- VI -

NGÀY mai thì thằng Đức và thằng Tề được đi học. Ông ký Thảo vừa nói, cởi áo dài. Cả hai đưa trẻ tíu tít xúm lại bên cha:

- Mai ư, thầy. Thây xin được ông Đốc rồi ư? Nhưng mà đã hết nghỉ hè đâu.

- Còn hai tháng nữa mới khai trường kia. Mai các con đi học là học tư đấy chứ.

Thằng Đức lặng im một chút rối dụt dè:

- Con chưa có mũ. Giá thầy mua cho con một cái…

Nó không dám xin hẳn chỉ ngập ngừng như vậy. Thằng bé tuy mới lên chín nhưng cũng đã hiểu qua cảnh nhà. Nó biết rằng mỗi lần phải tiêu như thế là bất đắc dĩ lắm. Thày u nó có sẵn tiền đâu.

- Thầy nhỉ, cái mũ trắng bây giờ mất đến năm hào ấy nhỉ.

Ông ký Thảo an ủi con:

- Để lát nữa ăn cơm xong, thầy đưa ra phố mua một cái. Đắt thì đắt nhưng đi nắng cũng phải có cái gì che chứ.

Bà ký chen vào một câu

- Thầy nó có mua thì mua cho cả thằng Tề một thể.

Ông ký ngần ngừ:

- Hai cái, thành ra mất đồng bạc cơ à!

- Thầy mua cho con thôi, thằng Tề nó đã có cái mũ ‘‘cát két’’ (caquette) của bác Phán cho.

Bà ký xưa nay vốn yêu thằng con thứ hai hơn, liền mắng thằng lớn:

- Mày chỉ ích kỷ thôi nào. Mua thì mua cả cho em một thể chứ. Cái mũ cát két đội đi học trông dơ chết đi ấy mà.

Thằng Đức lặng im, tiu nghỉu nhưng ông ký gạt đi:

- Thôi đi ăn cơm. Xong còn đi mua mũ cho hai đứa và xin học.

Ăn cơm xong, ba cha con dắt nhau đi. Trước hết là đến hiệu mũ. Ông ký chọn cho mỗi đứa một cái, trông vẻ mặt hân hoan của chúng mà cảm động. Ông thấy lòng mình rào rạt một tình yêu thương vô hạn. Từ xưa, ông chỉ thấy cái việc có con là dĩ nhiên như ông sống, nhưng đến lúc này ông mới cảm thấy rõ: đó là một Hạnh Phúc, không phải ai cũng có. Mỉm cười tự đắc, ông nhủ thầm:

- Ông bà cụ Ấm và vợ chồng ‘‘cu Thu’’ thèm được như thế này lắm đây!

Ở hiệu mũ ra, ba cha con dắt nhau qua mấy phố đông tới một phố vắng, rẽ vào một cái cổng gạch. Đó là lớp học tư của một cô giáo người ta mới giới thiệu với ông Thảo. Ở Bắc giang có hai trường tư lớn, ông Thảo cũng muốn xin cho con vào một trong hai nơi: hoặc Ánh Sáng học đường hoặc Tiến Bộ tư thục. Nhưng ở đó họ lấy đắt quá. Thằng lớn học lớp ba, họ đòi những một đồng, thầng bé, lớp năm cũng phải bảy hào. Đàng này, cơ giáo lấy có một đồng hai đứa.

- Mà trẻ con chúng nó học đâu chẳng thế. Ông ký Thảo tự nghĩ.

Một đứa bé ra mở cổng. Ông ký hỏi:

- Cô giáo có nhà không em?

- Thưa ông, có ạ ; mời ông vào chơi.

Trong nhà lúc ấy có lẽ vừa ăn cơm xong mọi người còn đương ngồi sỉa răng. Tất cả có ông cụ, bà cụ sinh ra cô giáo, anh cô giáo và cô giáo... Ngần ấy người cùng ra tiếp ba cha con ông ký. Chán những câu khách sáo, cô giáo quay ra hỏi hai đứa bé:

- Em lớn học lớp mấy rồi? Đã biết đọc chữ Tây chưa?

- Con học lớp ba rồi nhưng chưa đi thi ạ. Con viết được ‘‘dictée” (Chính tả) rồi ạ.

- Giỏi nhỉ. Còn em này.

- Em con nó mới biết đọc quốc ngữ thôi ạ. Nhưng chữ còn xấu lắm!

- Ngày mai các em cứ đến học. Đừng sợ gì nhé. Cô yêu các em, không hay đánh mắng các em đâu.

Ấm chè đã nguội. Nghĩ cũng chẳng cần nói thêm gì nữa, ông ký Thảo cáo từ đưa hai con ra về. Thế là xong việc xin học.

Sáng sớm hôm sau, vì là buổi đầu, hai đứa trẻ được hưởng cái hạnh phúc đặc biệt là đi xe đến trường. Ngồi trên xe, thằng Đức nhớ lại lúc còn học ở cái đình làng Dươn -nham. Bọn học trò ở đấy thật là tạp, thật là hỗn độn bẩn thỉu nhem nhuốc, nhưng chúng chìu và nể cả hai đứa con ‘‘ông giáo’’ biết chừng nào. Thằng Tề cũng không quên cái anh Xoang hay dấm dúi cho nó các thứ hoa quả. Nó bảo anh:

- Ở đây xa thế này, không biết anh Xoang anh ấy có lên chơi được không, anh nhỉ?

- Sao anh ấy lại không lên chơi được. Anh ấy lớn mà lỵ.

- Thế bao giờ anh ấy lên?

Thằng Đức nói sang truyện khác:

- Đến đây thành chúng mình không quen ai nhỉ. Nhưng tao thì tao chả cần. Vì tao chỉ học ở đây hai tháng. Xong hè tao vào trường công.

- Thế em không được vào à?

- Mày còn phải chờ sang năm mới đủ tuổi.

Tới cổng nhà học. Hai anh em xuống xe, dụt dè bước vào. Trong cái sân rộng đã thấy hơn chục đứa trẻ chơi đùa. Cô giáo đương ngồi thêu, thấy chúng chào, ngẩng đầu lên tươi cười:

- Các em đã đến rồi đấy ư? Để sách vào đây rồi ra chơi. Chưa đến giờ học, còn một lúc nữa kia.

Trường học mà chẳng có trống gì cả, cũng không chia ra từng lớp. Trên tường vắng hết cả tranh ảnh, không bằng trường công được. Đó là cảm tưởng đầu tiên của hai anh em. Bàn ghế cho học trò ngồi cũng không phải là kiểu bàn ghế nhà trường. Lúc không có học trò thì đấy là bàn ăn bàn tiếp khách. Học trò lớn mới được ngồi bàn, còn lũ trò nhỏ đã có tấm ghế dài kê vào bộ ghế ngựa làm bàn học.

Số học trò kể cả hai anh em là hai chục đứa chia làm ba lớp không nhất định theo chương trình một lớp học nào trường nhà nước. Không gọi là lớp ba, lớp tư, lớp năm nhưng gọi là lớp học chữ tây, lớp học quốc ngữ và lớp học đánh vần.

Lúc bắt đầu học chẳng khác gì lúc bắt đầu họp chợ. Tất cả lũ trẻ, đứa lớn nhất không quá mười hai tuổi, mỗi đứa nói một câu làm cô giáo tíu tít cả lên.

- Thưa cô, con không có bút ạ.

- Thưa cô, con bỏ quên sách ạ.

- Thưa cô, cô viết tô cho con ạ.

Mỗi đứa yêu cầu một điều làm cô giáo không biết trả lời sao cho khắp được đành phải sua tay bảo tất cả ngồi xuống. Hai anh em Đức và Tề được cô giáo chú ý đến đầu tiên. Chúng lấy thế làm hân hạnh lắm. Thằng Tề ngượng nghịu đưa quyển vở cô giáo tô cho một trang trong khi anh nó nắn nót để một chữ đầu ‘‘ dictée française’’ (chính tả bằng tiếng Pháp).

Luôn mấy giờ đồng hồ không ngớt tiếng. Lúc bọn này làm việc thì bọn kia ngồi nói chuyện và nghịch ngợm. Ồn nhất là lũ trẻ con cùng một loạt với thằng Tề. Chúng cấu véo nhau, chửi nhau, khóc và mách cô giáo.

- Thưa có, anh Hiền anh ấy đánh con ạ.

- Tại anh ấy chửi tên thầy con.

- Tại đầu tiên anh ấy bẻ gẫy ngòi bút con.

Cô giáo còn mải giảng bài cho bọn học trò lớn, chưa kịp quay lại. Cả hai đứa trẻ vừa mách cô giáo vừa cải nhau ồn lên. Thằng Tề thấy cái cảnh không có trật tự gì ấy lại nhớ lúc thầy nó còn làm hương sư. Lớp học đông hơn nhiều, đến bảy tám chục người, cũng chia ra mấy lớp thế mà chẳng bao giờ ồn ào.

- Tại thầy hay đánh chứ không hiền như cô giáo. Nó nghĩ thế.

Buổi trưa, lúc người cha đi làm về, cả hai đứa con xúm lại để khoe buổi học đầu tiên:

- Hôm nay cô giáo chưa dậy gì con cả, mới cho con viết tô thôi.

- Hôm nay con vừa viết ‘‘dictée’’ lại vừa làm tính. Bài dictée khó ghê mà con chỉ mất có một phốt (faute= lỗi). Học trò đấy chúng nó dốt lắm thầy ạ. Đứa nào cũng đến sáu bảy ‘‘phốt’’.

- Nhưng cái trường học tồi gớm đi, thầy ạ. Không được như ở Dương Nham. Trên tường chẳng có tranh ảnh gì mà bàn ghế cũng không nốt, anh Đức được ngồi trên tràng kỷ viết lên cái bàn to, còn con, phải kê xuống giường viết.

- Học trò chúng nó cứ đánh nhau, chửi nhau, nói chuyện ầm lên mà cô giáo cũng chẳng đánh gì cả.

Bà kỷ Thảo ngắt lời con, bảo chồng:

- Thầy mày cho con đi học, sao không chọn cái trường khá một tý, lại dẫn đến cái trường tồi ấy.

Ông ký hơi nhách mép:

- Đành rằng thế nhưng chỗ khác họ lấy đắt gấp đôi mà chỉ được học có một buổi.