Lưới Sắt

Minh thấy lạnh quá. Minh khít thêm cánh tay ủ vào nách và ngồi nép hẳn vào góc tường. Nhưng tất cả cử động này chỉ một giây sau là lại chẳng có nghĩa gì với cái rét lúc bấy giờ.

Chỗ Minh ngồi đợi là cả một cái buồng thênh thang. Nền lát xi măng giả làm gạch hoa. Tường bằng bích-toong mài nhẵn, không có đồ đạc gì kê liền. Một lối ra vào rộng như cổng đình xuyên qua với những luồng gió hun hút, xám như thiếc. Trước mặt, một cái buồng cũng trống hơ trống hác như thế. Rồi đến một gian to gấp sáu, im lìm những bàn giấy lọt thỏm ở khoảng giữa nhà. Ánh chiều ở đây còn mờ hơn vì chiếu qua một lần cửa kính ráp vàng bệch.

Tiếng đập của tim Minh nghe rõ mồn một. Minh có cảm giác không khéo Minh bị giữ lại mất. Nghĩa là một lệnh ở chỗ nào trên gác hay ở trong cùng kia truyền ra, gọi Minh vào, đoạn Minh theo một người adăng đi... Minh lại bị giam... Lại bị tra tấn... Lại bị tù... Tâm trí Minh hơi choáng váng. Mắt Minh xanh lên nhìn bóng mờ lởn vởn như hơi nước đá rỉ vào buồng Minh. Và một bộ mặt hiện ra trong đó. Bộ mặt lừ lừ có nước da mai mái, hai con mắt nhìn rất sắc nhưng chỉ nhìn thoáng qua, và cái cười nhếch mép.

Tên đao phủ đã làm đổ máu hàng vạn con người, hết lớp cách mệnh này đến lớp cách mệnh khác, không bao giờ cất một nhời nói to, không bao giờ gắt một tiếng và không bao giờ để lệch lạc cái khăn nhiễu, cái cổ áo the chùng, cái quần trắng là, đôi giầy cao su đen thắt nơ!

Bị giải về đây, Minh chưa được hắn ta hỏi đến, nhưng sau khi chào hắn, Minh liên miên bị hình ảnh theo dõi. Lắm lúc đi đường, lúc xem sách, lúc nói chuyện, lúc thiu thiu ngủ. Minh bỗng quật mình, lạnh toát cả người. Minh lại nghĩ đến hắn. Hắn có không biết bao nhiêu mắt để dò xét Minh, không biết bao nhiêu tai để nghe ngóng Minh, bao nhiêu trí nhớ để ghi từng cử chỉ, từng câu nói của Minh, rồi một khi Minh đến trước mặt hắn, trong buồng giấy riêng của hắn thì hai con mắt lạnh lùng và cái miệng nham hiểm kia sẽ mỉm cười, cái giọng nhẹ nhàng kia sẽ gật gù hỏi, sự quằn quại của Minh dưới những dùi cao su đều đều vào đỉnh đầu, vào thái dương, hay vào hai khuỷu tay. Minh bị treo ngược, kéo từ từ lên phía trên cho máu trong mồm, mũi, tai, mắt và lỗ đít nữa ứ ra, hay những dây điện gí gí vào cổ vào chỗ kín đồng thời với những gáo nước giội vào mũi. Hàng giờ như thế. Mấy ngày như thế. Mấy tháng như thế. Cho kỳ tới bao giờ Minh chịu nhận, chịu khai, không còn thể sai một khớp nào của hắn đã đặt thành những câu hỏi.

Những lúc bị những ám ảnh ấy làm tối tăm cả tâm trí, Minh lại thấm thía đau đớn nhớ đến những câu nói của các bạn:

- Bao nhiêu phong trào ở Nam Định bị một tay nó phá rồi!

- Cán bộ nào về đây là một, về Hải Phòng, Quảng Yên là hai, tức là cầm chắc sự bị bắt, sự chết trong tay.

Nhiều kẻ còn nói thêm:

- Không! Quảng Yên có đòn bó giò và lộn mề gà của Cung Đình Vận và Hải Phòng có tụi chính trị phạm cũ quay ra làm chó, len vào các tổ chức cũng hoạt động rồi phá, làm bao thằng bị chặt đầu, bị chết, cũng đã sợ nhưng vẫn không sợ bằng ở Nam Định. Đây, thằng phán T. nó tổ chức khéo đến nỗi không kíp thợ nào, không tràn phu nào, không xưởng thợ nào, không phố nào, xóm nào, mà không có người của nó. Cả những thầy giáo, những đốc trường, những hội trưởng thể thao, những huấn luyện thể thao, những thân hào hàng phố và cả những cò Tây, cũng chỉ bảo dò xét cho nó mới ghê chứ. Cha cấm con, vợ giữ chồng, anh em đề phòng nhau, chủ thợ ngăn ngừa người làm, tay sai chức dịch nay được tăng lương, mai được thưởng phẩm hàm, kẻ buôn bán được độc quyền thứ này, bỏ thầu việc nọ, kẻ trí thức được trọng vọng, vì nể. Một phần dân chúng cứ xô nhau mà tố cáo, phá hoại mọi cuộc vận động, mọi cuộc tổ chức dù chỉ có tính chất xã hội được cho phép hẳn hoi.

Bởi thế, khi được tin được tha, Minh đã mừng nhưng thấy trong giấy ký phải giao trả về nguyên quán Nam Định và bị quản thúc ở đây, thì Minh lại buồn và sợ vô cùng.

Minh bị tù rồi bị đưa đi an trí trên căng Bắc Mê, căng Phú Thọ, căng Bá Vân, đã hơn ba năm, từ dạo Minh bỏ tỉnh này đi kiếm ăn rồi hoạt động chính trị ở các nơi xa đã ngót mười năm. Thật không còn có một tí gì gọi là căn bản để Minh sinh sống ở cái nơi quê hương ấy. Có chăng sự dính líu chỉ làm Minh đau khổ vì những họ hàng, những kẻ quen thuộc, những tai tiếng, tất cả đều sợ sệt, xa lánh và ruồng bỏ Minh trong một cảnh cô độc như thú dữ, như yêu quái? Cứ mỗi tháng ngày mồng một và ngày mười lăm Tây, Minh phải tự tay cầm cuốn sổ xanh dán một tấm hình chụp đeo số và lăn tay lên trình sở Mật thám. Mỗi khi muốn ra khỏi tỉnh, bất cứ về việc gì, Minh phải xin phép trước một tuần lễ và có được phép mới được đi. Nhưng Minh cũng như hầu hết những người khác có sổ; chẳng bao giờ dám xin đi đâu cả. Tất cả đều sợ nhỡ ra trong ngày mình vắng mặt mà ở chỗ mình đến lại xảy ra những việc như phát truyền đơn, biểu tình hay bắt được sách báo bí mật thì thôi không thể viện tình lý gì cãi được. Vả lại, bao năm giam cầm tù đày trong bốn bức tường và ở một xó rừng còn chịu được nữa là... Vậy về đến quê quán, được nghỉ ngơi, được ăn uống, thuốc thang tự do, được vớt vát thêm ít năm sống, thì còn mong gì hơn nữa! Riêng Minh, Minh được về với cái khí hậu đồng bằng, được có một việc làm nghiên cứu học hành, Minh cũng muốn tỏ như là lòng biết ơn sự khoan hồng của Chính phủ, của sở Mật thám nên Minh không xin gì đi đâu cả.

Những ý nghĩ buồn nản càng miên man trong tâm trí Minh. Đầu Minh cúi thấp, mắt lờ đờ. Khí lạnh và bóng tối đẫm nửa xuống người Minh với một thứ tiếng thì thầm ảo não.

- Kìa sao lại lâu đến thế này?

Minh cau mày ngước lên nhìn. Minh càng bứt rứt thấy gần hết giờ rồi mà vẫn không thấy bóng một người tùy phái nào. Mọi chiều Minh đi trình sổ cũng có lần vào phải hôm thứ bảy, nhưng Minh chỉ phải chờ một lúc là xin được chữ ký. Thế mà chiều nay sao lại lạ thế này?

- Hay người adăng gác thường trực về nhà rồi? Nếu thế sổ của mình chậm mất một ngày, mình biết lấy ai làm chứng?

Minh run run trong ngực. Minh lại gai cả người. Minh vội lắc đầu xua đuổi những hình ảnh khủng khiếp lại hiện ra trong tư tưởng Minh.

- Không!... Không!... Sao lại có thể vô lý và khốn nạn cho mình đến thế được! Mình làm gì mà bị giữ lại! Mình có làm gì nữa đâu!

⚝ ❖ ⚝

Minh lập cập bỏ cuốn sổ vào túi áo trong, đi ra. Bước khỏi cổng rồi, Minh vẫn còn những tiếng trống ngực thình thình. Biết đâu Minh được về hẳn hay bị gọi lại, lại ngồi chờ đợi trong gian buồng âm u kia? Minh đã toan chạy nhưng nghĩ đến sự vô lý của mình, Minh chỉ rảo gót thôi. Minh thấy những cử chỉ trong khi vui mừng điên cuồng ấy nhỡ lọt vào mắt bọn chó, Minh sẽ gây cho chúng một câu hỏi mà Minh có thể chết vì nó.

Đèn phố đã bật. Cứ cách hai cột gần trăm thước mới có một ngọn, bóng chỉ bốn mươi là cùng. Ánh sáng còn yếu thêm trong cái chụp sơn đen trông như cái mũ mấn, cho đèn chiếu thẳng xuống đường một khoảng bằng mặt bàn, luôn luôn gió và bóng cây nhòe đi.

Một thứ tiếng ồn ào nhộn nhịp và dồn dập đương trào lên. Giờ thợ nhà máy sợi về tầm. Tiếng cười nói chuyện trò rất ít. Chỉ thấy những tiếng guốc chan chát, những tiếng bước chân huỳnh huỵch, những tiếng nón, áo tơi sàn sạt. Mặt mày và hình thù mọi người đều xám xịt, như một dòng bóng ma vừa được nhả ra khỏi một hang tối, xô đẩy nhau đi tìm cơm cháo.

Minh giật mình, đứng lại trông, bàng hoàng.

Bao lâu nay Minh mới lại được thấy cái quang cảnh huyên náo, dầu dãi về chiều, nhất là Minh lại cùng đi trong những lớp người và tiếng động cuồn cuộn. Minh hồi hộp một cách lạ trước những thân thể chắc nịch bước qua mặt Minh với những quần áo vải xanh, nồng mùi dầu mỡ, và những tấm áo tứ thân, những cái khăn thắt chặt đi liền với nhau rất nhanh và rất đều. Minh bừng bừng thêm vì nhận thấy có rất nhiều trẻ con, cao chỉ đến nách Minh thôi, mà cũng quần áo kiểu nhà máy, cũng những mũ lem luốc, rúm ró, cũng những đôi guốc đẽo lấy, làm chói tai vì cá sắt. Chúng còn vượt lên trước cả những người nhớn, loắt choắt nhưng đăm chiêu ra vẻ ăn làm. Rồi đến những người mẹ sồ sề, những đứa con gái, lũn cũn, tay thì xách quang liễn bát, đũa, tay thì lếch thếch ôm những mảnh ván, những cuộn dây, những đai thép. Có những tiếng reo trong lòng Minh. Minh lại thấy có một cái gì như là sức mạnh hay tinh thần đến với Minh để Minh đưa tay ra mà đón tiếp. Bất giác Minh bước vội lên.

Những tiếng ồn ào dần dần như lửa tỏa ra trước mặt Minh. Minh chỉ có biết mỗi cảm giác bừng bừng.

Chợt Minh thấy rờn rợn. Minh vội đứng lại mà cau mày, ngước mắt nhìn lên.

- Chết! Sao ta lại lẫn vào với anh em thợ về tầm thế này?

Minh tự nhủ đoạn quay gót toan rẽ sang đường khác. Nhưng thoáng có một cảm tưởng, Minh chậm ngay bước và lại cứ giữa đám đông mà đi. Sự xót xa của Minh đã ran lên, Minh thấy Minh cứ một ngày xa mãi những thợ thuyền. Từ ngày được tha, chẳng những Minh không đến chỗ họ làm việc, đến chỗ họ tụ tập mà còn tránh cả đi qua những xóm họ ở đông. Có lần một người bị sở răn không hiểu vì lẽ gì và cũng không được một ngày lương nào trong cái thời hạn đi tìm việc làm khác, anh ta đến nhờ Minh làm đơn khiếu nại mà Minh cũng chối từ mặc dầu anh ta không còn thể nhờ ai bởi không có tiền giấy bút. Thậm chí Minh rất mê xem đá bóng nhưng chỉ vì bãi này chiều nào cũng đông thanh niên học sinh và thợ nhà máy ra tập, mà Minh đành chịu không dám vào. Và một tối tại hội "Học giới bảo trợ" có một họa sĩ trưng bày những tác phẩm của mình và diễn thuyết về hội họa để lấy tiền giúp quỹ tù binh Pháp, Minh đã đi nửa đường lại quay về.

Quần chúng và đám đông, cả một sự mê man trước kia của Minh.

Minh đã chỉ có mỗi vui sướng là được gần gụi họ, làm việc với họ, đi về cùng họ; chuyện trò với họ; giải thích cho họ những mối băn khoăn, những nỗi đau khổ; khuyến khích họ hoạt động, tổ chức, tranh đấu trong những lúc bị bọn thống trị Pháp khủng bố ghê gớm; và sôi nổi cùng họ niềm tin tưởng ở cuộc cách mệnh giải phóng sau này mà cảnh tự do, hạnh phúc sẽ dành cho những kẻ chăm chỉ, ngay thẳng hưởng một cách xứng đáng.

Sực nhớ lại, Minh run rẩy cả tâm trí. Mặt Minh nóng lên. Minh nghẹn ngào. Hình như đằng đầu đường kia những người nọ đã đứng lại, đen ngòm chung quanh một người cũng quần xanh, áo xanh, mũ dạ mướp, được kiệu lên cao diễn thuyết.

Tiếng hô vang lên cùng những nắm tay, những mũ, nón giơ cao, vùng vẫy. Cái rừng người càng chuyển động. Phút chốc nó tan ra, không bảo nhau, trai gái, già trẻ xếp thành hàng kéo đi với những tiếng hô quyết liệt hơn, đều hơn, vang dội hơn.

Minh thấy tức tối trong cổ họng. Những tiếng hô tưởng tượng kia được những tiếng hô nức nở của thâm tâm Minh đáp lại chỉ chực vọt ra ngoài. Minh vội bước lên, như thấy có cuộc biểu tình, diễn thuyết đương xảy ra ở đầu đường. Minh vừa bước, vừa gầm khe khẽ một giọng hát.

Cái lạnh mịt mùng bao phủ lấy tâm trí Minh tan hẳn. Nhiều hình ảnh nữa sáng ngời lên. Minh lại nhớ đến những vùng Hồng Gai, Uông Bí ở đấy Minh đã hoạt động và bị bắt. Cũng những buổi chiều mùa rét, bóng tối, sương mù và gió bấc tỏa ra, Minh đón những người thợ liên lạc để giao cho họ những sách, báo bí mật truyền cho những tiểu tổ. Trong xưởng tiếng búa đập, tiếng giũa sắt, tiếng khuân vác va chạm, tiếng máy chạy, tiếng dây da siết, tiếng lửa reo đương ầm ầm, bỗng một hồi còi rú lên, rùng cả mặt đất. Những tiếng huyên náo trên kia liền rút ngay xuống, còn mỗi tiếng máy điện và lò nấu ầm ĩ. Từ những cổng sắt mở rộng, những lớp người lần lượt khám xét xong đổ ra như nước vỡ bờ, tràn về mọi ngả, chờ vừa đúng lúc này thì Minh mới đến. Sự hồi hộp của Minh đã đập mạnh đến nỗi nhiều lần Minh mất cả bình tĩnh. Minh đã quên không nhìn lại trước sau cẩn thận mà nhập ngay vào đám thợ trong đó Minh bị lẫn hẳn với bộ quần áo của một người trong tổ chức cởi cho. Mỗi lần người nhận tài liệu đòi nhiều thêm: mỗi lần được y báo cáo tình hình sinh hoạt rất lạc quan; mỗi lần khai hội được thấy tinh thần và ý thức anh em lên đã cao trong khi thảo luận; mỗi lần giao công tác cho họ làm tròn và những hình thức tranh đấu nhỏ như họp nhau yêu cầu chủ can thiệp vào việc cai ăn hiếp hay xin tăng tiền làm giờ súp hơn giờ thường mà họ tổ chức được thắng lợi, thì khi về Minh lại muốn ngủ ít đi nữa để có nhiều thời giờ huấn luyện tuyên truyền, hay nhịn ăn một bữa để lấy tiền ủng hộ khi anh em tranh đấu thất bại bị đuổi, lấy tiền mua giấy bút, sách báo phát cho những tiểu tổ nghèo quá.

- Cái áo tây này là kỷ niệm cuối cùng của Sáu đây!

Minh thở một cái mạnh và lờ đờ ngước nhìn về một khoảng xa. Minh thấy như có bàn tay của Sáu - người thợ cùng bị bắt và đi tù với Minh - vẫy mình khi Sáu đi khiêng gỗ ở sườn đồi và Minh thì theo lính giải về.

⚝ ❖ ⚝

Minh bước lên thềm rồi mà chó vẫn im tiếng.

Trong nhà, bác Tý và hai con đương ăn cơm. Nghe tiếng kẹt cửa ba mẹ con bác vội ngẩng đầu lên chào, và con chó chầu bên mới hơi quay ra nhìn. Minh vội đáp lại rồi cầm đèn xuống châm. Nhờ ánh sáng cây đèn để liền với tấm liếp chỗ đan thưa nhất, chỗ ăn của mấy mẹ con mới rõ hơn một chút.

Một cái mâm gỗ sứt sẹo; một bát dưa chua nấu với tép vụn, một rổ sề rau diếp. Nhặt đâu được chùm sung, đứa con gái nhớn vẽ bầy ra khiến cho bữa ăn có vẻ nhiều thứ lắm. Buổi nay người cha lại đi tầm đêm, may ra nhờ vợ đi chợ đắt hàng, y về sở được vài bát cơm nguội để phần không lại ngủ suông. Thường họ chỉ ăn bữa cơm, bữa cháo, lắm hôm mưa gió hay người vợ ốm thì có bữa cháo không thôi. Từ khi về ở nhờ nhà người họ cái gian bên cạnh này, Minh rất ít trò chuyện với người đàn ông nọ. Mà phần y cũng ít nói, mà phần y biền biệt làm lụng cả ngày có khi cả đêm. Y trông coi máy điện trong nhà máy chiếu, ngoài giờ tầm y đi nhận sửa chữa xe đạp và sơn biển hàng dưới phố. Hình như y mê xem sách lắm thì phải. Hễ lúc nào y ở nhà, Minh lại thấy y âm thầm với những cuốn sách báo đã rách chẳng hiểu là sách báo gì.

Minh cởi dép, gác lên niễng đoạn tung chăn nằm dài ra giường. Minh vừa mệt, vừa đói nữa. Hơi cơm nóng bên kia đưa sang với mùi canh mặn và những tiếng nhai rau sột soạt khiến dạ dày Minh cồn cào thêm. Mấy hôm nay Minh cũng chỉ có một bữa và bữa nào cũng đúng một hào. Gạo lại cao, thức ăn lại đắt. Bát cơm bốn xu chỉ lum lủm, miếng đậu một xu chỉ bằng hai ngón tay. Minh ăn xong mà ngao ngán vì thấy bụng vẫn nhẹ thênh, miệng càng nhạt nhẽo, thòm thèm.

- Thôi được thế cũng là may, còn hơn là nhịn đói và chết đói.

Minh đã tự nhủ. Minh càng đau xót hơn. Ừ Minh chưa nhịn hẳn nhưng ăn uống thế thì chỉ có thể gọi là bữa mèo ăn chứ là bữa người ăn sao được? Và Minh chưa chết đói nhưng sẽ suy kiệt quá rồi cũng thế. Trong bọn anh em chính trị phạm được tha về quản thúc, nhiều người ốm thêm bị chết rồi, nhiều người hóa điên, nhiều người xác xơ chỉ còn hai con mắt là thấy còn sống, còn tinh thần. Trái lại, trong số đó, mấy người trở nên rất sung sướng một cách không thể tưởng tượng được. Kẻ được hàng tháng lĩnh mấy kiện sợi về dệt, kẻ trưng thu cả một bên sông, kẻ được giấy mua bán đồng, nhuôm tha hồ. Kỳ vừa qua đi trình sở, Minh chạm trán phải với Hảo. Minh không còn thể sao nhận ra được Hảo nếu người a-dăng không gọi tên Hảo lên. Hôm đó nắng ấm hẳn hoi, nhưng Hảo đã để hở mỗi cái mặt, còn thì dạ, len quấn từ đầu tới chân. Ở Cảng, Hảo đã cẩn thận nhưng cũng không đến nỗi ghê gớm đến thế. Các bạn tù ai mà quên được những buổi trưa, những buổi tối, người đi làm về mệt ngủ nhiều ra thì Hảo cắm cúi trên cái hòm gỗ, viết những bức thư dài như những truyện ngắn và đẹp như những bản thảo của những nhà thơ lập dị, để gửi cho người vợ mới cưới. Nghe những bạn cùng tỉnh với Hảo thì "Lan là một con nhà buôn bán nền nếp và thùy mị xinh tươi lắm, mê Hảo", con người can trường khí phách, đã từng nằm ở Hỏa lò, từng đi Côn Lôn, nên cha mẹ ép lấy người khác giàu sang nhưng nhất định không nghe. Hai bên yêu nhau gần nửa năm rồi lấy nhau. Một bữa tiệc cưới đông đủ cả các bạn của hai bên đã tưng bừng đúng như lễ thú của người Tây. Giai toàn mặc y phục đen, gái toàn y phục trắng và hoa trắng thật có ngập nhà. Rồi khi chúc từ đọc xong, một đôi chim câu trắng đã tung lên giữa những tràng vỗ tay ran hơn pháo nổ...

Từng bát đĩa lách cách, tiếng nói lào xào im dần. Dưới mái lá thấp ọp ẹp trên những bức vách, không khí lặng hẳn đi tối thẳm mênh mông hoang mang. Chẳng cần rửa chân, chỉ chùi vào cái chổi, mẹ con bác Tý đã vùi đầu vào cái chiếu ngủ sớm để sáng sớm mai dậy còn sang bên kia sông cất rau về bán. Bên ngoài gió thổi như bão, sương tỏa ra từng tảng dày. Nhà cửa, cây cối trong xóm chìm ngập hẳn.

Mới bảy giờ. Từ giờ tới sáng mai, lúc mặt trời hơi lên, ánh vàng nở ra, sự sinh hoạt trở lại với những tiếng động ấm áp, vui vẻ, còn mười hai tiếng đồng hồ nữa. Một nửa ngày. Một nửa đời người.

Đêm nay Minh lại đến căng mắt ra vì xác thịt bị nghiến rứt và tâm trí thì bị nung nấu. Minh lại nằm mà nghe từng tiếng chó cắn, từng tiếng guốc đi, từng tiếng ho, tiếng rên và tiếng trẻ khóc. Rồi có hoa mắt vì bóng tối và ngực tức tối vật vã, Minh có muốn dậy đọc sách hay ra ngoài đi lại cũng không được. Dầu tây thắp lâu và vặn nhỏ ngọn thì bị hạn chế, mua lén lút cũng không được, mà cũng chẳng dám dùng để nhỡ lại bị bắt, tra hỏi chỗ có rồi tù ít cũng vài tháng, nhưng có dầu lạc thì lại đắt như vàng, của đâu mà dám chong đèn suốt đêm? Còn ra ngoài thế kia, sương mù lấp hết mọi lối, đất ướt lạnh như nước đá, động nhấc chân chó sủa rầm lên, nhà nào nhà ấy úp xúp im lìm, như những nấm mồ, hỏi tâm hồn nào phiêu diêu nổi?

Phơ... ơ... ơ... ơ...

Tiếng rao ngân vang từ ngoài xóm vẳng lên. Minh quay ra nhìn một lúc thì cái khoảng sáng chập chờn vào cái gánh hàng lờ mờ đi vào. Minh ngạc nhiên. Sao tối nay anh hàng phở vào bán sớm thế? Sau Minh nghĩ ra hôm nay kỳ đầu tháng, các sở và trại lính phát tiền, trong xóm, tụi cờ bạc lại mở canh xóc đĩa. Minh bùi ngùi. Minh tưởng đến Minh cũng mang tiếng đi làm - Minh dạy học tư cho một nhà nọ buổi trưa và buổi tối - mà chẳng khác thất nghiệp. Lương tháng họ mặc cả với Minh sáu đồng song hết tháng ấy họ nếu có hai đứa trẻ trong mười hai đứa con cháu của họ không học nên họ chỉ giả năm đồng thôi. Rồi tháng thì mồng năm, tháng mồng mười, tháng quá mười lăm, họ cứ giả lùi lại. Có tháng hình như họ quên. Minh phải nhắc họ bằng một giọng tha thiết họ mới đưa cho ba đồng, còn khất đến cuối tháng. Minh đã cố tìm, cố nói với bao nhiêu chỗ khác đều không được, ở các tỉnh nhỏ này nhà ít, buôn bán nhiều, người ta rất sợ dây dính đến các người bị tù đày nhất là bị tù đày về chính trị, vì phản đối chính phủ. Các nhà mượn Minh dạy học, chồng làm thừa phái ở tòa án, hiểu biết lắm mới có can đảm để Minh lui tới nhà mình. Vả lại, biết đâu chẳng là một dụng ý của sở Mật thám.

Có một người bạn đã bàn với Minh, anh ta còn miếng đất của cha mẹ để lại đem bán đi lấy tám chục, một trăm cũng được, cùng nhau làm vốn mở một hàng phở ở đầu đường ngoài xóm: ăn lãi ít, phở ngon, tiếp đãi niềm nở, hàng thế nào cũng đắt khách, sự sống của hai người sẽ đỡ chật vật, khổ sở đôi chút. Nhưng nghĩ đến cách làm ăn đó đối với sở Mật thám rất đáng nghi, hai người đành chịu ở nhà, kẻ ăn bám mẹ, kẻ đi dạy học một cách khốn nạn.

- Chính trị phạm, biết chữ nghĩa, có chỗ nhàn hạ làm ăn, sao lại bán phở ở đầu đường cho những cu ly, cu leo?

Một câu hỏi như thế Minh trả lời sao? Không đủ ăn, hừ! Lập tức cái miệng cười mỉm kia sẽ hất hàm nhẹ một cái:

- Vậy thì làm cho chính phủ. Hay lại đi "căng" để có nhiều sinh hoạt quần chúng hơn.

Minh đau đớn. Lòng Minh như bị xé ra.

Cái địa ngục Minh và dân chúng đương sống không phải chỉ có một lần mà hàng trăm lần tầng sắt đè nén, gông cùm. Hơn một tháng nay cố bóp miệng để mua báo xem, Minh chỉ thấy toàn những tin buồn thảm. Quân Đức chỉ những tiến là tiến. Mốtcu, thành trì của cuộc giải phóng thế giới, đã bị đánh chỉ còn cách bốn mươi cây số. Pháo đài Goócki, tượng trưng cho một sức mạnh tinh thần, chưa biết đến bao giờ mới lấy lại được? Những trận mưa bom cứ luôn luôn giội xuống Luân Đôn. Cả Âu châu đã nhuộm màu đen sẫm. Bàn tay thép của bầy lũ phát xít đã bóp tắt gần hết mọi tiếng kêu, đã khóa gần hết mọi cánh tay chống cự. Quay sang Á Đông, Nhật tấn công đến đâu đại thắng đến đấy. Riêng đất Đông Dương, bọn thực dân Pháp hoàn toàn thành tay sai của chúng, bóc lột dữ hơn để vơ vét thêm. Nào lời kêu gọi của Thống chế, nào những khẩu hiệu phụng sự Mẫu quốc Pháp, phục hưng đế quốc Pháp, nào thanh niên Pêtanh, phong trào khỏe, nào những anh hùng gương mẫu, nào trở lại những bổng lộc mũ cao, áo dài... hàng nghìn thứ bùa mê... hàng vạn thứ thuốc độc bên cạnh một kho khổng lồ, súng đạn, xe tăng, tầu bay, tầu chiến để đàn áp.

Tí dầu trong đĩa đã cạn. Cái chấm đỏ càng úa. Ánh sáng leo lét chỉ chực tắt. Minh toan dậy tắt để khỏi nhìn một cảnh hấp hối nhưng Minh không thể nào nhấc mình lên nổi. Minh đành nằm im, mắt nhìn dán lấy ngọn đèn chập chờn, mờ dần, và bóng tối quấn quấn dầy thêm trán Minh. Cuối cùng đốm lửa lụn hẳn. Minh rùng mình, nhắm mắt lại. Cái giường gian bên lại kêu cót két, tiếp đến rên rỉ của bác Tý bị chứng đau bụng kinh niên không chịu được tiết giời xuống quá lại lên cơn. Sáng nay, bác đã ì ạch nhấc rổ rau lên đầu về mà phải vào nhà, nằm vật ra giường thiếp đi tưởng chết. Nhưng quá trưa, lúc Minh đi dạy học về đã thấy bác đi chợ rồi. Đến tối bác lại thổi nấu, ăn cơm, gánh nước và quét dọn nhà cửa.

- Cậu Minh! Cậu Minh!

Nghe tiếng gọi, Minh vừa mở mắt thì một thân hình đã hiện ra ở đầu giường, Minh rợn tóc gáy:

- Adăng mật thám đến rồi! Thế lại bị bắt rồi.

Minh tung chăn luống cuống không biết nên ngồi hay nên đứng xuống đất. Minh hối hận sao buổi chiều nay đã bao nhiêu triệu chứng, bao nhiêu linh cảm báo sự nguy hiểm sắp tới mà Minh vẫn không chịu trốn. "Dùng dằng", ai được yên ổn. Minh cố hết sức ở lại chuyến này thật là Minh bằng lòng nhận lấy sự tù đầy, bằng lòng nhận lấy cái chết vậy.

- Cậu Minh! Tôi đây mà...

Cái giọng quen thuộc hổn hển ấy khiến Minh nhẹ hẳn người và nóng bừng. Bớt lo sợ nhưng Minh càng ngạc nhiên. Mắt Minh gần bật ra vì cố nhìn con người lạ lùng nọ. Run run, Minh phải cố gắng mới cất được tiếng:

- Bác Tý! Có việc gì thế? Hay bác gái bên nhà làm sao?

- Không, nhà tôi chẳng sao cả. Mà cậu đừng sợ, không có việc gì đâu.

Không để Minh chờ đợi hơn, cái thân hình tầm thước và dầy dạn ấy ngồi xuống cạnh Minh, đưa vào tay Minh một mẩu giấy.

- Giầu gửi cho cậu giấy này đây. Cậu phải theo tôi đi ngay. Lại sắp có một cuộc tổng khủng bố ghê gớm nữa! Mà mối lại chắp được rồi. Đoàn thể lại tìm được đến cậu rồi.

Minh choáng váng, suýt bật kêu lên:

- Giầu nào? Giầu ho lao phải không? Bác đã vào tổ chức?! Giầu ho lao tổ chức bác?

- Vâng, tôi vào tổ chức trước ngày cậu về. Còn Giầu tôi không biết ho lao hay không nhưng thấy người hốc hác, ốm yếu hơn cậu nhiều. Giầu đã vào nhà một lần nhưng tránh không cho cậu gặp.

Bàn tay Minh bất giác đưa ra, lập cập nắm lấy bàn tay to và nứt nẻ nọ:

- Đồng chí! Đồng chí ở ngay cạnh tôi mấy tháng rồi mà tôi không ngờ! Đồng chí lại điều tra và giới thiệu tôi cho đoàn thể! Tôi... tôi.. thành thực cám ơn đồng chí...

Hai bàn tay liền nắm chặt lấy nhau. Cặp mắt quăm quắm dưới bộ mày rậm của Tý sáng lên:

- Thôi cậu lấy ít quần gói đi ngay cho kẻo "dét tê" chờ.

- Cả đồng chí cùng đi với tôi.

- Phải! Nhưng tôi công tác ở một chỗ xa khác.

- Bác thoát ly hẳn!

- Còn gì nữa!

Trăng cuối tháng đã hé cái vành thon như lá lan. Ánh sáng nhợt nhạt hơi lấp lánh trên mấy tàu cau xanh đặc. Minh ngước mắt lên, gặp ngay cặp mắt của Tý! Minh nhìn Tý! Minh nhìn cái bộ mặt bầu bầu, trán thấp nhưng rộng và cằm sạm râu. Cái bộ mặt thô lỗ ấy lờ mờ trong đêm vẫn không bợn một vẻ gì phản trắc. Minh đăm đăm nghĩ và thấy không có lý gì đáng ngại Tý. Minh về đây có hoạt động gì để sợ bị phá? Còn mật thám muốn bắt Minh thì giữ Minh lúc buổi chiều chứ tội gì để đến khuya tối tăm rét mướt mà chẳng có việc gì quan trọng cần phải giữ kín? Nhưng Minh lo cho Tý. Tý mới tham gia phong trào, đâu có nhiều thủ đoạn, mánh lới? Nhỡ Tý lộ rồi mà không biết. Bọn chó để Tý đưa Minh đi đến chỗ gặp người giao thông và theo dõi phá cho xâu nữa.

Tâm trí Minh đã rối bời. Dần dần, Minh bủn nhủn. Hay Minh chối từ vậy? Ở mạn ngược về Minh cứ mấy ngày lại lên một cơn sốt thì còn sức đâu mà hoạt động? Chả nhẽ đi để cho đoàn thể đeo mọi sự chướng ngại! Thôi Minh cứ ở lại. Lại khủng bố! Ừ lại khủng bố! Nhưng Minh ngồi im cơ mà.

Đi! Thế nào được! Hoạt động thế nào được với bọn chó vây lưới không hở một chỗ sơn cùng thủy tận nào? Minh càng bủn nhủn. Minh lại nghĩ đến cái không khí âm u khiến người ta buồn rũ ra, hay không thì phát điên ở trong xà lim về mùa rét này. Minh lại nghĩ đến những cách tra tấn toàn bằng những cực hình mà ít kẻ có thể chịu đựng nổi. Minh lại nghĩ đến những nắm cơm nhạt, những lúc đau ốm ỉa đái mà chân thì bị cùm, tay thì bị xích. Đây! Người vào chỉ còn chờ chết giữa những tiếng rên, tiếng kêu.

Minh bỗng cau mày lại vì một ý nghĩ:

- Hay ta...

Nhưng Minh rùng mình, vội lắc đầu xua đuổi. Minh tưởng đến Hảo! Minh tưởng đến những cái nhìn hóm hỉnh đầy khinh bỉ không thể nào giấu nổi của tụi thanh tra cẩm mật thám khi Hảo kính cẩn đi vào; Minh tưởng đến những tòa nhà lộng lẫy, những cửa hàng tơ lụa thênh thang của Đức của Thái, chưa tối đến đã đóng chặt cửa, đèn sáng trưng trong những chao lụa hồng, mà bên ngoài, nhiều lần đi qua Minh thấy có mấy mẹ con hoặc một người tàn tật đương so súi bỗng nhỏm cả dậy trước những tiếng quát sang sảng và tiếng chửi, tiếng đá bình bình... Minh mím chặt môi hơn, bỏ dở sự tưởng tượng.

Tý đã đứng dậy. Cặp nách Tý, một bọc nhỏ. Tý giục.

- Cậu đưa quần áo đây tôi bọc làm một bọc nào. Thôi ta đi ngay bây giờ để đến chỗ hẹn thì vừa tang tảng sáng. Đêm nay rét cứng thế này chúng nó ngủ lì ở nhà chứ rời sao khỏi cái chăn, đi đâu được? Mấy lại chúng ta có bị theo thì dao đây, tôi chỉ cho mỗi đứa một nhát.

Minh như mê man, đứng dậy theo. Minh kéo cái áo lót mình và cái quần trên dây đưa cho Tý gấp, đoạn Minh mặc hẳn cái áo tây vào người, rồi khua chân xuống giường tìm giầy đi. Một ngọn gió lọt vào, Minh lạnh buốt đến ruột. Minh chỉ cái chăn hỏi Tý:

- Hay ta đưa đi, tôi không đắp thì bác đắp.

Tý cười:

- Đến đâu hay đấy. Rét, có chiếu không cũng đủ. Đa mang nhiều thứ làm gì cho khổ.

Hai người rón rén ra. Minh nhẹ nhẹ khép cửa lại. Thấy hai cánh gỗ không được khít, Minh cúi xuống toan nâng một cánh lên thì Tý xua tay. Tần ngần Minh đã thôi nhưng vẫn còn cố khép thêm vào, bước được một bước, Minh đứng lại, kéo cổ áo lên.

- Bác thoát ly hẳn?

Minh lại nhìn vào mắt Tý, run run hỏi. Tý lại mỉm cười nhưng nụ cười lần này chỉ hơi nhếch.

- Chắc cậu ngại cho tôi. Hừ! Kể cũng đáng ngại thật. Hai con bé, vợ đau ốm, một tấc đất không, lần hồi ở đồng đất thiên hạ, ai trông nom? Ai săn sóc? Ai đỡ đần? Nhưng bao năm nay vợ chồng con cái quấn quýt lấy nhau đấy, làm ăn đầu tắt mặt tối đấy, thế mà có được lúc nào sung sướng không hay chỉ càng ngày càng thiếu thốn khổ sở. Chả trước thì sau, còn chịu sống dưới cái chế độ này, thì rồi cũng đến phải lìa bỏ nhau, dứt ruột mà đi kiếm lấy miếng ăn. Nào chắc gì được! Rồi không muốn cũng phải chịu cảnh chết chóc, khốn cực hơn. Mà chịu như thế thì đau xót phí hoài lắm. Vậy thà dấn mình vào con đường tranh đấu để giành lấy cuộc đời mai sau. Sự tự do, hạnh phúc, bất hạnh mình không được hưởng thì những người khốn nạn đau khổ khác như con cháu mình sau này hưởng cũng thế. Miễn là cái xã hội tối tăm này thay đổi. Miễn là cuộc đời tù ngục này thay đổi. Người ta sẽ được thật làm người chứ không là kiếp trâu, kiếp chó, nô lệ nữa.

- Cậu ạ! Từ ngày tôi được biết đoàn thể thì tôi hy vọng tin tưởng vô cùng. Tôi thấy tôi không bị chìm đắm nữa. Đế quốc Pháp, phát xít Nhật mạnh như không sức gì lật đổ được đấy nhưng không thể nào đứng vững mãi được. Loài người còn khao khát, còn tranh đấu đòi công lý, tự do, hạnh phúc thì không thể nào bị tiêu diệt. Giai đoạn tối tăm này chỉ là cơn giãy chết của con thú dữ mù quáng thôi. Dân chúng qua cơn khủng khiếp này như một người đàn bà thai nghén tất nhiên phải chịu những sự nhơ nhớp đau đớn, để mà đẻ con, mà tạo nên một cuộc đời khác. Lịch sử cách mệnh thế giới đã chứng thực điều đó, tôi vào hàng ngũ cách mệnh, tôi được nghe báo cáo về các phong trào đương âm ỉ lan rộng, tôi càng thấy vững lòng, càng tin tưởng, càng hy vọng. Và tôi thấy sự sống còn của mình phải giải quyết với sự sống còn của dân chúng. Dân chúng có được giải phóng thì mình mới được giải phóng, dân chúng có được yên vui thì mình mới được yên vui, như thế mình không cùng dân chúng tranh đấu, không theo đoàn thể lãnh đạo tranh đấu sao được?!

Đầu óc Minh như có lửa bốc ngùn ngụt. Minh thở không kịp và thấy lồng ngực có một cái gì căng thẳng chỉ chực tung ra.

- À! Cậu Minh! Giấy của Giầu gửi, cậu xem rồi xé đi chứ. - Đi một quãng xa và sau một lúc im lặng, Tý hỏi Minh.

- Ờ quên đấy nhỉ!

Minh đáp, đoạn bước nhanh đến cột đèn, giở giấy ra đọc:

Có ruồi!

Cậu Minh theo Tý đi ngay. Trù trừ một giây nữa là lại bị bắt thôi. Trận cuối cùng quyết liệt định đoạt sự sống còn đã đến rồi. Chúng ta không được đào ngũ. Chúng ta không được rời khỏi ngọn cờ. Chúng ta không được quyền ngồi nhìn dân chúng và đoàn thể đổ máu mà không chiến đấu với quân thù. Bên trái hay bên phải, ta phải chọn lấy một bên. Mà tim ta ở đâu thì mối căm hờn ta ra đó, tin tưởng ta toát ra ở đó, ta chiến đấu về phía đó. Cách mệnh sẽ thắng, cách mệnh phải thắng! Nắm tay chào.

Lao Nam Định ngày 28 tháng Chạp 1941

Minh không kịp xé mảnh giấy vội lùi lại:

- Thế Giầu lại bị bắt rồi?

- Bị bắt từ tháng trước, vì một tiểu tổ ở trại lính bị vỡ. Gửi giấy này cho cậu hôm kia thì hôm qua Giầu lại bị gọi sang sở Mật thám tra mấy trận nữa. Sáng nay, tôi vừa được tin Giầu bị quay điện xong khái huyết nhiều quá, chết rồi!

Không biết nước mắt Tý có ứa ra không, chỉ biết Tý đứng lại, cúi đầu xuống một lúc rồi nức nở:

- Trưa nay, mẹ Giầu vẫn tưởng Giầu còn sống, bảo con dắt đến sở Mật thám để xin phép đưa quần áo và quà thì nó đuổi bà về, rồi bắt thêm người em gái nhớn Giầu đi làm ở Máy tơ, mặc người mẹ mù ấy với đứa con nhỏ lăn vào ôm cả lấy bánh xe ô tô mà van lạy kêu khóc...

1945