từ phút sôi nổi sung sướng này, Huyên không thể nào xa những con người kia, Huyên phải mãi mãi đứng bên tay trái họ, cảm thông tận tâm hồn với họ mọi sự đau khổ vui tươi; mong ước và tin tưởng. Đời Huyên bắt vào đời họ như rễ cây tơ bám riết lấy lòng đất, càng lâu bao nhiêu càng vững chắc bấy nhiêu, nảy nở bấy nhiêu với những màu mỡ không bao giờ cạn. Một phần ý nghĩa gần nhất của sự sống là ở đó. Huyên dang hết cánh tay ra, ôm lấy và cất bước ngay lên.

- Giời ôi! Thôi chứ, đã bú rát cả ngực người ta rồi, mà còn day day mãi thế này!

Người mẹ nhăn mặt, ấn nhẹ ngón tay vào má đứa bé rồi xoa xoa ngực. Đứa bé sắp no chỉ a a mấy tiếng đoạn nhả núm vú ra. Nhưng vừa rời khỏi bầu sữa, nó được mẹ xóc sang bên kia, liền hập ngay miệng vào vú và bặt tiếng lầu nhầu.

Cả người cha và người phu bạn cũng kêu lên: "Hư hư! Thế thì hư quá. Thôi chứ!..."

Huyên choàng mắt quay lại nhìn đứa bé. Ngay đó cặp mắt đen láy dưới vành mi phớt như tơ của thằng nhỏ giương lên thoáng chiếu vào mắt Huyên. Người mẹ cau mày, hừ một tiếng và cười. Y cũng ngước mắt lên, đưa nhìn cả chồng, người phu bạn và Huyên. Mắt y lấp lánh như đầy lửa, tay y sát mạnh lên bầu vú ban nãy nở tròn thế mà giờ chảy hẳn xuống trước tấm ngực đầy.

Gió lạnh lộng vào, vai Huyên rùng lên. Nhưng Huyên không thấy rét. Một cái êm mát tươi sáng cùng làn gió thổi tràn vào đầu Huyên. Huyên thở mạnh chớp chớp mắt, cúi đầu xuống bàng hoàng.

1943