XI. VỀ LỰC LƯỢNG SÁNG TÁC VĂN HỌC TRẺ
Quả là trong phong trào văn học hiện nay đang hình thành một lực lượng những cây bút trẻ. Không trẻ sao được, tuổi đời của anh chị em đều từ mười tám đến ba mươi. Ấy là không kể có một bạn làm thơ được nhiều người khen ngợi mới trên mười tuổi. Trẻ quá đi ấy chứ!
Anh chị em rất khỏe. Chả khỏe mà ở đâu cũng thấy viết, cũng viết được. Tuyến lửa, dưới bom đạn máy bay tàu chiến nhung nhúc của đế quốc Mỹ. Rừng sâu núi thẳm. Sóng gió biển khơi mênh mang chân trời. Cồn cát đồi bãi bỏng cháy gió Lào. Hầm địa đạo như bát quái trận đồ. Nhà máy, hầm mỏ, công trường, mục tiêu điên cuồng hủy diệt của địch. Đồng ruộng, nhà thương, trường học, phòng thí nghiệm, nhà ga, cầu cống, trạm xe, lán trại... ở các nơi đây, anh chị em đã sống trong muôn vàn khó khăn, muôn vàn gian nguy.
Anh chị em đã viết được với các mẫu người. Những con người chiến đấu và sản xuất. Anh chị em đã viết với chính sự sống của bản thân. Bản thân anh chị em đã cùng chung quanh sản xuất chiến đấu.
Nếu như người đọc không biết tuổi tên, nhất là không biết tuổi anh chị em, mà lại biết, lại thấy anh chị em trẻ, chính là vì cái hơi hướng, cái hơi thở nơi anh chị em viết. Cũng từ những đất sống này, qua những trang chữ của anh chị em viết người đọc thấy những cái gì thật là cao quý mà ngòi bút anh chị em lấy làm lẽ sống. Và thấy cả sự cố gắng của anh chị em chiến đấu cho tâm hồn, cho trái tim mình nảy chồi cất cánh.
Cố nhiên có những mức độ khác nhau ở mỗi người, ở từng người, từng nơi, từng thời kỳ.
Cũng trong những lớp cây bút trẻ mạnh này thấy thêm một điều rất quý nữa là: sức cố gắng sao cho tiếng nói của mình, những dòng chữ của mình vừa toát lên được ý nghĩa của cuộc sống, đồng thời có cả cái long lanh của bản sắc sáng tạo.
Nếu như lẽ sống của anh chị em là sự hòa nhịp và thuộc về quần chúng, về dân tộc, thì cái long lanh kết tinh của sức sáng tạo kia cũng là một phần tình ý của lẽ sống đó.
Nhiều lúc cầm đọc những trang chữ của anh chị em, sao mà thấy run tay. Hệt như là những chim non vừa nở, những hoa hương bình minh đang thở, những trái tim tươi đang đập trên tay mình vậy. Rồi đây đất nước sẽ có thêm bao nhiêu đôi cánh chở bay hình ảnh và tâm hồn của mình lên, có thêm bao nhiêu hương sắc thổi lên từ tâm hồn và mặt đất của mình, có thêm bao nhiêu mạch máu để chứng tỏ sức sống của mình, tôi không dám và cũng không thể tính ra thành những con số.
Nhưng tôi xin hãy được tả bằng những hình tượng trên đây và nói ra sự cảm nghĩ đã đến trước nhất với tôi là như thế.
⚝ ❖ ⚝
Trong những sáng tác của anh chị em, bên cạnh những điểm tốt, điểm hay tôi thấy có hai điểm này cần phải suy nghĩ: sự dễ dàng và sự lười biếng.
Đúng, sự sống và vận mệnh của dân tộc của đất nước là nguồn chất liệu và cảm hứng cho anh chị em sáng tác, nhưng đâu có phải là một bữa cỗ, thết đãi ê hề, không tốn kém gì cả. Hay nói một cách khác, nếu sự nghiệp của dân tộc, của đất nước là một bữa cỗ, thì người viết phải là những người lo chạy và làm ra bữa cỗ đó. Một bữa cỗ của một cảnh nhà thanh bạch, nền nếp, hiếu khách và có tư thế.
Từng việc làm, từng thành quả, từng giá trị của nhân dân phải được tìm hiểu, suy nghĩ, gắn bó và diễn tả với tất cả tinh thần trách nhiệm và ý thức sáng tạo.
Mỗi cảnh ngộ, mỗi tình huống, mỗi con người, mỗi cuộc đời đều đòi hỏi phải được ánh lên, sống động bằng những dòng chữ có mồ hôi, máu thấm và trí não người viết.
Trong công cuộc phản ánh này, dễ dàng không những chỉ là thất bại mà còn là một sự phạm tội.
Cùng với sự dễ dàng, lười biếng cũng thế! Mỗi nhân vật, mỗi hình tượng, mỗi tình ý, mỗi câu, mỗi chữ... để có được chiều sâu, sức nặng và sự sống, không thể không tạo nên bằng một sức lao động đặc biệt, kết tinh, vận dụng tột cùng cường độ.
Nguyên nhân của nạn "hữu sinh vô dưỡng" trong sự sáng tạo của những tác phẩm, căn nguyên là "tiên thiên bất túc", là vốn sống nghèo cỗi, nhưng cũng còn cả vì viết quá dễ dàng và lười biếng.
Trong nhân dân ta, tôi thường được nghe nói: "Quét cái sân cái nhà mà không đau cái chổi", hay "giặt giũ mà không đau cái áo cái quần", hay "cuốc cái bụi cái vườn mà không đau cái đất", thì cũng như viết mà ngòi bút không trăn trở, và mặt giấy không đau, vậy làm sao thể hiện được sự sống, được con người, được cuộc đời? Cũng như làm sao mà có được những dòng chữ, những trang đúng, hay, tốt đẹp, bền vững lâu dài? Làm sao có được giá trị tư tưởng và nghệ thuật? Làm sao có được cái "long lanh" của bản sắc, của sáng tạo? Và làm sao sức viết càng ngày càng tươi tắn, lớn mạnh được trong sự sống, trong cuộc đời?
⚝ ❖ ⚝
Trong công việc viết văn, làm nghề văn, điều tôi đặt lên hàng đầu để luôn luôn tự nhắc nhủ, răn bảo mình là: không được bằng lòng mình, đặc biệt là không được cho phép mình gian dối. Với những tác phẩm vừa viết xong cũng như viết đã lâu, tôi đều lấy làm những cái mốc để mình phải cố gắng hơn nữa, đổ mồ hôi, sôi máu mắt thêm nữa. Nhìn và thấy ra những cái mình viết có sự nghèo nàn, non kém, lỏng lẻo, xoàng xĩnh, khô queo, giả khượt... thì phải biết xấu hổ. Nhưng đã nhìn và thấy ra mình nghèo nàn, non kém, khô queo, giả khượt mà vẫn cứ viết cho có trang chữ in thành bài thành tập sách, để có sách có tên, có tiền, thì đó là quá đỗi hư hỏng.
Vậy thì muốn viết và để viết không xoàng xĩnh, không giả khượt, viết cho sống, cho hay, cho hữu ích, thì không thể có cách nào khác là phải không ngừng trau dồi vốn sống. Như thế phải học, phải làm việc, học và làm việc song song. Làm việc phải nhiều hơn nói và làm việc phải thật tốt. Làm thật tốt hơn là nói hay, nói giỏi.
Trả lời phỏng vấn của báo Văn nghệ
số 299, tháng 7-1969