Những Mầm Nơn

Bắc Bẩu, ngày 18 -4-49.

Minh,

Dạo tôi về Nam Định thì Minh ra Móng Cái. Ở Nam Định tôi định viết thư cho Minh nhưng thấy nói không chắc gì Minh bền đậu với người chủ này, nên thôi. Viết được mấy trang giấy mà phải không những mong ngóng nó đến tay bạn, lại còn hồi hộp lo sợ nó thất lạc, thì ai còn can đảm nào để viết?

Tiếc thay, dạo đó Minh không về đây để xem chỗ tôi ở và sự linh hoạt của nó. Không những tôi tin mà lại thấy tất nhiên Minh phải vừa lòng vì cái không khí đáng mến ấy. Tôi nhớ và phải nhớ mãi câu nói này của Minh: "Chúng ta muốn đi đâu thì đi, ở đâu thì ở, nhưng bao giờ cũng phải gần Người". Người! những con người cần lao yên lặng và chăm chỉ nỗ lực sống kia, ai mà có thể xa được? Có chăng khi nào tim ta hết rung động nghĩa là ta chết, thì ta mới đi ra khỏi họ, không dự mật thiết vào những vui sướng và đau buồn gần như lẫn lộn mờ mịt của họ?

Không như những xóm trên Hà Nội và ngoài Hải Phòng, xóm Bà Cả tôi ở này nhà nào nhà nấy phân biệt ra hẳn có hàng rào tươi hay vườn. Tại đất Nam Định giá sinh hoạt dù sao vẫn rẻ, người tứ xứ đổ đến làm ăn buôn bán chưa đông quá, nên vẫn được thở sự rộng rãi. Tuy thế cái cảnh ngoại ô lèo nhèo và lam lũ vẫn không thiếu, với chung quanh nào gia đình bác Tư, ông Chín, anh Mân, cụ phó Kỷ, chị Khán, chị Tèo, bà già Mai, là những gia đình phu phen thợ thuyền và buôn thúng bán bưng bắt đầu dậy từ lúc còn tờ mờ đất và cất bát cơm chiều khi bóng tối và muỗi đã lẫn lộn với nhau.

Và trẻ con, những đàn trẻ tồng ngồng và lúc nhúc của họ, chẳng kém phần ầm ỹ và khác lạ như của Bạch Mai, Phúc Xá hay Lạc Viên, Chợ Con nhiều lắm. Hai bức ảnh to và bốn bức ảnh nhỏ kèm với thư đây là của tôi chụp. Minh có để ý đến những con số đánh dấu không? Kìa Minh cứ xếp thứ tự từ một đến sáu, nhìn chăm chú từng bức vừa nghe tôi giới thiệu và kể từng chuyện sau đây.

1.- Gia đình này ở ngay cạnh tiếp gian tôi. Không phải chú ý, Minh cũng nhận ra rõ hai cái giường kê cái ngang, cái dọc và một đứa bé ngồi ngơ ngác trước bậu cửa chỗ ánh nắng làm nổi bật lên một khoảng sáng? Đó là cái Tý em, em cái Tý nhớn, vợ chồng bác Tý Phù. Tiếc quá, trước khi tôi bấm ảnh, thì Tý em ngậm ngón tay rõ ràng mà rồi sau nó lại buông ra để Minh thiệt nhìn một nét đặc sắc.

Vợ chồng bác Tý Phù đi biền biệt cả ngày, làm ở tít mãi dưới phố, xa nhà đến bốn cây số ấy. Khi chưa có tôi ở chung nhà, vợ chồng bác cũng đã thế, nghĩa là ăn cơm từ năm giờ sáng rồi nắm hai nắm để trong nồi hoặc với tý muối vừng, nước mắm, hoặc tý cá kho vụn hay tép rang, cho cái Tý nhớn ăn với em trưa và gần chiều.

Dù bị đánh đến thế nào, Tý nhớn cũng vẫn mải chơi, mà đã mê mải nô đùa thì đứa em lên sáu ấy đèo sao được trên lưng một vật nặng biết khóc và biết giẫy giụa? Nhưng khi nào sực nhớ đến em thì Tý nhớn lại chạy ngay về nhà, chỗ bờ thềm phơi ra nắng ấm buổi sáng và gió ban mát ban chiều kia, Tý em đương ngồi khóc hơ hơ, một ngón tay đút vào miệng, rãi rỏ dằm cả mảng ngực áo. Tý em như thế thì Tý nhớn đành phải ngồi bên em hoặc đem cơm cho nó ăn, hoặc đưa nó ra ngoài ngõ để cùng chơi. Nhưng Tý em ngủ, a! Tý em vẫn ngủ, hỏi những chữ gì để tả nỗi sung sướng của Tý nhớn trước con bé ngồi ngả đầu lên bực gỗ, thở hiu hiu, trán lấm tấm mồ hôi này? Sợ em thức giấc vì nó hãy còn hơi nức nở, Tý nhớn không dám đụng đến dù là một sợi tóc của em. Tý nhớn phải chờ tới khi nào Tý em thở thật đều đều mới dám nương nhẹ bàn tay Tý em lại gần cái miệng he hé, đút ngón tay cái vào, để chỉ phút nữa cái miệng thòm thèm kia sẽ ngậm lại với cảm giác một núm vú êm đềm truyền sinh khí cho mình.

Tôi cũng đã có một ảnh em Tý ngồi ngủ như thế, nhưng một nguời Âu làm ở sở tôi dạo nọ thấy tôi giở ra đã đòi xem và xin mất rồi. Ông thuê hiệu ảnh phóng đại hai bức, gửi một bức kèm theo tấm ảnh chụp về bên Anh đã có với ông hai con nhưng chưa sang Đông Dương lần nào.

2- Những người trong tấm ảnh to này hiện giờ vẫn ở trong xóm ấy, cũng cái nhà ấy, mà tôi được biết do một người họ của họ lên làm trên đây với tôi. Hai dáng người chập chờn tít phía trong, trước cái bếp tỏa khói, là bố mẹ năm đứa bé trong ảnh. Cái hình thì lom khom, tóc xõa rã rượi, ngồi gò lưng lại trên cái giường chân gần sát mặt đất và màn chạm tới nóc nhà, Minh đừng tưởng còn nhỏ tuổi. Một gái mười bảy rồi! Bống- tên cô ta- nếu không ốm- mấy hôm đó sốt rồi mệt mỏi không ăn được- thì ít ra cũng giã cho bố mấy cối bột hay rán cho mẹ răm mẻ bánh màhai người đang cặm cụi làm kia, hay nếu không Bống đi những chợ xa gần để kiếm thêm ít đồng cho nhà đúng bảy miệng ăn.

Lúc ngồi nghỉ đó cũng như lúc sốc vác công việc dưới ánh trời, Bống chỉ vận có cái áo dài thâm mỏng, một áo cánh vải bơn và một quần nâu cũ, cũng lôi thôilếch thếch như thế. Thằng Bồng là đứa xếp bánh rán dưới đất ngay chân giường Bống. Hai chị em lớn nhất nhà này cãi nhau luôn vì một kẻ vừa phải vất vả mà còn bị mắng chửi như tát nước vào mặt, còn một kẻ ngày ngày chỉ phải cắp hàng đi bán vừa được phần thức ăn ngon lại vừa được quần áo lành lặn. Bởi bố mẹ Việt Nam nào lại chả quý con trai, nhất là đứa con trai nó giống người cha như lột, sinh trưởng trong cảnh cùng khổ mà vẫn lanh lẹn cứng cỏi.

Hai đứa bé, một tóc cợp, một húi ngắn, không phải nghịch đâu. Cái Bông và thằng Bang này bé bỏng nên chỉ có việc nhặt lạc để làm kẹo và đỗ để làm nhân bánh. Và chúng đương cười với nhau chứ không phải mếu. Khi đó không bảo nhau mà cả hai đều bỏ tọt vào miệng mấy nhân lạc bùi nghịt làm chúng thèm rỏ rãi. Bu nó bắt ngay được, đứa nọ vội đổ tội cho đứa kia cám dỗ mình và chúng cũng thấy vui vui trong sự hồi hộp lo nghĩ đến những cái mẹ cốc thủng đầu.

Con bé ở ngoài cùng là cái út Bình. Đẻ xong Bình, hai vợ chồng bác Bống cười thề với hàng xóm là giời cho mắn con nhưng lại bắt tội nghèo thì họ nhất địng không đẻ nữa. Bình không như cái Tý em. Bỏ nó đâu cũng được. Chả thế mà có khi chụp, nó vẫn không chịu ngước mắt lên, miên man và bâng khuâng tới dải đường kỳ lạ từ bức vách xuống thềm nhà của những đàn kiến chạy tung tăng dưới mắt Bình, Bình lên ba rồi nhưng chưa biết nói và còm nhom như một con mèo. Tôi không ví như thế thì Minh cũng ví mất vì cả hình thù Bình trên manh chiếu rách kia, nếu nước chụp không tốt và người xem không tinh ý, thì Bình còn gì là người với những mảnh vải tả tơi và cái đầu tóc bơ phờ, cổ rụt hẳn lại ấy?

3- Lối đi này vào ngõ nhà tôi. Nó mở thẳng ngay ra đường phố. Không lúc nào ngớt người qua lại và vắng trẻ con tụ họp với đủ mọi thứ trò. Đấy Minh xem, ngoài đường rầm rập xe cộ và gồng gánh, trong này từ bờ hè tới gần nhà tôi, các dáng người cũng chẳng một dáng nào không ở trong sự chuyển động. Góp mặt thêm với những trẻ xóm là bọn học trò ở trường tư ngay đấy. Sự nghịch ngợm bừa bãi không bị ai ngăn cấm mà còn được khuyến khích hòa điệu hơn nữa với những sự nô đùa tưng bừng sau những phút người bứt rứt trên một chỗ ngồi chật hẹp, chèn sát nhau.

Những ngày tôi nghỉ việc, cứ nhắm những giờ học trò ra chơi, tôi ra đây để dự vào hăm hở và vui sướng của các trẻ thơ không tính toán và quên tất cả này. Minh! Minh hãy thử một phen đá lại quả bóng quần, chơi dăm ván đáo, nhẩy vài bàn nhẩy, đuổi bướm, hay sà vào hàng mơ, nhót, bánh tôm rán, đu đủ nộm kia nào?

Một thuở vui tươi của chúng ta đã qua! Dù nghèo túng hay bị đầy ải đến thế nào, những tâm hồn măng sữa ấy vẫn không thấy chán nản. Mà chán nản sao được hở Minh, dù trong tuổi này, mình chưa nhận được mình, chưa biết sung sướng và tự kiêu thấy mình là những nguồn sinh lực mòng mọng chỉ theo tháng ngày mà nẩy nở hơn lên, tràn lan mãi ra? Và nếu được chẩy dòng trên những lòng đất thuận tiện thì còn tuôn xa rộng bao nhiêu, tưới bón và tạo nên bao nhiêu hương sắc rực rỡ!

Minh ơi! Giá chúng ta có một tấm ảnh chụp cảnh náo nhiệt của một ngày thơ ấu của chúng ta? Để, chỉ nói ra thôi mà tôi cũng thấy hồi hộp lắm, để bầy liền ngay với tấm ảnh này và với cả tấm ảnh của con cháu ta sau này, hòa với nhau một điệu tưng bừng của mấy thế hệ tuy cách biệt nhau nhưng vẫn gần nhau, dồi dào cảm thông với nhau.

4. Bà già Mai và hai cháu bao giờ cũng dọn cơm ra mâm ăn ngay dưới đất như thế. Trong ảnh, đĩa rau muống và bắt nước canh thì Minh phải nhận ra rồi, nhưng còn cái bát con. Minh đừng tưởng đó là nước mắm hay tương, vì cho rằng người Nam Định chỉ quen với những vị này. Không! là mắm tôm bắc với mỡ và hành, cà chua như của chúng ta ngoài Hải Phòng đấy. Chính tôi về Nam, nghĩ đến thứ nước chấm đặc biệt của dân Cảng này, không thể nhịn được đã sang xin bà mấy bận.

Bà già Mai có người con trai làm ngoài đó. Nhưng bà không theo bác Mai vì bác Mai kiếm không được mấy tý tiền vừa phần lại đông con. Bà cứ ở Nam Định lần hồi với hai đứa cháu lớn: thằng Sơn và cái Huệ. Đấy là bà cháu đương ngồi ăn với nhau! Một bữa cơm chiều giữa trời. Tôi chụp không cho bà biết làm bà khi xem ảnh phải nhăn mặt và kêu trách:

- Khổ quá! phí cả ảnh đi! chụp cái gì không chụp, lại chụp cảnh bê tha đất cát này?

Tôi đã phải chụp đến cụ một tấm rất vừa ý cụ là trong đó cụ vận quần chùng áo dài, ngồi nghiêm chỉnh trên ghế, hai cháu hai bên. Đáp lại, cụ mời tôi ăn một bữa cơm với cụ nhưng dù cụ không muốn, tôi cũng nhất định ăn ở ngoài sân như hằng ngày.

Sơn và Huệ ăn khỏe lắm. Đấy Minh trông hai cái bát sành thường để uống nước ở những hàng nhà quê thì thừa hiểu. Và sự xô bồ và tầm thường cũng cất tiếng lên với đĩa tây rau cao có ngọn, mà trong cái rá gần đấy vẫn có đến một phần tư chỗ rau vớt ra.

Hai chòm cau trong ảnh nghiêng nghiêng. Mấy chiếc quần áo trên dây phơi xô cả lại. Minh có thấy gió mát tỏa không? Đầu Huệ hơi cúi thấp, không phải vì sự chăm chú đến miếng thức ăn gắp đâu. Huệ đương nghe bà nói đến mình đấy. Loáng thoáng, tôi nhận ra bà cụ hứa đến cuối tháng sẽ bớt cho Huệ hai đồng để Huệ may một cái áo rũi đồng-Lầm và đôi áo cánh trắng bởi Huệ là con gái đi làm mà ăn vận rách rưới mãi thì dù thùy mị, nết na đến đâu vẫn không "đẹp" mắt người. Còn Sơn, vẻ mặt tươi cười là đã được cơ hội tốt, Sơn sẽ vòi bà may cho mình cái áo vải xanh để cho ra dáng thợ nguội, chứ ai lại đánh mãi cái áo trắng cụt tay rách vá thế này?

Nhưng bà già Mai vẫn như nhìn đi đâu với đôi mắt lờ đờ vì dầu dãi bao năm kia. Bà cụ sung sướng hay bùi ngùi trong một sự trạnh lòng gì? Không! lúc nào đôi mắt bà cụ cũng thế Minh ạ. Yên lặng, ngậm ngùi yên lặng, lúc nào cũng thế, gương mặt này là của một con người chỉ biết làm việc và làm việc, chỉ biết sống cần kiệm với những đồng tiền mình và của các kẻ máu mủ mình kiếm ra bằng sự chịu khó và mồ hôi.

Tùy ý Minh, Minh nhận ra trong đôi mắt và gò má kia những tiếng nói âm thầm của niềm vui hay lòng đau, nhưng dù sao vẫn chan chứa những sự ham muốn và tin tưởng ở cuộc sống, ở sức mình.

5.-Phải chờ luôn mấy sáng tôi mới chụp được tấm ảnh này. Vì nếu thiếu một đứa trong bọn thì tôi ân hận và bực dọc không thể chịu được, đến phải chụp hàng bao nhiêu cái khác. Ba đứa con gái ngồi rúc rích kề vai, tựa má với nhau, sắp sửa xuống phố bóc lạc cho một hiệu bánh. Mỗi ngày chăm chỉ và thành thạo thì chúng kiếm được từ mười đến mười lăm cân, mỗi cân một xu. Bốn đứa ngồi mé trong, bên những thúng và quả sơn, tối thì đi cất kẹo. Chúng không cần phải vốn và thức đựng, chỉ việc đến người không, lĩnh hàng bán đến chiều về dồn tiền, một hào được ba xu.

Minh có để ý đến cái con bé nhất, tóc sõa, mặt lép không? Cái Tần đấy! Nó là gương mẫu của bọn trẻ trong xóm mà bất cứ cha mẹ nào cũng phải nhắc nhở tới mỗi khi đánh chửi con cái vì sự lười biếng và vụng về. Trăm kẹo sáu hào của nó ngày nào cũng hết, và hào tám chỉ lãi kia đưa về cho nhà không thiếu một xu. Hơn nữa, nó lại còn kiếm thêm bốn năm xu tiền các đổi hào. Nhưng! khốn nạn cho Tần! con bé còm cõi và ngọng nghịu này, dù mới lên bẩy tuổi đầu mà đã làm nẩy ra tiền ấy chẳng được bố mẹ may vá tý gì. Toàn quần áo đi nhặt nhạnh, rách mướp ra vẫn phải đeo đẳng, trong khi ấy bố rượu cứ hết cút nhớn đến cút bé, say bứ họng lại lôi vợ con ra hành hạ để, không hiểu để làm gì!

Trừ bẩy đứa ấy, còn tất cả những đứa có mặt tại đây, đều thức dậy và ra tụ họp ở ngoài đường buổi sáng. Minh còn lạ gì những sự vang động sớm mai của những xóm nghèo này? Ai mà có thể ngủ được... những nhát búa hùynh hụy ch của thợ rèn, những tiếng vo gạo chẻ củi sầm sập làm cồn cào thêm ruột gan đói ngấu, những tiếng trẻ khóc thét lẹt ngay từ ba giờ, và những tiếng gà xao xác, tiếng chó sủa cuống cuồng?

Dù không làm việc gì, những trẻ kia cũng ra khỏi nhà, đứa cõng, đứa ẵm em, lếch thếch như đi lĩnh chẩn. Gió mát làm tỉnh táo những đầu óc nặng nề. Nắng tươi đầu tiên của mặt trời xua đuổi những sự mờ tối. Sự chuyển động vang vang của cuộc sống truyền vào người sự náo nức ham vui. Càng thơ ngây bao nhiêu, càng gần bình minh bấy nhiêu. Minh trông kìa, những con mắt mở to trong bức ảnh, hướng về phía đông sáng ngời, mây trắng nổi rõ với những nóc nhà, những chòm cây còn loang loáng sương đêm.

6.- Đây là cái Trúc. Người vùng bể thường đọc sai giọng nên tên nó thành ra Túc. Cả tôi cũng dần quen với cái tên sau này của đứa con gái tóc ngắn và vóc người cục mịch, rắn chắc ấy. Túc cất mía ở bến về, tiện ra từng đẫn bán trưa và tối. Trưa nay không hiểu tại sao vừa vất bó mía xuống hè xong, Túc ngồi thừ mặt ra rồi dân dấn nước mắt.

Trời đương độ nắng gay gắt. Ánh vàng ngùn ngụt. Cây cỏ chỉ gờn gợn vài sao động. Chó nằm ẹp bụng xuống đất, lười thè lè chẩy rãi, thở hồng hộc như đã chạy nhiều và khát cháy cổ. Tôi vội chụp luôn Túc với cái dáng ngồi rã rượi nổi bật lên giữa khung cửa thấp chạm đầu người ấy. Nhưng tôi đã lầm! Túc của tôi không phải vì nhọc mệt hay mua hớ mà buồn khóc. Túc sắp được về quê. Chỉ bán xong vác mía này là Túc xin phép chú dì Túc theo ông chú mía xuống chuyến đò chiều. Vì mùa gặt đến, mà gia đình nông dân nào ở vùng Túc về mùa gặt lại không có lấy răm ba sào lúa.

Lúc đó ở quê Túc có lẽ lúa chín vàng rực đương reo ầm ầm trong những lớp gió lồng lộng của biển rộng làm rạo rực tất cả mọi xác thịt. Bao nhiêu trai gái còn nhỏ hơn Túc nữa, gầy yếu hơn Túc nữa, đã mấy hôm nay vùng vẫy giữa những sóng lúa chói lọi và nồng nàn. Sao cho mau chóng hết mía nếu không chậm sang ngày khác thì Túc đến cháy cả ruột gan vì chờ đợi mất!

Minh ạ, nhắc đến Túc và vùng bể, tôi lại phải trách Minh một lần nữa, sao Minh sống ở Quất Lâm và Đồng Châu hàng bốn tháng ròng mà không viết cho tôi lấy một dòng chữ, Minh đã ích kỷ quá! ích kỷ vô cùng! Mà cái khoáng đãng lộng gió và tràn nắng kia đâu có thiếu chữ để Minh viết cho tôi? Nhưng thôi! Minh sau đã viết cho tôi rồi. Và đây, những bức thư của Minh vẫn nồng nàn ánh nắng và gió mặn của biển cả đương thở dồn dập dưới mắt tôi.

***

... Minh! Bắc Bẩu ba hôm rồi, trời cứ mờ mờ xám. Gió lạnh thổi lúc mạnh lúc nhẹ không ngớt. Thấy sương phủ mịt mùng rừng núi quanh mình, tôi đã lại ghê giợn tưởng đến những cái buồn âm u làm chói nhức và mủn cả xương thịt người ta.

Thằng Tâm, con người cu ly giúp việc tôi thỉnh thoảng lại lộn về buồng giấy, lăn vào lòng tôi, vuốt ve tóc tôi để tôi kể chuyện cho chú ta nghe. Tôi đã cố gắng nhưng vẫn không thấy hứng thú, đành phải buông Tâm ra, để Tâm tui nghỉu xuống đường chơi một mình với quả bóng quần. Lúc đó tôi cũng chẳng còn việc gì để làm vì các vái tôi đã làm xong ngay từ bẩy giờ rưỡi: phát thuốc rét và đi ngoài cho ba người phu lục lộ, rửa và băng bó cho mấy đứa trẻ lở ghẻ, chốc nhọt con người dưới ta và trên này, cuối cùng vào sổ và bảo bác Tâm lau chùi, quét dọn buồng thuốc.

Nhưng không! Sau bữa cơm mười giờ kia, nắng vàng non đã bừng sáng. Những chòm long não lá lăn tăn và những cụm cà phê um tùm bỗng ánh cả lên với màu xanh tươi mọng nhựa. Sau vườn nhà thuốc, một dải sông người ta có thể lội qua được, bắt đầu lấp lánh những gợn vàng. Vợ con phu phen và thổ dân đã tay xách nách mang quần áo, tã, chiếu, xuống giặt giũ ở những tảng đá nhẵn thín nổi cao giữa dòng nướcchẩy âm vang.

Một phút nắng rực lên. Vàng diệp chẩy cuồn cuộn từ những ngọn núi đá cao nhất xa kia xuống tới những dây leo, cỏ rối lẩn lút cạnh những dòng suối. Và, Minh ơi! Những trẻ con sợ cái lạnh tê buốt nên chúi vào bếp sưởi đã ra ngoài tất cả rồi. Cả buổi trưa này, tôi không thể chợp mắt được vài phút, tuy đêm qua đã trằn trọc đến ba giờ, và giấc ngủ muộn luôn luôn quấy rối... những hình ảnh lộn xộn và quái dị. Những đứa bé ấy lại bắt tôi phải theo dõi chúng trong mọi sự nô đùa vùng vẫy.

Dưới nước, chúng đằm lội; trên cây, chúng leo trèo, mặt đường, chúng chạy nhẩy. Tiếng cười reo, hò gọi vang cả khu rừng. Người tôi rạo rực tưởng như đương bị lôi cuốn giữa đám hội đông có hòa nhạc và tung hoa. Mà gió càng lồng lộng, đâu đâu cành lá cũng rào rào. Phấn nắng vàng ngời tỏa bồng bềnh, phấn nắng trước còn thơm man mác sau nồng nàn cuồn cuội chẩy vào cảm giác tôi như hương vị của các trái dứa hay xoài miền Nam.

Thôi, tôi đến phải đứng dậy và ngừng viết thôi. Tâm đã chạy sầm sầm ngoài kia. Và kìa, Tâm đã vào rồi. Đây! bàn tay lấm láp của Tâm đã đưa ra, và đây tôi buông bút để đón lấy tay Tâm.

Ng-Xuân