Chương 3

Hậu giật mình thức dậy. Nàng cảm thấy toàn thân nhức mỏi, đầu óc nặng chĩu. Hậu vừa thoát ra ngoài một cơn ám ảnh nặng nề. Hậu mơ thấy mình có lúc thì đương đứng trước mộ Bảo, có lúc lại đi sóng đôi với Thụy trước một nơi phảng phất giống Hà-nội.

Dụi mắt, Hậu ngơ ngác nhìn ra chung quanh như để tâm hồn tiếp xúc dần với sự thực. Ánh nắng một buổi sáng mát mẻ đầy tiếng chim tuôn vào phòng Hậu và gió lạnh làm đong đưa bức rèm trúc mầu ngà. Hậu nghĩ đến những công việc phải làm trong ngày hôm nay. Nàng thấy chúng nhiều lúc trở nên vô ích trong cuộc đời, cũng như nặng nề trong sự thực hiện. Cái khung cảnh nghĩa trang lặng lẽ ở xứ Cao-Mên lại loáng thoáng gợi về trí Hậu. Nàng ước ao được sống trong cảnh yên tĩnh thiêng liêng ấy, cảnh yên tĩnh xóa bỏ hết những nỗi buồn bã hằng ngày. Trong những nấm mộ vô giác, người ta đã tìm thấy cái vui quên nghìn đời, sau những giờ phút buồn bã, chán nản. Những người đi là những người sung sướng, và với những linh hồn ấy, các góa phụ như Hậu bắt buộc phải sống trung thành luôn luôn dẫu chỉ bằng ngoài mặt.

Lúc ấy, Khánh rón rén đi vào phòng Hậu, tay cắp một cặp sách lớn.

– Lại đây Khánh, mợ dậy rồi!

Khánh tiến lại, nắm lấy tay mẹ, và nũng nịu đặt đầu lên cánh tay nàng. Chỉ một cái nhìn của Khánh, chỉ một cái hôn của Khánh cũng đủ làm Hậu dịu lòng lại. Nàng nhìn con, rồi nhìn lên đồng hồ.

– Bẩy giờ rồi. Con không bảo u già lấy thức ăn sáng cho, rồi đi học kẻo muộn.

Đợi Khánh ra ngoài, Hậu trở dậy trang điểm để đi lại trường. Hậu định xong buổi học sẽ lại nhà Quyên chơi. Nghĩ đến dáng điệu lưu luyến của Tuấn đối với Thịnh hôm nào, nàng mỉm cười. Ở sân ga, khi Tuấn ngỏ ý mời Thịnh và nàng đến nhà Quyên, thì nàng nhận lời trước. Hậu biết Quyên lúc nầy, chỉ là một cái cớ đặt ra để Thịnh được gần Tuấn, để hai người hiểu nhau. Nếu không có Quyên, Tuấn cũng có thể tìm được những dịp khác để gặp Thịnh. Những sự ẩn khuất trong lòng Tuấn, Hậu biết hơn ai hết, vì chính nàng cũng đã từng và đương ở vào sự khó khăn ấy, khi nàng để ý đến Thụy. Vả lại, người ta bao giờ cũng sáng suốt khi bàn luận đến những vấn đề thuộc về người khác. Tuấn cũng như Hậu, cả hai cùng băn khoăn, tìm cách đạt đến mục đích.

Hậu muốn đến thăm Quyên, phần vì nàng không nỡ để bạn sống cô độc trong sự thiếu yên ủi, phần vì nàng muốn gây tình thân thiện giữa hai người bạn trẻ mới quen nhau. Hậu mong mỏi một ngày quang đãng sẽ đến trong đời Thịnh. Hậu còn trẻ và Thịnh còn hơn Hậu. Thịnh có đủ quyền hạn, đủ điều kiện để đi tới một hạnh phúc tốt đẹp. Cả hai cùng chưa đến tuổi khước bỏ tình yêu trong đời.

Cái chức trách mối lái trong công cuộc gây sự thân thiện giữa Tuấn và Thịnh làm nàng phấn khởi. Há đó chẳng là một phương sách cho Hậu tỏ lòng tốt, cho Hậu tưởng tượng một cảnh sum họp khác qua sự sum họp của đôi bạn trẻ kia, cho Hậu, sau hết được mỗi ngày được đến gần với Thụy? Hình ảnh người trai trẻ luôn luôn phảng phất trong óc Hậu, từ ngày nàng gặp chàng. Hậu không hiểu vì sao lại có sự ám ảnh kỳ lạ như thế, nhất là khi Thụy chưa hề nói với nàng một câu gì và Thụy cũng chưa hề để lộ một vẻ gì gọi là săn sóc hết. Thụy mới chú ý đến nàng thôi, như bao nhiêu người khác đã chú ý đến Hậu. Cử chỉ của Thụy kín đáo quá. Mặc dầu, Hậu vẫn có thể ngờ được là Thụy đã yêu nàng, và cái im lặng của Thụy nhiều ý nghĩa hơn một sự tỏ bày nhiều lời.

Hậu nhiều lần tự hỏi nếu Thụy thật yêu nàng thì nàng sẽ đáp lại bằng cách nào? Hậu chỉ biết yên lặng chờ, Hậu chỉ làm được đến thế. Hơn nữa, Hậu chỉ có thể dựng lên cho đời nàng một thiên tiểu thuyết đẹp đẽ mà vô hại.

Đến nhà trường, ý nghĩ đầu tiên của Hậu là gọi giây nói đến bà huyện Thanh. Từ đầu giây bên kia, có tiếng trả lời bà Thanh đi vắng.

Tiếng trả lời có lẫn vẻ bối rối:

– Vâng, tôi sẽ nói lại như thế, khi nào chị tôi về.

Chị tôi! Thì ra người trả lời nàng là Thụy. Hậu lo lắng, dùng dằng, chưa muốn đặt ống nói xuống vì nàng đương tìm một câu gì vắn tắt, kín đáo để đáp lại Thụy. Ấp úng mãi, Hậu mới nói được:

– Ông làm ơn thưa hộ với bà chị cho…xin lỗi ông.

– Không dám… chào bà.

Hậu khẽ thở dài, đặt ống nói xuống. Giọng nói nghiêm nghị và lạnh lùng của Thụy làm Hậu gần như thất vọng. Giấc một ủ ấp lòng nàng trong khi gọi giây nói đã tiêu tan hết. Nàng tưởng chừng như Thụy vừa bỏ nàng, và hình ảnh cuộc đời thiếu thốn, lạnh lùng của một người cô phụ lại thoáng diễu qua trí Hậu. Hậu như người vừa đưa con thoi trên một hình ảnh mới phác vẽ và bỗng chốc, hình vẽ mờ đi và con thoi nhỏ rơi gẫy xuống đất. Hậu lại sắp phải nhận biết những sự nặng nề, buồn bã, những trách nhiệm khó khăn trong công việc làm hàng ngày.

Ngảnh lại gia đình, Hậu thấy thiếu hẳn sự yên ủi. Hậu mồ côi từ ngày nhỏ. Nàng có một người anh thì người ấy đã lấy vợ, sinh con. Chung quanh Hậu, chú bác xa nàng quá, tản mác mỗi người mỗi nơi. Hậu chỉ còn hy vọng yêu dấu Thịnh trong gia đình nhà chồng. Đối với mẹ chồng, Hậu chỉ có lòng kính nể, qua Bảo, mà lòng kính nể không có tình thì chỉ là ép buộc. Mẹ chồng Hậu không thể nào hiểu nàng được vì sự bất đồng ở hoàn cảnh cũng như ở trường đời. Hậu chỉ còn một bổn phận và đó cũng là sự vui quên: sự chăm sóc Khánh. Hậu vui vẻ bên Khánh, và bên Khánh, nàng quên nàng là một thiếu phụ góa bụa từng nuôi trong lòng những đau khổ, hy vọng. Nàng không muốn để Khánh đoán được ý nghĩ của nàng, vì nàng sợ sự hiểu biết ấy sẽ làm mờ những ngày đẹp đẽ của con đi. Nàng muốn Khánh sung sướng, quên rằng mình là con một người cha chết một cách đau đớn, và một người mẹ luôn luôn chia ý nghĩ trong sự lập lại cuộc đời.

Hậu theo dõi sự học của Khánh, cần mẫn và điềm đạm, không phải vì sự ấy làm cho Hậu vui vẻ, nhưng nàng lấy nó để quên mình, như người bám riết vào bổn phận để khỏi bị cám dỗ, sa ngã.

Ra khỏi trường, Hậu không dùng xe như mọi ngày. Nàng thong thả đi hết phố này sang phố khác. Nhưng bỗng nàng chậm bước lại: Nàng vừa thấy thoáng vẻ mặt nghiêm khắc, chờ đợi của mẹ chồng vào buổi cơm trưa. Muốn tránh những câu đay nghiến bất lợi, Hậu gọi một chiếc xe để về.

Trời Hà-nội trong hơi gió thu mới bắt đâu, trở nên dìu dịu. Phố xá như rộng thêm lân. Màn treo trước các cửa hiệu bay phấp phới. Người góa phụ của chúng ta liên tưởng đến nhiều cảnh đẹp đã mất. Thoạt tiên là hình bóng một cô gái vui tươi cắp sách đến trường, lòng bâng khuâng khi thấy gió sớm hơi lạnh làm rung động lá cây bên đường. Dần dần, trong sự rực rỡ của ngày thơ ấu, một hình ảnh khác đặt lên ủ rũ tang chế….nhưng Hậu không dám nghĩ nhiều nữa.

Khi Hậu bước chân vào nhà thì đã thấy Thịnh ngôi bên cạnh mẹ chồng. Cả hai cùng nhìn nàng, khiến Hậu phải dừng lại. Như hôm nàng từ chối việc đem di hài Bảo về, thì mẹ chồng nàng lộ vẻ khinh nàng rõ rệt…. Thịnh, trái lại, như đã đổi cách ăn ở với Hậu. Nàng mỉm cười nhìn Hậu, khi Hậu rón rén lại ngồi cạnh đấy. Mẹ chồng Hậu vừa nhai trầu, vừa nói:

– Mấy hôm mợ đi vắng, không biết cô và bà nào đến thăm lắm thế. Họ làm như nhà mình là quán trọ.

Hậu điềm đạm phân giải:

– Thưa mẹ, các chị giáo dạy ở trường con đấy ạ.

– Giáo hay đốc gì, tôi không biết. Nhưng nhà tôi, mợ cứ hiểu cho là không phải nơi hẹn hò là được.

Hậu tức lắm rồi, nàng nói hơi mạnh:

– Mẹ bảo con còn hẹn hò ai nữa. Các bạn đến chơi, chả lẽ con cấm được người ta, nhất là khi con lại đi vắng.

Mẹ chồng Hậu đưa miếng trầu ra khỏi miệng, cắn lấy, và nói bằng giọng gay gắt:

– Chả cứ các bạn mợ, tôi mới phải nói, đến thằng Khánh cũng thế. Tôi tưởng mợ chăm nom nó thế nào, chả hoá mợ để nó bẩn thỉu như không có mẹ. Học thì nhác, dậy trưa, quần áo lôi thôi lếch thếch. Giá thằng Bảo nó sống lại trông thấy vợ con chắc nó cũng mát ruột!

Trước sự tố cáo nghiêm khắc của mẹ chồng, Hậu ứa nước mắt. Nàng thấy mỗi ngày sự tủi nhục càng nặng nề, không khí càng oi ả. Sự ly gián với cảnh chung quanh, không lúc nào như lúc này, có ý nghĩa với Hậu đến thế. Hạnh phúc trùm lên hồn ta một bức vải mỏng khả dĩ làm dịu được mọi sự xúc động. Đau khổ, trái lại, phơi trần lòng ta để bất cứ một sự đụng chạm nhỏ nào cũng có thể làm tủi nhục được.

Hậu đứng dậy, thưa với mẹ chồng:

– Hôm nay con mệt, mời mẹ và cô Thịnh xơi cơm trước.

Nói xong, Hậu bước về phòng, nằm đợi đến giờ đi dạy học.

*

Ra ngoài phố, Hậu rùng mình vì thấy cô độc thêm lên. Nàng đi qua trường Khánh học nhìn vào. Nàng thấy Khánh chạy nhảy giữa đám chúng bạn, vui đùa sung sướng. Người gác cổng nhận biết Hậu, chắp tay lễ phép:

– Bà tìm cậu Khánh ạ.

Hậu mỉm cười ra hiệu cho người gác cổng đừng gọi, còn nàng vẫn chăm chú nhìn con. Khung cảnh đượm đầy xuân sắc làm Hậu vui mắt. Nàng tự phụ đã nuôi được Khánh theo ý muốn của Bảo. Bao nhiêu lần, Hậu đã mơ tưởng đến tương lại đẹp đẽ của Khánh, và mỗi lần mơ tưởng như thế, Hậu thấy sự ở vậy của mình là chính đáng. Song le, càng biện luận với mình bao nhiêu, nàng lại trở nên sợ sệt như người đã đến gần tội lỗi quá rồi.

Đến trường, Hậu thấy Thảo nhìn nàng mỉm cười:

– Hôm nay sao trông chị Hậu không vui mấy.

Hậu bắt tay bạn, trả lời uể oải:

– Tôi đi xa về nên hơi mệt.

Mỗi lần nắm bàn tay nhỏ đẹp của Thảo trong tay nàng, Hậu tưởng như có ai đem lại cho nàng một sự tin tưởng mạnh mẽ. Thảo là người chị dịu dàng để Hậu có thể ngỏ được ít nhiều sự bực tức. Những lúc như thế, Hậu thấy mình yêu đời, yêu công việc. Hậu kể cho Thảo nghe cuộc hành trình sang Cao-Mên và cả những sự tỵ hiềm lẩn khuất trong gia đình nàng…. Thảo im lặng, đôi mắt buồn bã, bảo Hậu:

– Họ vẫn như thế cả! Chúng mình chịu nhẫn một tí vẫn hơn.

Rồi Thảo kiếm cách cho Hậu vui lên, săn sóc nàng như một người chị tốt. Hậu gượng cười chiều lòng Thảo, trong khi, thực ra, Hậu vẫn thấy chán nản quá. Là vì hoàn cảnh góa bụa của hai người khác hẳn nhau. Thảo cao tuổi hơn Hậu. Nàng biết suy nghĩ thông thái và cân nhắc chín chắn hơn. Hậu không thể thú thực với Thảo tâm trạng phiền phức của nàng được.

Dưới mắt Hậu bao nhiêu vành khăn đen đã đến thay vành khăn trắng và bao nhiêu góa phụ giam mình trong sự khô khan của hoàn cảnh, trong sự thiếu thốn về vật chất cũng như về tinh thần. Trong những cơn khủng hoảng đau đớn ấy, tâm hồn người đàn bà bị quằn quại, thao thức, nhưng vẫn bắt buộc phải phấn đấu, phấn đấu cho đến ngày không còn xuân sắc nữa. Ở nhà trường, nhiều lúc nhìn các bạn vui vẻ, Hậu tự thẹn vì những tư tưởng bất chính của mình. Nhưng chính Hậu, Hậu cũng có nhiều lúc bình an như Thảo, như các bạn khác, và nhiều lúc nàng vẫn thắc mắc, thiếu thốn như thường. Hậu cho rằng trong cái cô quạnh của lòng, một khi tiếng cười đã mất, những người mà nàng thèm ước sự vô tư kia, đều có thể có được những sự ao ước như nàng.

Công việc của Hậu ở nhà trường rất nhiều. Dầu biết thế là khó nhọc, Hậu vẫn cặm cụi làm, vì, nàng cho rằng cái quên linh nghiệm nhất cho lòng người là sự hoạt động. Chiều hôm ấy, Hậu đến trường với cái ý định làm việc miên man, để xua đuổi bao nhiêu sự ám ảnh phiền phức.

Thảo vừa soạn chồng vở học trò đưa chấm bài, vừa mỉm cười bảo Hậu:

– Thảo mới nhận được một tin mừng: chị Hiền tái giá. Thiếp mời chúng mình đây.

Hậu xem tấm thiếp xong, ngạc nhiên:

– Tái giá? Ai lại thế?

– Không thế thì làm gì có chuyện? Chị Hiền nói rằng vì hoàn cảnh bắt buộc, còn chính ra…chị không thuận. Khốn nạn. Có gì là đáng thẹn mà chị ấy đỏ cả mặt lên thế này. Thảo, Thảo muốn tất cả những người góa phụ còn trẻ đều theo gương của Hiền hết!

Hậu ngờ ngợ nhìn Thảo. Nàng muốn tìm trong câu nói của bạn một điều khuyên răn về hoàn cảnh của mình, nên hỏi:

– Sao chị nói gở thế?

– Tôi nói gở! Bạn của Hậu từ xưa đến nay đã có bao giờ nói gở chưa? Chết chồng thì phải lấy chồng, cưỡng lại với ý muốn là làm một việc rất vô lý, là tự sát. Đã không ở vậy được thì còn gì tốt hơn là lập lại cuộc đời?

Hậu không nói, mắt nàng đăm đăm nhìn Thảo. Nhiều lần Hậu đã nghe những câu biện luận tương tự như thế, nhưng không lần nào có mãnh lực bắt nàng suy nghĩ bằng bây giờ. Hậu toan thú thực với Thảo tâm sự mình, thì sự e thẹn riêng giữ nàng lại.

– Chị Hậu đã lại chơi đằng bà Thanh chưa?

– Chưa. Có lẽ đến mai hay…lúc nào rỗi tôi sẽ lại.

Hậu muốn nói bằng một giọng bình thản để Thảo không đoán được sự ẩn khuất trong lòng nàng.

*

Chiều hôm ấy, Hậu tạt lại đằng nhà Quyên với những ý nghĩ vui vẻ. Câu chuyện tái giá của Hiền làm nàng tin chắc rằng tâm trạng của các bạn khác cũng như tâm trạng nàng, và tất cả đều có những phút ao ước như nhau. Hậu không thấy cô độc lắm nữa. Hậu cũng có thể như các bạn, chỉ khác là Hậu nhiều cảm tình, nhiều triết lý hơn họ nên sự tái giá đối với nàng trở nên một vấn đề khó khăn, gay gắt. Thảo đã tỏ lòng rộng rãi với những thiếu phụ tái giá, nhưng nếu Hậu cũng theo họ, thì liệu Thảo còn yêu mến nàng như trước nữa không? Sự lập lại cuộc đời, nhiều lần, Hậu thấy nó phiền phức quá.

Hình ảnh Thụy không đâu lại thoáng hiện trong óc Hậu. Thụy với đôi mắt chăm chú theo dõi từng cử chỉ một của nàng, khiến Hậu phân vân…Hậu toan không tìm hiểu gì về buổi gặp gỡ đầu tiên giữa hai người, nhưng Hậu vẫn thấy thắc mắc. Nhiều lúc Hậu thẩn thờ, như người vừa để lỡ một cơ hội tốt, nhiều lúc Hậu lại oán trách mình.

Vừa đặt chân vào nhà Quyên, Hậu thấy hiện ra một quang cảnh vắng vẻ, tang chế trái hẳn lại sự vui vẻ xôn xao trong lòng nàng. Sự vật trong nhà như còn giữ nguyên kỷ niệm của những ngày đau đớn. Thời gian như không trôi ở đây, từ ngày Quyên được tin chồng mất. Hiện tại thành kính giữ từng dấu vết thiêng liêng của người đã khuất, trùm lên tâm hồn cái bí mật của những tiếng nói thầm kín, những hơi thở dài hoang mang. Hậu đứng ở phòng khách đợi tên người nhà chạy vào báo với Quyên.

Trước mặt Hậu, ở bên kia phòng khách, cánh cửa mở ra một thế giới khác lạ, cái thế giới thành kính của chiếc bàn thờ nhỏ, trên đấy, cháy leo lét một ngọn đèn con dong suốt ngày tháng. Sau lưng Hậu là một câu đối vải trắng, trước mặt Hậu là những câu đối khác. Cái tang chế hiện hình khắp chung quanh, đè nén lên lòng người một cảm giác u uất khó tả. Tuy là theo một tôn giáo khác với tôn giáo Quyên thờ kính, Hậu không khỏi sinh lòng cảm động trước khung cảnh đầy thành kính ấy.

Nàng nghĩ thầm:

– Chả trách mà Quyên thề ở vậy!

Có tiếng mở cửa, Quyên đang tiến lại phía Hậu, gầy yếu, xanh xao. Mầu tang đượm trên mặt nàng, như ngày nào Nghĩa – chồng nàng – mới mất. Thoáng nhìn Quyên, Hậu đã đoán được sự chán nản yếm thế ở người bạn học thân nhất của nàng ngày xưa. Hậu cảm động quá, chăm chú nhìn Quyên, phảng phất nhớ đến thời kỳ thơ ấu. Quyên nắm tay Hậu nói bằng một giọng buồn rầu:

– Ai ngờ chúng mình lại giống nhau thế.

Hậu không đáp. Nàng cố nén sự đau khổ gợi lên bằng giọng nói đầy nước mắt của bạn. Sau cùng, nàng hỏi Quyên:

– Chị chắc không ngờ tôi lại đến thăm chị như thế này?

– Anh Tuấn đã nói cho tôi biết mấy hôm nay. Anh Tuấn bảo cùng đi với chị và cô Thịnh sang Cao-Mên.

Hậu nghĩ thầm:

– Tuấn sốt sắng thật, nhưng Tuấn có nói gì với Quyên về ta không?

Hậu định ngỏ cho Quyên biết sự giao tình mới bắt đầu giữa Tuấn và Thịnh, nhưng thấy Quyên có vẻ lạnh lùng, nàng lại thôi.

– Tính năm đã được đến hai năm rồi đấy Hậu nhỉ?

Câu nhắc đến ngày tháng của Quyên làm Hậu chạnh nhớ lại cả cái quá vãng đau đớn của mình. Hậu kể lại cho Quyên nghe những ngày nàng đi viếng mộ, hôm gặp Tuấn và cái hoàn cảnh khắc nghiệt nàng đang chịu đựng. Sự buồn tủi, đã bao nhiêu lần kể đến, Hậu vẫn thấy nó còn đủ sức mạnh thiêng liêng làm nàng cảm động. Mặc dầu luôn luôn những ý nghĩ đến chia rẽ óc nàng, vết thương nhận được ở một ngày bắt đầu cuộc đời tang tóc không vì thế mà mờ được.

Trái với Hậu, Quyên như người sinh sống với cuộc đời cũ. Mọi vật vẫn giữ nguyên chỗ trong phòng từ ngày Nghĩa mất. Cả đến tính tình Quyên cũng không thay đổi.

Hậu hỏi bạn:

– Chị vẫn hay về đồn điền đấy chứ?

– Đồn điền để anh Tuấn xem. Tôi vẫn ở nhà.

– Anh Tuấn bảo chị độ này yếu lắm. Sao chị không làm việc cho khuây đi.

– Làm việc mà khuây được à chị? Thế thì đời còn ai buồn?

Hậu lảng sang chuyện khác:

– Cháu đâu chị?

– Cháu ngủ. Dạo này nó cũng hay quấy lắm.

– Quý hồ có nó đủ yên ủi rồi!

Quyên trả lời, vẻ gượng gạo:

– Vâng, cũng được đôi chút.

Thực thế, Hậu nhận thấy con cái chỉ giúp đỡ được rất ít trong sự lập lại cuộc đời trống rỗng, vì tình mẫu tử khác hẳn tình vợ chồng. Không bao giờ cái trên có thể thay thế cái dưới, ví như hai cột trụ cùng chống đỡ một bức trần nhà. Một chiếc đổ, thì chiếc kia chỉ có thể giữ được một phần vôi gạch.

– Còn cháu Khánh thế nào? Cháu vẫn đi học đấy chứ chị?

– Vâng, cháu vẫn đi học, và được cái nghịch thì nhất lớp.

Sự yên lặng dần dần len vào giữa hai người và trở nên nặng nề. Hình như không có một sự gì làm dịu được nỗi đau đớn ở Quyên, cả đến tình bạn thân mật xưa kia giữa nàng và Hậu. Sự son sắt, trung thành của bạn làm Hậu rùng mình. Tâm hồn Quyên như một vũng đất đã héo hết hoa mầu. Tâm hồn Hậu trái lại, bị dày xéo, nhưng là sự dày xéo sẽ kết nên những mầm giống khác. Hậu ao ước một hạnh phúc thứ hai, trong khi Quyên nhắm mắt lại để không trông thấy nó.

Bản tính bồng bột, Hậu nhận thấy Thảo có lý khi Thảo bênh vực sự tái giá của những người đàn bà còn trẻ. Nhưng bây giờ, trước mặt Quyên, trước sự thờ chồng thanh cao của nàng, Hậu tự dưng thấy thẹn. Hậu lại bắt đầu phấn đấu. Hậu lại buồn rầu, đau khổ. Một tia hy vọng vừa lòe ra ở bên trời thì cơn giông tố lại đến dập tắt đi. Hậu thấy mình bơ vơ trước hai đường và Hậu không hiểu mình nữa.

Quyên điềm nhiên bảo Hậu:

– Chúng ta phải sống trung thành cả với những người đã mất.

Lời nói của Quyên có một sức mạnh thần bí khiến Hậu nhận thấy trong đó tất cả cái kiêu ngạo của một người chịu đựng đau khổ, âm thầm đau khổ.

– Phải thế. Cái giá trị vô đối của đàn bà là ở đấy. Những người đã khuất chắc cũng sung sướng vì sự xứng đáng với địa vị của chúng ta.

Nói và nghe mình nói, Hậu tự thẹn vì ngôn ngữ lưu loát trái hẳn với những ý nghĩ của nàng. Mặc dầu đầy lòng mến mộ Quyên, người góa phụ trẻ tuổi như mình, Hậu vẫn thấy nàng đứng trên một con đường dốc chắc chắn một ngày kia sẽ thấy nàng trượt xuống đấy…