Chương 16

Bởi vì không chỉ sự việc xảy ra với con người.

Vị tướng nói dứt khoát và ngẩng cao đầu. Ngọn lửa nến bốc cao và tỏa khói nghi ngút, sợi chỉ trong ruột nến cháy đen. Phong cảnh và thành phố trước khung cửa sổ vẫn tối om, một chút le lói của ánh sáng nến cũng không nhìn thấy được trong màn đêm.

- Con người còn làm nên sự việc. Con người gây ra, gọi sự việc đến với mình, không cho phép sự việc xảy ra, như nó cần phải xảy ra. Con người là như thế. Họ vẫn làm, mặc dù ngay lập tức, ngay từ phút đầu tiên họ đã biết, cái họ làm sẽ là số phận. Chúng bám chặt lấy nhau, con người và số phận của nó, bổ sung và sáng tạo lẫn nhau. Không đúng, định mệnh không mù quáng bước vào đời của chúng ta, không. Định mệnh bước vào cánh cửa mà chúng ta mở rộng và chúng ta mời định mệnh đến với mình. Không có ai đủ mạnh mẽ và dũng cảm từ chối bằng lời hoặc bằng hành động những rủi ro sẽ đến bằng quy luật sắt từ những đặc điểm và cá tính của anh. Chẳng lẽ tôi không biết chút gì về anh và Krisztina?... Tôi muốn nói, ở giữa chừng, hoặc đoạn đầu câu chuyện của chúng ta?... Thực ra anh là người giới thiệu Krisztina cho tôi. Nàng quen anh từ khi còn nhỏ, anh là người nhờ sao chép nốt nhạc ở chỗ cha nàng, một cụ già với đôi tay tê dại vẫn đủ sức sao chép lại các bản nhạc, nhưng không giữ nổi cây violon và thanh kéo, không làm sao mời gọi được những âm thanh trong trẻo và quý phái ra khỏi cây đàn được nữa, cụ đã sớm bỏ dở sự nghiệp, cũng như phòng hòa nhạc, xin vào một trường nhạc tại một thị trấn nhỏ, dạy lũ trẻ điếc âm nhạc hoặc tài năng nửa vời và kiếm thêm một khoản phụ bằng việc sửa chữa hoặc chép lại những bản nhạc mà những người tài năng ưa thích tác phẩm đưa... Anh đã quen với Krisztina và cha nàng như thế, khi nàng mười bảy tuổi. Mẹ nàng người vùng Nam - Tirol, nơi bà điều trị bệnh tim trong một nhà thương và chết ở đó. Sau này trong tuần du ngoạn trăng mật, tôi và nàng có đến một khu nghỉ mát gần đó, chúng tôi đi tìm nhà thương đó, Krisztina muốn nhìn thấy phòng mẹ nàng đã mất. Buổi chiều chúng tôi đến Arco bằng xe hơi. Chúng tôi phóng xe dọc bờ hồ Garda ngào ngạt hương hoa và mùi cam chín, rồi dừng lại ở Riva, sau bữa trưa chúng tôi đi ngang qua Arco. Cảnh vật ở đây xám nhạt, có màu bạc như cây ôliu, một cái thành cao chót vót, ẩn náu sau những phiến đá lớn, bầu không khí ẩm và ấm áp, đây là nhà thương chữa cho những người bị bệnh tim. Khắp nơi có đủ loại cây dừa, ánh sáng nhạt chiếu dịu dàng với cảm giác ấm áp ngột ngạt và ngát hương thơm, như trong một nhà kính. Căn nhà vàng phai nằm trong không gian im như tờ, là nơi mẹ Krisztina sống và mất đi sau này, căn nhà bí ẩn như thể tự khóa lại những nỗi buồn nhận được từ những người mắc bệnh tim, như thể cơn đau tim ở Arco là một hành động câm lặng nào đó, là hậu quả của sự vỡ mộng, của những tai nạn khó hiểu trong đời. Krisztina đi một vòng quanh căn nhà. Sự yên tĩnh, hương thơm của những cây cỏ đầy gai góc Phương Nam, khí ẩm ấm áp và có mùi vị bao trùm lên tất cả, như tấm màn bao phủ những con tim bị bệnh, khiến tôi cũng cảm thấy ảnh hưởng của nó khi đến gần. Lần đầu tiên tôi nhận ra Krisztina không hoàn toàn gần gũi với mình và từ xa thẳm, từ một nơi rất xa của chân trời, tôi nghe thấy một giọng nói, giọng nói buồn bã và thấu hiểu của cha tôi. Cha tôi nói về anh, Konrád - bấy giờ, lần đầu tiên vị tướng gọi tên người khách, ông gọi cái tên này không giận giữ, không cảm xúc, mà lãnh đạm và lịch sự - cha tôi đã nói: anh không phải là một người lính thực thụ, anh là một kiểu người khác. Tôi không hiểu từ ngữ này, lúc đó tôi vẫn chưa hiểu, kiểu khác là cái gì?... Thời gian và những phút giây cô độc đã dạy tôi rằng, đây là vấn đề của muôn thuở, đàn ông và đàn bà, những người bạn, những quan hệ thế gian, tất cả đều xuất phát từ đó: từ sự khác kiểu này, cái đã chia nhân loại ra làm hai đảng phái. Đôi khi tôi có cảm tưởng, chỉ có hai đảng phái này trên thế gian và những hình thức thay đổi của nó, sự khác biệt giai cấp, khác biệt thế giới quan, các trào lưu quyền lực, tất cả đều bắt nguồn từ sự khác kiểu này. Và cũng như, chỉ những người cùng nhóm máu mới giúp nổi nhau trong phút hiểm nguy, khi tiếp máu cho nhau, các tâm hồn cũng chỉ giúp được các tâm hồn khác, nếu không "khác kiểu", nếu quan điểm, hiện thực bí ẩn hơn cả lòng tin của họ giống nhau... Tại Arco tôi vỡ lẽ, những ngày lễ đã hết, Krisztina cũng là một người "khác kiểu". Tôi nhớ đến lời cha, người cha không đọc sách, nhưng nỗi cô đơn và cuộc sống đã dạy người nhận ra sự thật, cha tôi hiểu về hai loại khác kiểu này, vâng, cha tôi cũng gặp một người đàn bà mà người rất yêu, nhưng vẫn cô độc khi sống cạnh, bởi họ là hai kiểu người khác nhau, hai dạng tính cách, hai nhịp sống khác biệt, vì mẹ tôi cũng là một người "khác kiểu", như anh và Krisztina. Ở Arco tôi còn hiểu thêm một điều nữa. Đấy là thứ tình cảm, gắn bó tôi với mẹ, với anh và với Krisztina giống hệt nhau: là nỗi khao khát, là sự hy vọng tìm kiếm, là trạng thái bất lực và buồn bã. Bởi vì chúng ta luôn luôn yêu những người "khác kiểu", chúng ta tìm kiếm họ, trong mọi tình huống và mọi dạng biến đổi của cuộc đời... Anh có biết điều đó không? Đây sẽ là bí ẩn lớn nhất và là phần thưởng lớn nhất của cuộc đời, nếu hai người "cùng kiểu" gặp gỡ với nhau. Hiện tượng này mới hiếm hoi làm sao, như thể thiên nhiên bằng sức mạnh và sự ranh mãnh muốn cản trở sự hòa hợp này - có thể vì sự khai sinh ra thế giới và tái tạo cuộc sống cần đến những xung đột, mâu thuẫn, những thứ nảy sinh ra giữa những con người suốt đời đi tìm nhau, những con người ý muốn và nhịp sống trái ngược hẳn nhau. Dòng điện xoay chiều, anh biết đấy, bất kỳ chỗ nào cũng là sự thay đổi sức mạnh của dương và âm. Biết bao nỗi tuyệt vọng và hy vọng mù quáng giữa hai kiểu khác này! Vâng, ở Arco tôi bất chợt nghe thấy giọng nói của cha tôi và tôi bỗng hiểu, số phận của cha đang diễn ra tiếp tục trong tôi, tôi là một dạng tính cách và sở thích giống hệt cha, còn mẹ tôi, anh và Krisztina đứng bên bờ bên kia, mỗi người một vai trò khác nhau, một người là mẹ, người kia là bạn, người thứ ba là người tình yêu quý, là vợ, nhưng thực ra đều đóng cùng một vai trong đời tôi. Phía bờ bên kia, vâng, nơi tôi không bao giờ có thể bước qua... Anh có thể đạt tới mọi thứ trong đời, chiến thắng mọi thế lực quanh anh và trên thế gian, cuộc sống có thể cho anh tất cả, anh có thể chiếm được mọi thứ từ cuộc đời: nhưng duy nhất chỉ sở thích, cá tính, nhịp điệu sống của một con người anh không làm sao thay đổi được, đấy là một thứ "khác kiểu" quy định toàn bộ sự hiện hữu của một con người mà anh cần đến, quan trọng và gần gụi với anh. Tất cả những điều này lần đầu tiên tôi cảm thấy, khi ở Arco, lúc Krisztinađi quanh ngôi nhà mẹ nàng mất.

Vị tướng ngả người ra sau ghế, đầu đặt vào lòng bàn tay, với những cử chỉ bất lực và cam chịu, như một người đã hiểu ra điều gì đấy và đồng thời biết rằng, chống lại những quy luật tự nhiên là không thể, không bao giờ.

- Sau đó chúng tôi từ Arco trở về nhà và bắt đầu sống ở đây, -ông nói tiếp. - Những phần khác anh đều đã biết. Anh giới thiệu Krisztina cho tôi. Chưa bao giờ, dù chỉ bằng một câu, anh nói là anh chú ý đến Krisztina. Tôi không thể hiểu lầm được cuộc gặp gỡ của hai chúng tôi, sự quen biết của tôi với nàng, như những cuộc gặp gỡ trước đấy. Nàng có một xuất thân pha tạp, đúng là có chút Đức, chút Italia và nhiều hơn cả là chất Hung. Có thể một giọt máu Ba Lan cũng có trong người nàng, vì họ hàng bên cha... Còn bản thân nàng là một người không thể đánh giá, không có đẳng cấp, như thể nàng không thuộc chủng người cũng như tầng lớp nào, như thể thiên nhiên thử một lần tạo ra một sinh vật độc lập, tự tin và tự do, một kẻ chẳng liên quan gì đến đẳng cấp và sự xuất thân của mình. Nàng như một con thú nhỏ hoang dại: sự dạy dỗ ân cần, trường dòng, tri thức và tình âu yếm của người cha chỉ thuần thục phong cách của nàng mà thôi. Bên trong nàng vẫn hoang sơ, không thuần phục: tất cả, nhưng gì tôi đem cho nàng, của cải và địa vị xã hội, đều không thực sự có giá trị với nàng, từ nỗi bất phục tòng bên trong, từ nhu cầu tự do vô bờ bến, những thứ đúng là nội dung đích thực của tính cách và bản chất của nàng, nàng không muốn tiêu phí cho cái thế gian mà tôi đưa nàng tới... Sự kiêu hãnh của nàng cũng kiểu khác, khác những kẻ tự hào về địa vị, nguồn gốc, của cải, vị trí xã hội, hoặc về một tài năng bẩm sinh và độc đáo nào đó. Krisztina tự hào về sự hoang dã quý phái luôn sống trong trái tim và trí óc của nàng, như một thứ gì quý báu và được di truyền. Người đàn bà này - anh quá biết - có một niềm tự chủ tỏa ra từ bên trong, điều này thật vô cùng hiếm hoi, cả thế giới đàn ông lẫn đàn bà đều hiếm có những người tự chủ. Có vẻ như, đây không phải là vấn đề của nguồn gốc và vị trí. Không thể xúc phạm được nàng, không thể dồn nàng vào tình thế làm nàng sợ hãi, nàng không chịu được sự cấm đoán, trong bất kỳ ý nghĩa nào. Và nàng còn biết một điều, mà trong giới phụ nữ hơi hiếm: nàng nhận biết được trách nhiệm từ bên trong của con người. Anh còn nhớ - vâng, chắc chắn anh còn nhớ - khi lần đầu tiên chúng ta gặp nhau, trong căn phòng, nơi những cuốn vở viết nhạc của cha nàng nằm rải rác trên bàn: Krisztina vừa bước vào, căn phòng bừng sáng. Nàng không chỉ mang theo tuổi trẻ, không. Cuốn theo nàng là nỗi đam mê, niềm kiêu hãnh, ý thức về cách thức tự chủ những cảm xúc vô điều kiện của mình. Từ đó tới nay tôi chưa hề thấy ai biết kết hợp hài hòa đến thế với tất cả những gì cuộc sống và thế gian ban phát: với âm nhạc, với một cuộc dạo chơi trong rừng ban mai, với màu sắc và hương vị của một loài hoa, với một lời nói hiểu biết và khôn ngoan của ai đó. Không ai có thể ve vuốt một loại vải quý hiếm, hay với một con vật nhỏ một cách trọn vẹn như nàng. Tôi chưa quen một ai biết vui sướng với những phần thưởng giản dị của cuộc sống như người đàn bà này: những con người và những con vật, những vì sao và những cuốn sách, tất cả đều làm cho nàng mê thích, nhưng không phải mê thích một cách kênh kiệu, đỏng đảnh, mà bằng niềm vui vô tư của một sinh linh được tạo hóa sinh ra, nàng gần gũi với tất cả những gì cuộc sống có thể cho và chỉ ra. Như thể nàng có quan hệ trực tiếp với mọi hiện tượng của thế gian, anh hiểu chứ?... Vâng, tất nhiên là anh hiểu. Và trong sự gần gũi vô tư này có cả sự nhún nhường, như thể nàng luôn cảm thấy cuộc đời là một sự bao dung, một ân huệ lớn. Đôi khi tôi vẫn nhìn thấy khuôn mặt nàng, - vị tướng thổ lộ, - trong căn nhà này anh không nhìn thấy chân dung của nàng, không ảnh chụp và bức tranh lớn, mà những người Áo vẽ, đã treo khá lâu giữa chân dung của họ hàng cha mẹ tôi, đã được tháo xuống. Không, anh không thể thấy ảnh Krisztina trong căn nhà này nữa, không bao giờ, - vị tướng nói dứt khoát, một cách thỏa mãn, như đang kể về một hành động anh hùng nhỏ bé nào đó, - nhưng đôi khi tôi vẫn thấy khuôn mặt nàng, lúc nửa mơ nửa tỉnh, hoặc khi bước vào một căn phòng. Và giờ đây, khi chúng ta nói về nàng, hai chúng ta, những người hiểu Krisztina nhất, tôi nhìn rõ mồn một khuôn mặt nàng, như cách đây bốn mươi mốt năm trước, trong buổi tối cuối cùng khi nàng ngồi giữa chúng ta. Bởi vì đấy là buổi tối cuối cùng chúng ta cùng ăn tối với nàng, anh cần biết điều này. Không chỉ anh, mà cả tôi, lúc đó lần cuối cùng ăn tối với nàng. Bởi vì hôm đó tất cả đã xảy ra, như nó cần xảy ra, giữa ba chúng ta. Và vì cả hai chúng ta đều biết rõ Krisztina, những quyết định chắc chắn không thể tránh khỏi đã đến: anh đến xứ nhiệt đới, Krisztina và tôi không bao giờ nói chuyện với nhau nữa. Nàng còn sống thêm tám năm nữa, vâng. Chúng tôi vẫn ở đây, dưới cùng một mái nhà, nhưng không bao giờ nói chuyện với nhau nữa. - Vị tướng nói bình thảnvà nhìn vào đống lửa.

- Tính cách chúng ta là như thế, - ông nói giản dị. - Dần dần tôi bắt đầu hiểu ra một phần của câu chuyện. Đấy là âm nhạc. Có những chất liệu định mệnh trong đời sống con người, những chất liệu lặp lại, như âm nhạc. Âm nhạc đứng giữa mẹ tôi, Krisztina và anh, như một chất liệu kết dính. Phải chăng âm nhạc nói với mọi người một cái gì đó mà ngôn ngữ và hành động không thể nói, phải chăng mọi người nhắn nhủ với nhau một cái gì đó bằng âm nhạc, và lời nhắn nhủ khác thường này, mà âm nhạc thể hiện giữa mọi người là cái gì mà những người khác kiểu, như cha tôi và tôi không hiểu. Bởi vậy chúng tôi cô đơn giữa mọi người. Âm nhạc lên tiếng với anh và với cả Krisztina nữa, bởi vậy mọi người chuyện trò được với nhau, kể cả khi giữa tôi và nàng đã chết lịm tất cả mọi kiểu tâm tình. Tôi căm thù âm nhạc, - vị tướng nói, hơi thất thanh, suốt buổi tối giờ đây ông mới thể hiện cảm xúc của mình, bằng một giọng nghẹn ngào. - Tôi căm thù thứ trò chuyện trầm bổng và vô hình này, thứ trò chuyện chỉ có những loại người nhất định biết diễn đạt cùng nhau, thổ lộ với nhau về những gì không ràng buộc và không quy tắc, vâng, đôi khi tôi còn ngờ rằng họ đang nói với nhau bằng âm nhạc về một cái gì đó bất nhã và vô đạo đức nữa kia. Hãy nhìn khuôn mặt của họ, nó mới biến đổi kỳ diệu làm sao, khi họ thưởng thức các âm thanh ấy. Krisztina và anh không kiếm tìm âm nhạc - tôi không nhớ, là anh và nàng đã chơi dương cầm tay bốn hay chưa, còn anh chưa bao giờ ngồi vào đàn trước mặt Krisztina, ít nhất là khi tôi có ở đấy. Có vẻ như sự ngượng ngùng và phép lịch sự kìm giữ Krisztina lại khiến nàng không muốn nghe nhạc với anh khi có mặt tôi. Và dường như ý nghĩa của âm nhạc không diễn tả được bằng lời, nên phải chăng nó mang một ý nghĩa khác, một ý nghĩa nguy hiểm hơn, thấu suốt đến nhiều người khác nữa, những người không chỉ vì thính giác âm nhạc, mà còn gắn bó với nhau từ dòng máu và số phận. Anh cũng nghĩ thế?

- Tôi nghĩ đúng như vậy. - Người khách trả lời.

- Điều này an ủi tôi nhiều. - Vị tướng nói lịch sự. - Cha của Krisztina cũng có quan điểm như vậy, dù ông là người hiểu biết thật sự về âm nhạc. Bởi vì ông là người duy nhất, đúng một lần cùng tôi bàn luận, về đủ mọi chuyện, về âm nhạc, về anh và cả về con gái ông. Lúc đó ông đã quá già, sau cuộc chuyện trò này một thời gian ngắn thì ông mất. Tôi lúc đó vừa từ cuộc chiến trở về. Krisztina đã chết hơn mười năm. Tất cả mọi người đã chết hoặc đi xa, những người quan trọng đối với tôi, cha mẹ, anh và Krisztina. Chỉ còn hai người già sống sót, đấy là Nini, bà nhũ mẫu và cha của Krisztina, những người già với sự dửng dưng và bền bỉ kỳ lạ, cùng một mục đích nào đó thật khó hiểu... giống hệt như chúng ta giờ đây. Tất cả mọi người đều đã chết, tôi cũng không còn trẻ nữa, đã gần năm mươi tuổi và cô độc như một cái cây trên bãi cỏ nhỏ trong rừng. Trận bão trước cuộc chiến tranh đã làm đổ tất cả cây cối quanh nó, chỉ còn sót lại một cây, gần khu nhà săn. Và khu rừng mới đã hồi sinh xung quanh, sau một phần tư thế kỷ. Nhưng nó vẫn là một cái cây lâu đời, một hành động của thiên nhiên với tên gọi cuồng phong đã cuốn đi tất cả những gì xung quanh nó. Nhưng cái cây, anh thấy đấy, vẫn sống, bằng sức mạnh bền bỉ và vô cớ. Mục đích của nó là gì vậy?... Chẳng là gì. Nó muốn tồn tại. Có vẻ như, cái gì là sự sống đều không có mục đích gì, ngoài việc tồn tại đến chừng mực có thể, để rồi lại hồi sinh. Thế là tôi quay trở về từ cuộc chiến và đàm luận với cha của Krisztina. Ông biết gì về ba chúng ta? Ông biết tất. Còn tôi nói hết với ông, người duy nhất, về tất cả những gì đáng nói ra. Chúng tôi ngồi trong một căn phòng tối, giữa những đồ gỗ và các loại nhạc cụ cũ kỹ, trên giá sách, trong tủ, những tập nhạc nằm rải rác, những âm thanh câm lặng nằm trong các ký hiệu, những âm thanh réo rắt và như tiếng cười giòn giã được in ra giấy, đấy là nội dung của thế giới âm nhạc, lẩn quất trong khắp gian phòng, nơi mọi hương vị đều cũ kỹ như hương vị từ cuộc sống, chứa đựng những nội dung của một đời người... Cha Krisztina lắng nghe, sau rồi ông chỉ nói đúng một câu: "Anh muốn gì nữa? Anh đã sống sót". Ông nói điều này, như một bản án. Và cũng như một lời kết tội. Đôi mắt mờ đục hấp háy trong ánh hoàng hôn, trông ông rất già, ông đã hơn tám chục tuổi. Tôi chợt hiểu, ai đã sống sót qua một trạng thái nào đó, người ấy không có quyền kể tội. Ai đã sống sót, kẻ đó đã thắng cuộc và không có quyền, không có lý do để lên án người khác nữa. Kẻ sống sót mạnh hơn, khôn ngoan hơn, thô bạo hơn. Như cả hai chúng ta, - vị tướng nói ngắn gọn, khô khan.

Họ nhìn nhau, đưa mắt dò xét lẫn nhau.

- Rồi ông cũng mất, cha của Krisztina, - vị tướng lên tiếng, - chỉ bà nhũ mẫu còn sống, anh ở đâu đó trên thế gian và tòa lâu đài này cùng khu rừng. Tôi đã sống sót sau cuộc chiến tranh. - Ông thỏa mãn nói. - Tôi không đi tìm cái chết, tôi cũng chẳng vội vã đi về phía nó: đây là sự thật, chẳng có nghĩa lý gì nếu tôi nói khác đi. Có vẻ như nhiệm vụ của tôi vẫn còn. - Ông suy nghĩ. - Biết bao người chết xung quanh tôi, biết bao kiểu chết tôi đã chứng kiến, đôi khi tôi sững sờ vì sự đa dạng của những khả năng tàn phá, bởi cái chết cũng có sức tưởng tượng như cuộc sống. Mười triệu người chết trong chiến tranh, người ta đã tính toán. Thế giới bốc cháy, khắp nơi mù mịt khói lửa khiến đôi khi con người ngỡ rằng, những phân vân do dự cá nhân, những vấn đề và động cơ cá nhân cũng cháy rụi trong đó... Nhưng không. Giữa sự khốn cùng lớn nhất của nhân loại tôi đồ rằng, mình vẫn còn một nhiệm vụ cá nhân nào đấy, vì vậy tôi không hèn nhát, chẳng dũng cảm, đúng theo nghĩa của sách vở, không, tôi bình thản, giữa những cơn cuồng điên và những sự đụng độ, vì tôi biết rằng, mình không thể bị sao hết. Rồi một ngày, từ chiến trường, tôi trở về nhà và đợi. Thời gian trôi qua, thế giới lại bốc cháy, không nghi ngờ gì nữa, đấy vẫn chỉ là khói lửa chiến tranh xưa, chỉ có điều giờ đây nó lại cháy lên một lần nữa... Và trong tâm hồn tôi vẫn một câu hỏi ấy đọng lại, hai cuộc chiến tranh và tro tàn cát bụi của thời gian không xóa đi được. Thế giới lại bốc cháy, hàng triệu con người bị hủy diệt, trong cái thế giới điên rồ ấy anh vẫn tìm ra đường bằng cách nào đó, từ bờ bên kia, để một lần nữa trở lại đây và thanh toán với tôi mọi chuyện, những điều mà bốn mươi mốt năm trước đây, ta chưa thanh toán với nhau. Bản chất thật sự của con người mạnh như thế đó: nó không thể sống khác được, cần phải trả lời và đặt câu hỏi cho những vấn đề, mà cuộc đời của nó cho rằng đấy là những vấn đề cơ bản nhất. Bởi vậy anh tìm về, bởi vậy tôi đợi anh. Có thể thế giới này sẽ tận thế, - vị tướng nói khẽ và giơ tay chỉ xung quanh. - Có thể ánh sáng sẽ tắt trên thế gian, như màn đêm phủ trên cảnh vật này, trong một hậu quả nguyên thủy nào đó, cái không phải là chiến tranh, còn thảm khốc hơn thế. Có thể, trong linh hồn con người đã chín muồi một cái gì đó, ở khắp nơi trên thế gian và giờ đây cần thanh toán và tuyên bố, bằng lửa và sắt, thêm một lần cần thanh toán và tuyên bố. Nhiều dấu hiệu đã báo trước, có thể... - vị tướng nói hết sức rõ ràng. - Có thể, đây là hình thức sống, mà chúng ta quen thuộc, chúng ta sinh ra từ trong nó, là căn nhà này, là bữa ăn tối, vâng, là cả những lời nói nữa, ta dùng bàn luận về những vấn đề của đời ta, trong tối nay, cũng như ở một thuở xa xôi. Quá nhiều xung đột trong những trái tim người, quá nhiều động cơ và những cuộc trả thù. Hãy nhìn vào trái tim ta xem, ta bắt gặp gì trong đó? Những động cơ mai một dần theo thời gian, nhưng không dập tắt được đốm lửa âm thầm cháy trong nó. Tại sao ta phải chờ đợi những cái khác nữa từ thế gian, từ con người? Và hai chúng ta, những kẻ già nua và thông thái, đang ở cuối đường đời, chúng ta đang muốn trả thù... trả thù, chống lại ai? Trả thù lẫn nhau hay trả thù kỷ niệm về một người không bao giờ còn nữa. Thật là những hành động mất trí. Vậy mà nó vẫn lay lắt sống trong tim anh và tôi. Tại sao chúng ta còn chờ đợi những điều khác nữa từ thế gian, một thế gian đầy rẫy bản năng và sự thèm khát, đầy rẫy những động cơ tối tăm và thô bạo, những người trai trẻ chặt đứt ngón tay của những người trai trẻ dân tộc khác bằng những nhát dao đâm, những người xa lạ sả kiếm xuống lưng nhau, tất cả, những gì là quy tắc và giao ước, đều bị vô hiệu hóa, chỉ còn những động cơ uất hận đọng lại và bốc cháy, cháy ngút tận trời xanh... Vâng, sự trả thù. Tôi trở về từ cuộc chiến tranh, nơi có điều kiện để chết, nhưng tôi không chết, vì chờ đợi để trả thù. Bằng cách nào? - Anh sẽ hỏi. Sự báo thù nào?... Tôi nhìn ánh mắt anh, anh không hiểu khát vọng trả thù này. Cuộc báo thù nào hiện hữu giữa hai kẻ già nua đang chờ chết này?... Ai cuối cùng cũng chết, cuộc báo thù này có lợi lộc gì? Ánh mắt anh đang hỏi những câu ấy. Còn tôi trả lời anh đây: đúng, vẫn có một cuộc báo thù, suốt bốn mươi mốt năm chờ đợi, khi hòa bình, trong cuộc chiến, trong quãng đời đã sống, vì thế tôi không tự đầu độc mình, vì thế những kẻ khác không giết tôi và tôi cũng không giết hại ai, đấy là ân huệ của số phận. Không, cuộc báo thù đã tới, đúng như tôi muốn. Đấy là: anh đã tìm về với tôi, băng qua một thế giới chiến tranh, những biển đầy bom đạn, anh tìm về đúng hiện trường, để trả lời tôi và để chúng ta cùng nhận biết hết sự thật. Đấy chính là cuộc báo thù. Còn giờ đây, anh sẽ phải trả lời.

Vị tướng nói những câu cuối khẽ đến nỗi người khách phải cúi về phía trước để nghe cho rõ.

- Có thể, - người khách lên tiếng. - Có thể anh nói đúng. Hãy hỏi đi. Biết đâu tôi sẽ trả lời được.

Ánh sáng từ những ngọn nến thoắt nhợt nhạt, trong vườn, giữa những hàng cây cổ thụ cao vút, gió ban mai bắt đầu khe khẽ thổi. Căn phòng gần như tối sẫm xung quanh họ.