Chương 6 Ghen tuông - tia lửa của thân tình ái

Hỏi: Những mối quan hệ bên vững lâu dài có bí mật gì không?

Đáp: Có. Đó là ngoại tình, cụ thể là những đe dọa của nó đối với mối quan hệ. Theo nhà văn Marcel Proust, một liều ghen tuông chính là thứ duy nhất có thể giải cứu một mối quan hệ đang bị những điều quen thuộc hủy hoại.

— Alain de Botton, How Proust Can Change Your Life1

1. Tác phẩm Proust có thể thay đối cuộc đời bạn như thế nào?, Nhã Nam và NXB Thế giới xuất bản.

Rất nhiều nhà văn lớn đã sáng tác về chủ đề thiếu chung thủy như Euripides, Ovid, Shakespeare, Tolstoy, Proust, Flaubert, Stendhal, D. H. Lawrence, Austen, chị em nhà Brontes, Atwood.,... Một nội dung quan trọng trong những tác phẩm của họ là sự ghen tuông - một trong những cảm xúc phức tạp nhất của con người - “sự kết hợp bệnh hoạn giữa sự chiếm hữu, nghi ngờ, giận dữ, và nhục nhã [mà] có thể chiếm đoạt tâm trí và đe dọa chúng ta sâu sắc khi nghiền ngẫm đến đối thủ” như nhà nhân chủng học nghiên cứu về tiến hóa Helen Fisher đã mô tả.

Ngoại tình, ghen tuông đã trở thành nguồn cảm hứng lớn lao của văn học, opera, âm nhạc, phim ảnh. Ấy vậy mà các trị liệu, đặc biệt tại Mỹ, chẳng mấy quan tâm đến chuyện ghen tuông.

Scheinkman và Werneck đặc biệt để tâm đến những khác biệt văn hóa trong cách diễn giải về ghen tuông. Họ viết: “Ghen tuông được cả thế giới nhìn nhận như một động cơ gây ra những tội ác. Ở một số nền văn hóa, ghen tuông được hiểu như một sức mạnh hủy diệt cần được kiểm hãm, trong khi ở một số nơi khác, ghen tuông lại được xem là người đồng hành của tình yêu, là người gác cổng cho một mối quan hệ đơn giao, là yếu tố cần thiết để bảo vệ cho tình cảm đôi lứa”.

Những kinh nghiệm cá nhân của tôi khi làm việc tại Mỹ và nhiều nơi trên thế giới đã khẳng định quan sát của Scheinkman và Werneck là chính xác. Ố Nam Mỹ, khái niệm “ghen tuông” luôn rất gần gũi, thân quen. Một phụ nữ ở Buenos Aires (Argentina) kể với tôi: “Trong nền văn hóa của chúng tôi, ghen tuông là vấn đề luôn khiến mọi người xúc động rất mạnh. Tôi muốn biết anh ấy có còn yêu tôi hay không? Người đàn bà kia có cái gì mà tôi không có?”. Tôi hỏi: “Vậy còn lừa dối thì sao?”. Cô cười lớn, như đó là chuyện không quá quan trọng.

Các nền văn hóa mà ở đó ngoại tình phổ biến dường như nhấn mạnh sự phai nhạt tình cảm và xao nhãng chuyện ái ân hơn là sự lừa dối. Do đó, ghen tuông là một “cơn giận tình ái” - như lời của sử gia và triết gia người Ý Giulia Sissa.

Khi gặp tôi ở Rome (ltalia), anh chàng Ciro 29 tuổi sung sướng ra mặt khi kể với tôi chuyện anh đã cắt nát lốp xe ô tô của cô bạn gái để... rút ngắn thời gian cô ấy âu yếm nhân tình nóng bỏng. Anh Ciro nói: “Ít nhất tôi không còn phải tưởng tượng cô ấy nằm trong vòng tay hắn. Tôi chỉ nhìn thấy cảnh hai người ấy khổ sở đứng trong mưa chờ xe cứu hộ đến kéo xe đì”.

Tuy nhiên ở Mỹ, và ở những nền văn hóa AngloSaxon khác (nơi hầu hết người dân theo đạo Tin Lành), người ta thường không muốn nói gì về chuyện ghen tuông. Họ chỉ muốn nói về sự phản bội, niềm tin bị giày xéo và sự dối trá. Ghen tuông bị chối bỏ hòng bảo vệ đức hạnh của nạn nhân. Chúng ta tự hào khi có thể vượt lên trên cảm xúc vặt vãnh sực mùi lệ thuộc ấy.

Tôi gặp anh Stuart trên một chuyến bay từ Chicago (Mỹ). Anh thừa nhận mình đã nhói tim khi nhìn thấy bạn gái của mình ngả ngón với người đàn ông. Anh bức xúc nói: “lôi mà ghen á? Không đời nào! Tôi chỉ tức giận thôi! Nhưng tôi sẽ không bao giờ để cô ấy biết là tôi ghen. Tôi không muốn cô ấy nghĩ răng cô ấy quan trọng đến thế với tôi”. Anh Stuart không hề nhận ra rằng dù anh có cố giấu cảm xúc ghen tuông đến thế nào thì bạn gái anh vẫn luôn có thể biết anh ghen lồng lộn và thậm chí đôi khi cô ấy còn thích thú thối bùng ngọn lửa ghen ấy.

Không phải lúc nào ghen tuông cũng bị phủ nhận. Nhà xã hội học Gordon Clanton khảo sát các bài viết đại trà trên tạp chí ở Mỹ về chủ đề ngoại tình trong suốt 45 năm. Trước năm 1970, ghen tuông thường được xem là một cảm xúc tự nhiên vốn có của tình yêu. Không có gì ngạc nhiên khi những lời khuyên bảo về chủ đề này thường chỉ hướng về phái nữ: phụ nữ nên kiểm soát cảm giác ghen tuông của mình và tránh làm cho chồng nổi máu ghen.

Sau năm 1970, ghen tuông không còn được ưa chuộng và ngày càng bị xem là một tàn tích không phù hợp, thuộc về mô hình hôn nhân xưa cũ với đàn ông làm chủ, phụ nữ phụ thuộc.

Trong thời đại bình đẳng và tự do lựa chọn yêu đương ngày nay, ít người công nhận mình có cảm xúc ghen tuông vì cảm thấy như mình bị “mất giá” khi có thứ cảm xúc này. “Nếu tôi đã tự do chọn cô ấy là người duy nhất, từ bỏ tất cả những người khác, và cô ấy cũng được tự do chọn tôi để đồng hành trong đời, thì tôi không cần phải cảm thấy muốn chiếm hữu cô ấy cho riêng mình”.

Khi viết về ngoại tình, tác giả Sissa đã chỉ ra rằng ghen tuông hàm chứa một nghịch lý nội tại: có yêu thì mới có ghen, nhưng khi yêu thì... không nên ghen, ấy vậy mà chúng ta vẫn cứ ghen. Nhiều người ghét bỏ ghen tuông, thế nên chúng ta trải nghiệm cảm xúc ấy như một “đam mê không được thừa nhận”. Chúng ta vừa bị cấm đoán thừa nhận mình đang ghen, vừa không được phép cảm thấy ghen. Sissa cảnh báo rằng ngày nay ghen tuông là chuyện sai trái ngay từ khi vừa nói ra.

Có lẽ chúng ta đã đi hơi xa khi xem việc “bài trừ” cảm giác ghen tuông là một phần quan trọng để làm phai nhạt dần tính gia trưởng, để hướng đến sự công bằng xã hội. Các lý tưởng văn hóa của chúng ta đôi khi quá thiếu kiên nhẫn với sự bất an của con người, không lường hết bản chất mong manh yếu đuối của tình yêu và nhu cầu tự bảo vệ của con tim.

Khi đặt tất cả hy vọng của mình vào một ai đó, ta sẽ phụ thuộc vào người đó nhiều hơn. Dù thừa nhận hay không, mỗi cặp đôi đều đang chung sống với cái bóng của “người thứ ba”. Và theo một nghĩa nào đó, chính sự lớn vởn của cái bóng nguy hiểm này đã củng cố sự khắng khít của họ. Trong quyển sách Monogamy (tạm dịch: Đơn giao), tác giả Adam Phillips viết: “Hai người là một đội, nhưng ba người thì là một đôi”.

Biết được điều này, tôi càng cảm thông hơn với những cảm xúc mâu thuẫn mà những người hiện đại đang yêu tìm cách kiểm chế.

Ghen tuông mang đầy mâu thuẫn. Roland Barthes đã rất sắc sảo khi viết rằng: “Người đang ghen đau bốn lần: vì tôi ghen, vì tôi tự trách mình đang ghen, vì tôi sợ rằng cơn ghen của tôi sẽ làm đau người kia, vì tôi cho phép mình trở nên tầm thường như vậy; tôi đau vì bị loại ra, đau vì hung dữ, đau vì điên tiết, và đau vì cảm thấy mình tâm thường'”.

Thêm nữa, trong khi ta có xu hướng chần chừ thừa nhận cơn ghen của mình, thì ta lại thường thấy lo khi bạn đời của mình... chẳng mảy may ghen tuông. Có câu ngạn ngữ Latin xưa được nhiều người đồng tình: “Ai không ghen thì không yêu”. Ta ướm câu ngạn ngữ này vào người kia, nhưng lại không muốn tự mình thể hiện cảm giác ghen tuông.

Tôi nhớ lại một cảnh trong phim Butch Cassidy and the Sundance Kid (tạm dịch: Butch Cassidy và Sundance Kid: nhân vật nam Butch chở cô Etta Place — người yêu của cậu bạn thân Sundance - đi một vòng xe đạp vào ban sáng. Butch thả cô xuống ở nhà, rồi họ ôm nhau. Cậu Sundance xuất hiện ở cổng, hỏi Butch rằng: “Cậu đang làm gì vậy?”, Butch đáp:

“Cướp người yêu của cậu!”, Sundance tỉnh rụi nói: “Vậy cứ cướp đi!”.

Tôi xem phim này khi còn rất bé, khi đó, nhiều người dường thích hành động thể hiện sự tin tưởng sâu sắc giữa hai người bạn ấy, còn tôi thì tự hỏi: liệu cô Etta Place có cảm thấy được yêu thương hơn không nếu người yêu của cô tỏ ra ghen đôi chút?

Thế lưỡng nan của chiếm hữu

Tôi có hai khách hàng người Anh ở tuổi ngũ tuần là cô Polly và anh Nigel. Họ có bốn con. Cô Polly cho rằng anh Nigel đã ngoại tình suốt ba mươi năm qua, và mới đây nhất là cặp kè với một phụ nữ tên Clarissa, 35 tuổi, làm nghề hầu bàn.

Nhưng anh Nigel một mực không cho rằng mình đang có một mối quan hệ bất chính mà là đang yêu thật sự và nghiêm túc nghĩ đến việc ly hôn để sang một trang đời mới. Nhưng nhân tình của Nigel thì chẳng tha thiết gì việc chung sống thật sự với Nigel vì thấy ông đeo mang nhiều gánh nặng quá. Anh Nigel rất thất vọng với quyết định của nhân tình nhưng cũng phần nào... thấy thanh thản. Anh quyết định quay về gia đình, chấm dứt hẳn với nhân tình. Anh gọi quãng thời gian lạc lối ấy là “cơn điên nhất thời”.

Trong buổi trị liệu đầu tiên cho cặp đôi này, tôi nghe nhiều điều về người phụ nữ thứ ba hơn là biết về họ. Cô Polly không ngừng nói về cô ấy: “Tôi ước gì có thể đẩy cô ta ra khỏi đầu nhưng cứ suốt ngày hình dung những cảnh tượng chồng mình mô tả trong những e-mail gửi cho nhân tình. Tôi muốn chồng nói rõ ràng với ả đấy rằng tất cả những gì xảy ra chỉ là một cơn say nắng ngu xuẩn của anh ấy. Rồi tôi hình dung cảnh cô ta cảm thấy tự mãn về những gì hai người họ đã có cùng nhau, rồi tôi tự cho rằng điều ấy có nhiều ý nghĩa hơn quan hệ vợ chồng. Tôi nghĩ rằng chồng tôi nên làm rõ rằng anh yêu tôi và không hề yêu cô ta. Có lẽ chỉ như vậy mới giúp tôi hết đau đớn”.

Tôi hiểu nỗi đau của cô. Những yêu cầu của cô thật sự “sặc mùi” ghen tuông.

Cô Polly cảm thấy bị “lật tẩy” khi tôi chỉ ra điều ấy. Cô không phủ nhận mình đang ghen nhưng rõ ràng cô thấy gợn trong lòng. Người đang ghen lồng lộn thừa biết rằng mình không phải là người biết cảm thông, và cũng thừa biết rằng sự đau khổ của mình sẽ dễ bị người khác chỉ trích hơn là được thấu cảm. Nhà văn Proust gọi những trạng thái của người bị bội tình là “con quỷ mà ta không thể thanh trừ”. Ngày nay, những trạng thái này đã được gọi bằng những từ ngữ khác được xã hội chấp nhận hơn: “chấn thương”, “những suy nghĩ ám ảnh”, “hồi tưởng”, “ám ảnh”, “cảnh giác”, “nỗi đau khi gắn bó”. Cái khung rối loạn hậu sang chấn (PTSD – post-traumatic stress disorder) đã hợp thức hóa nỗi đau tình nhưng cũng đồng thời bóc trần bản chất lãng mạn của nó.

Tôi trấn an cô Polly rằng cơn ghen của cô là một phản xạ tự nhiên, thế nên cô không nên cảm thấy xấu hổ. Nhìn nhận sự ghen tuông chính là thừa nhận tình yêu, sự cạnh tranh và sự so sánh giữa ta với “người thứ ba”. Tất cả những điều này đều phơi bày sự yếu ớt, dễ bị tổn thương của ta. Khi thể hiện máu ghen trước mắt người đã phản bội ta, ta sẽ càng yếu ớt, tổn thương hơn nữa.

Cơn ghen như một “con quái vật mắt xanh”, trêu tức chúng ta vào lúc ta hớ hênh nhất, khiến ta phải “giáp lá cà” với nỗi bất an, nỗi sợ mất mát và thiếu tự trọng. Đây không phải cơn ghen hoang đường hay bệnh lý (đôi khi còn được gọi là “con quái vật mắt đen”) vốn là những ngờ vực thiếu cơ sở có thể bắt nguồn từ những chấn thương thời ấu thơ chứ không hẳn là do nguyên nhân nào đó ở hiện tại.

Từ “ghen” thì ngắn gọn, đơn giản, nhưng hàm chứa một loạt những cảm xúc phức tạp và phản ứng mãnh liệt: khóc lóc, tự nghi hoặc, cảm thấy nhục nhã, muốn chiếm hữu người kia, muốn giành giật tình cảm, cảm thấy phấn khích, hứng thú, sục sôi mong muốn trả thù, tiến hành trả thù,...

Tôi đề nghị cô Polly kể thêm về những gì cô ấy đang cảm thấy. Cô nói: “Đôi khi tôi cảm thấy mình như cái chốn tạm bợ của ông chồng. Tôi muốn cô ta biết rằng chồng tôi quay về là vì thật sự yêu tôi chứ không phải vì cảm thấy tội lỗi hay vì nghĩa vụ hay vì ả đã xù anh ấy”.

Chúng ta bị kẹp ngay trong thế lưỡng nan của chiếm hữu. Mong muốn sở hữu và kiểm soát ngay lập tức người kia là một phần cốt lõi của cơn khát tình, và cũng là một phần của cơn phá tình. Một mặt, ta muốn ép người kia quay lại với mình. Một mặt, không muốn họ quay lại với ta chỉ vì bổn phận mà vì đã chọn ta! Ta thừa biết rằng tình yêu vốn tự do, yêu mà bị ép uổng, bị hàng phục thì chẳng phải là yêu nữa. Nhưng thật đáng sợ khi phải tìm nơi chốn cho thứ tự do yêu đương ấy.

Nếu tôi gặp vợ chồng Polly – Nigel sớm hơn thì tôi hẳn sẽ chỉ quan tâm đến sự tổn thương của người vợ và sự phản bội của người chồng, chứ không quan tâm đến những biểu hiện ghen tuông. Xin cảm ơn công trình nghiên cứu của Scheinkman vì đã soi sáng cái cảm xúc ghen tuông bị biệt đày này, và vì đã nhắc nhở tôi rằng: ngoại tình không chỉ phá vỡ những cam kết hôn nhân mà còn đập tan tành những con tim.

Chấn thương - Hay kịch tính

Ngày nay, khi bàn về ngoại tình, ta cần thừa nhận vị trí trung tâm của tình yêu. Ghen tuông giúp mở ra một cánh cửa cho cuộc đối thoại về tình yêu.

Ghen tuông đôi khi có thể quật ngã ta, có thể gây ra những cuộc ẩu đả, có thể giết chết tình cảm, nhưng cũng có khi ghen tuông thổi bùng chút tro tàn còn sót lại của mối quan hệ và thắp lại ngọn lửa yêu đương.

Trong quyển sách Romantic Jealousy: Causes, Symptoms, Cures (tạm dịch: Ghen tuông vì tình: Nguyên nhân, triệu chứng và cách chữa trị), Ayala Malach Pines viết: “Ghen tuông là bóng ma của ái tình”. Khi ta ghen, có nghĩa là ta trân trọng người kia và mối quan hệ của cả hai. Khi đưa ý niệm này vào một buổi trị liệu, tôi đã nhắc các cặp đôi như anh chị Nigel – Polly rằng một cuộc tình vụng trộm không chỉ vi phạm cam kết hôn nhân mà còn là một trải nghiệm của tình yêu bị cấm cản.

Cô Sissa mô tả rằng cảm giác ghen tuông của cô “rất sống động”, không thể nào che giấu được. Cô viết: “Vừa kiên cường chịu đựng nỗi đau bị phản bội, vừa khiêm nhường nhìn nhận ra sự yếu ớt của bản thân”. Thú vị thay, tôi tìm thấy nguồn gốc của từ ghen tuông là từ zelos trong tiếng Hy Lạp, nghĩa là nhiệt huyết. Tôi thích khái niệm này vì tôi có thể chia sẻ nó cho mọi người như một “vũ khí” để họ chủ động chiến đấu trên chiến trường ngoại tình chứ không phải an phận nạn nhân.

Nhiều cặp đôi chào đón cách hiểu này vì họ thà xem mình như nhân vật chính trong câu chuyện tình lỡ còn hơn là những thành phần của một thể chế đã thất bại. Kịch bản “Anh là chồng em nên anh nợ em sự chung thủy” đã không còn tác dụng giữa thời đại đề cao hạnh phúc cá nhân. Kịch bản “Em yêu anh và muốn có lại anh” khá rủi ro nhưng dạt dào cảm xúc, khơi gợi những ham muốn tình dục và tôn vinh nỗi đau bị phản bội.

"Có bệnh hoạn không khi tôi thêm khát khao người chồng ngoại tình"

Khi đã vượt qua cảm giác ngại ngần ban đầu, cô Polly bắt đầu thoải mái nói về trí tưởng tượng ghen tuông của mình: “Đôi lúc khi đang làm tình với chồng, tôi hình dung mình chính là... nhân tình của chồng, tức một cô hầu bàn 35 tuổi dâm đãng với bộ ngực căng tràn và giọng nói khó nghe. Tôi tưởng tượng chúng tôi trần truồng, khi thì phía sau quầy khi quán đóng cửa, khi thì trong bụi cây ở công viên, khi thì trên bãi biển lấp lánh ánh trăng. Thú lắm. Tôi lúc nào cũng muốn anh ấy làm những điều như thế với tôi, muốn anh ấy khao khát tôi thật nhiều đến mức không ngại người khác nhìn thấy chúng tôi đang làm tình. Có bệnh hoạn không khi việc phát hiện anh ấy ngoại tình lại khiến tôi khao khát tình dục? Sau đó, tôi cảm thấy nhục nhã. Nhưng tôi không thể ngừng nghĩ về cô ta...”.

Cô Polly nói với tôi rằng cô muốn chồng mình làm tình với mình như cách... đã làm tình với Clarissa: “Tôi muốn biết cô ta đã cảm thấy như thế nào”.

Tôi tự hỏi có đúng đó là điều cô muốn biết không. Tôi hỏi cô Polly: “Dường như điều chị thật sự đang muốn biết là liệu chồng chị khi làm tình với chị có cảm giác như khi với nhân tình hay không”.

Tôi hỏi về đời sống tình dục của vợ chồng chị kể từ khi phát hiện vụ việc. Đôi chút mắc cỡ, cô Polly nói: “Chuyện ân ái của chúng tôi chưa bao giờ thỏa mãn hơn thế, dồn dập, nồng nhiệt và hối hả”.

Nhiều cặp đôi tôi gặp đã xấu hổ khi thừa nhận rằng sau khi biết vợ/chồng mình ngoại tình, họ càng khao khát gần gũi vợ/chồng mình hơn. Một người vợ đã tâm sự: “Chẳng hiểu sao tôi lại thèm khát mãnh liệt người chồng đã phản bội mình? Tôi tức anh ta phát điên nhưng vẫn cứ muốn được anh ta ôm tôi vào lòng”.

Thật kinh ngạc khi chuyện này rất phổ biến! Thần ái tình không tuân theo lý trí logic của chúng ta. Trong quyển sách The Erotic Mind (tạm dịch: Tâm trí dục tình), nhà tình dục học Jack Morin xác định bốn hòn đá nền của dục tính gồm: khao khát những điều chưa có, vi phạm những điều bị cấm, tìm kiếm quyền lực, vượt qua mâu thuẫn tư tưởng. Do đó, chúng ta có thể hiểu nỗi sợ mất người yêu dấu vào tay nhân tình có thể giúp thắp lên lại ngọn lửa dục tình vốn có thể đã nguội lạnh từ nhiều năm trời. Hơn nữa, với một số người như cô Polly, bản thân những tưởng tượng thái quá về hình ảnh chồng quấn chặt tình nhân cũng đã là một thứ kích dục bất ngờ. Ghen tuông thường khiến người ta làm những điều phi thường là vậy.

Anh Nigel đã ném vào giữa mối quan hệ vợ chồng của mình một chương tiểu thuyết đẫm lệ, và nó cũng đóng vai trò thuốc trợ lực cho ái dục. Anh đã khiến vợ bị kích thích khi thừa nhận rằng chuyện tình vụng trộm kia của anh không chỉ là cuộc chơi qua đường. Cơn ghen thật sự chính là một cơn thịnh nộ ái tình, và việc cô Polly sẵn sàng chiến đấu một-mất-một- còn để bảo vệ hôn nhân của mình không chỉ là một triệu chứng của tổn thương mà còn là một tuyên ngôn của tình yêu. Trong trường hợp của cô Polly, tôi nhận thấy ghen tuông chính là yếu tố chính giúp “hồi sinh” hôn nhân.

Đương nhiên, khi biết vợ/chồng mình đã ngoại tình, con tim ghen tuông của ta không thể ngừng thắc mắc rằng hai người ấy... đã làm tình như thế nào. Càng đào sâu chuyện này, ta sẽ càng đối diện với những so sánh giữa mình và tình địch, để rồi ta thêm suy sụp, đau đớn.

Trong bộ phim Closer (tạm dịch: Gần hơn), nhân vật người chồng Larry quyết liệt tra khảo Ann – vợ mình – sau khi biết chuyện tình của cô với Dan. Larry không ngừng gặng hỏi vợ những câu như: “Cô có làm tình với hắn ta ở trong ngôi nhà này không?”, “Hai người làm tình với nhau bao nhiêu lần?”, “Hai người làm tình như thế nào?”,... Quá điên tiết, Anna nhìn thẳng vào mặt chồng, nói: “Chúng tôi làm tất cả mọi thứ!”. Larry vẫn không buông tha: “Của hắn có vị ra sao hả?”. Anna phẫn nộ hét lên: “Giống của anh nhưng ngọt ngào hơn!”. Larry vừa đau đớn vừa giận dữ hét lại vào mặt vợ: “Cô hãy cút xéo ngay và chết phứt đi!”.

Như François de La Rochefoucauld đã viết: “Ghen tuông sống nhờ vào nghi ngờ, và ngay khi nghi ngờ trở thành điều chắc chắn, cơn ghen sẽ bùng phát dữ dội hoặc chấm dứt”.

Trong cơn ghen tuông, cả đàn ông lẫn phụ nữ đều “tích cực” so sánh mình với tình địch về mọi khía cạnh, từ hình thể đến khả năng làm tình, kỹ thuật làm tình, sự dẻo dai khi làm tình,...

Khi ghen tuông chạm mặt ghen tức

Người ta thường hỏi ghen tuông và ghen tức khác nhau thế nào? Một định nghĩa tôi thấy hữu ích là ghen tức liên quan đến cái gì đó ta muốn nhưng không có, còn ghen tuông liên quan đến cái gì đó ta có nhưng sợ mất đi. Do đó, vũ điệu ghen tức chỉ cần có hai người, còn vũ điệu ghen tuông thì cần đến ba người. Ghen tức và ghen tuông như chị em ruột của nhau và thường đan lẫn vào nhau.

Cô bạn Morgan của tôi là một nhà báo thành công, thông minh, ngoài 50 tuổi. Anh Ethan – chồng của cô – có nhân tình tên là Cleo. Cô Morgan vừa ghen tuông vừa ghen tức với những gì mà chồng và tình nhân đang có với nhau.

Ban đầu, anh Ethan chỉ đơn giản thú nhận là đang có nhân tình. Sau đó, cô Morgan phát hiện một kho dữ liệu số những trao đổi tình tứ, mùi mẫn của chồng và tình nhân. Cô kể: “Làm sao tôi chịu đựng được chuyện này đây? Tôi bắt đầu sống những ngày tháng đầy ám ảnh”.

Nếu không thể sở hữu chồng, ít nhất cô có thể theo dõi chuyện tình vụng trộm của anh qua con đường kỹ thuật số. Trong cuộc “truy hoan của sự khổ dâm”, cô say sưa lục lọi, xem ngấu nghiến Instagram và website của tình địch. Và rồi cô rơi vào bi kịch so sánh mình với tình địch. Cô nói: “Cleo như hiện thân của một nữ thần với cơ thể hoàn hảo, đôi mắt long lanh, nụ cười lém lỉnh. Cô rất trẻ trung, gợi cảm, tỏa ra năng lượng hạnh phúc soi sáng mọi người xung quanh”. Mỗi lớp lý tưởng hóa nhân tình lại được theo sau bởi một lớp tự chối bỏ bản thân: “Nếu bài học rút ra từ chuyện chồng ngoại tình chính là tôi đã không đủ nữ tính thì ít ra tôi có thể sống gián tiếp qua người phụ nữ cực kỳ hoàn hảo này. Đã biết bao lần tôi nghe lén những cuộc trò chuyện tình tứ xuyên đại dương của họ. Đã hàng ngàn lần tôi tưởng tượng mình thay anh ấy chết rồi bay lên thiên đường”.

Khi tôi hỏi vì sao cô lại quan tâm đến tình địch Cleo hơn là quan tâm sự phản bội của chồng, Morgan nói: “Mọi chuyện không giống như anh ấy đã phản bội mà chỉ như vượt quá giới hạn. Tôi đã bị người tình mới và tốt đẹp hơn của anh vượt mặt. Mỗi bức ảnh kỷ niệm có chú thích của họ như hằn thêm một lớp chứng cứ trong đầu óc khốn khổ của tôi rằng anh ấy đã tìm thấy tình yêu đích thực của đời mình, còn tôi thì đi tong rồi. Đó là lý do vì sao tôi cảm thấy những khái niệm như ‘phản bội’ hay ‘vi phạm’ không còn đúng với trường hợp của chúng tôi nữa. Những khái niệm ấy đều chủ yếu nhấn mạnh tôi là nạn nhân, mà không hề đề cập đến cảm giác mà chính tôi đang lờ mờ cảm thấy: mình không xứng đáng được anh ấy đam mê”.

Nỗi đau tự tạo mãnh liệt của cô Morgan sinh ra từ hợp chất độc hại gồm ghen tuông và ghen tị. Bên dưới sự quả quyết của cô lại lẩn khuất nỗi nhục nhã và tự hoài nghi bản thân. Trong tự vấn sau đó, cô hình dung chồng và nhân tình đã nói về mình như “một mụ yêu tinh mà anh vừa may mắn thoát khỏi”.

Chúng ta cảm thấy bẽ bàng, tủi thân đến thế nào khi hình dung người thương đang nói về mình với nhân tình, phơi bày thế giới riêng tư của ta và người ấy, bóc trần các khiếm khuyết của ta. Ta ám ảnh tự hỏi: “Anh ấy nói gì về mình với nhân tình?”, “Anh ấy có vu khống mình để ra vẻ tử tế hay không?”, “Trước mặt nhân tình, vợ mình có tỏ ra là nạn nhân của một cuộc hôn nhân không hạnh phúc hay không?”,...

Chúng ta không thể kiểm soát người đã rời bỏ mình, càng không thể kiểm soát những điều họ nói về mình. Nhìn lại một năm thương khóc như thể mình là một góa phụ, Morgan kể với tôi: “Những hình ảnh và cảm giác ấy cứ chạy đi chạy lại trong đầu tôi như một huyệt mộ chứa đựng giấc mơ. Ban đầu, chúng kiểm soát ý nghĩ của tôi từng giây, dần dần thành nửa phút. Cuối cùng, tôi có thể chịu đựng suốt tròn một phút, rồi nhiều giờ, rồi nhiều ngày. Chị có biết suy nghĩ bị cầm tù là như thế nào không?”.

Mô tả vô cùng hùng hồn của Morgan về mất mát chủ quyền trong hôn nhân làm tôi nhớ đến nhà văn nữ Annie Ernaux. Trong tiểu thuyết L’occupation (tạm dịch: Chiếm cứ), bà mô tả trạng thái đầu óc hoàn toàn bị xâm chiếm bởi hình ảnh một người phụ nữ khác. Bà so sánh ghen tuông với việc trở thành một vùng đất bị chiếm cứ – nơi mà ta bị một người có thể ta chưa từng gặp xâm lăng: “Tôi bị chiếm cứ theo cả hai nghĩa của động từ này, lòng tôi tan nát, đau đớn còn đầu óc thì không sao tập trung suy nghĩ được vào bất cứ điều gì khác ngoài chuyện mình bị phản bội và phân tích về nó”.

Cô Morgan tìm thấy sự ủi an từ bạn bè, sách vở, phim ảnh. Cô muốn biết những người khác đã vượt qua tình huống này như thế nào. Cô cần biết rằng mình không bị điên. Và cô không hề điên. Nhà nhân chủng học Helen Fisher, người đã tiến hành các nghiên cứu quét hình ảnh cộng hưởng từ chức năng (fMRI) về bộ não người khi đang yêu, cho chúng ta biết rằng tình yêu lãng mạn theo nghĩa đen chính là “nghiện ngập”. Hệ thần kinh hoạt động mạnh ở những khu vực trong não hệt như khi ta dùng các chất gây nghiện như cocaine hay nicotine. Và khi một người đang yêu bị khước từ, cơn nghiện này vẫn còn, tức những khu vực ấy trong não vẫn sẽ sáng lên khi ta nhìn thấy hình ảnh của người yêu dấu.

Helen kết luận rằng việc tự dứt bỏ những suy nghĩ ám ảnh về tình yêu đã mất cũng tương tự như tự cai nghiện ma túy. Những người đang yêu đều luôn biết rõ điều này, và phép ẩn dụ này đã có trong tưởng tượng của chúng ta rất lâu trước khi máy fMRI ra đời.

Bên cạnh những mạch thần kinh sinh học được kích hoạt này, cô Morgan cũng bị trói buộc bởi những ẩn ức của mất mát từ thời thơ ấu. Cô từng bị bỏ rơi nhiều lần, có những lần cô còn quá bé để nhớ, nhưng cơ thể của cô “vẫn ghi nhớ”, như cách nhà trị liệu thần kinh Bessel van de Kolk mô tả. Tình yêu bị tổn thương phủ trên những tình cảm tổn thương khác. Như một hiệu ứng xuyên thời gian, một sự tan vỡ ở hiện tại có thể kích hoạt những âm vang của tất cả các tan vỡ trong quá khứ.

Theo thời gian, cô Morgan nhớ lại: “Các dây thần kinh bắt đầu nguội đi và tôi đã vượt qua cơn điên”.

Hai năm sau, anh Ethan bất ngờ gửi một e-mail cho cô Morgan, đề nghị “làm lại từ đầu”, bản năng sinh tồn đã mách bảo Morgan rằng hãy từ chối. Cô tâm sự: “Tôi đã phải cố gắng rất nhiều để đứng dậy sau đổ vỡ ấy. Nhưng hãy còn một câu hỏi tôi vẫn chưa thể trả lời, đó là tôi nên làm gì để lại có thể tin tưởng vào đàn ông, tình yêu và hôn nhân?”.

Giành lại tình yêu

Câu chuyện của hai người phụ nữ Morgan và Polly giúp ta nhận ra rằng, cùng là cạnh tranh với tình địch, cô Morgan đã mất đi sự tự tin, tự hủy hoại bản thân, còn cô Polly lại bùng lên bản năng “săn đuổi”, chinh phục, chiếm hữu, đã tự biến mình thành người phụ nữ quyến rũ, hấp dẫn khó cưỡng để hâm nóng cuộc hôn nhân nhàm chán bấy lâu nay. Một cái nhìn đắm đuối của người thứ ba dành cho vợ/chồng mình có sức mạnh khủng khiếp, có thể khiến ta lập tức có cái nhìn khác đối với người đầu ấp tay gối của mình.

Một năm sau cơn bão “ngoại tình”, anh Nigel và cô Polly gặp lại tôi. Hai người cho biết rằng cả hai đang sống tốt, anh Nigel đã thành tâm hối hận và cam kết toàn tâm toàn ý vun đắp lại cuộc hôn nhân, chỉ còn một vấn đề duy nhất là cô Polly vẫn không thể ngừng nghĩ về “cô ta”.

Cô Polly cho tôi biết cô đã đi khám và được chẩn đoán bị PTSD (rối loạn hậu sang chấn). Cô điều trị bằng cách thiền, tập hít thở và những buổi cùng Nigel nhìn nhau thật lâu để phục hồi sự gắn bó và tin tưởng giữa hai người. Cô nói: “Tôi hy vọng khi cảm thấy an toàn hơn, tôi sẽ không còn nghĩ gì về người kia nữa”.

Tôi nói với cô: “Tất nhiên là chị sẽ cảm thấy nhẹ nhõm khi không còn nghĩ gì về chuyện ấy nữa”. Nhưng khi nhớ lại những lần nói chuyện trước đây với cô Polly và nhận thấy cô Polly không giống một nạn nhân bị sang chấn mà giống một người phụ nữ “hồi xuân” nhờ ghen tuông và tình yêu, tôi đã đề xuất chị có một cách nhìn nhận khác. Tôi nói: “Tại sao lại không nghĩ tới chuyện đó? Điều ấy là hoàn toàn tự nhiên mà. Hơn nữa, chuyện ấy cũng có ích cho chị phần nào! Cho phép tôi đề nghị rằng chị nên xem người phụ nữ đó như một nguồn cảm hứng giúp chị tỏa sáng hơn, sống động hơn, gắn kết với chồng hơn, năng động hơn và thích phiêu lưu tình dục hơn. Tất cả những điều này rất tốt cho cuộc hôn nhân của chị”.

Anh Nigel bối rối nhìn tôi, lo lắng rằng vợ mình khó có thể chấp nhận đề xuất ấy. Nhưng cô ấy đã mỉm cười.

Tôi thường thấy rằng những cặp đôi trong hoàn cảnh tương tự thế này nên bước ra khỏi những tổn thương vô ích để quay lại với một kịch tính xưa cũ – tức câu chuyện muôn thủa của tình yêu bị đứt gãy. Đó thực sự là một tâm thế vững vàng hơn và nhân bản hơn là trạng thái vật vã, đớn đau, ám ảnh.

Nụ cười của cô Polly đã khiến tôi có một ý tưởng khác thường có thể giúp cô ấy nhẹ nhõm tâm hồn. Tôi nói: “Chị hãy thử tiến thêm một bước nữa. Thay vì cố xóa bỏ Clarissa ra khỏi đầu, chị nên... tưởng nhớ cô ấy, nên dựng cho cô ấy một cái bàn thờ trong tưởng tượng để bày tỏ lòng biết ơn những điều tốt đẹp cô ấy đã làm cho chị. Mỗi sáng, trước khi rời khỏi nhà, chị hãy dành ít phút chào và cảm ơn ân nhân bất đắc dĩ này”.

Ngay giây phút ấy, tôi không thể biết cách hơi kỳ quặc này liệu có ích gì cho cô Polly hay không, nhưng tôi biết rõ rằng mình đang trao lại quyền lực xử lý nỗi đau cho cô ấy. Trong lối nói điều trị lâm sàng, liệu pháp can thiệp kiểu này được gọi là điều khiển triệu chứng. Vì các triệu chứng không cố tình xuất hiện, chúng ta không thể xóa bỏ chúng, nhưng ta có thể giành quyền kiểm soát chúng khi quyết định sẽ điều khiển chúng. Ngoài ra, tạo ra một nghi lễ tưởng niệm nỗi đau sẽ khoác một ý nghĩa mới cho nỗi đau cũ. Và điều bất ngờ chính là thủ phạm đã biến thành ân nhân, thành người giải thoát ta.

Vài tháng sau cuộc gặp ấy, tôi gọi điện thoại cho cô Polly và biết rằng cô đã áp dụng cách “tưởng nhớ tình địch” mà tôi gợi ý và cô... đã thành công. Tất nhiên cách này không dành cho tất cả mọi người, nhưng tỷ lệ thành công thường cao hơn tôi nghĩ.

Liệu ta có thể và có nên chiến thắng ghen tuông?

Những trao đổi về ghen tuông luôn liên quan đến việc ghen tuông là bẩm sinh hay do dung dưỡng. Có phải ghen tuông được gắn chặt, in hằn trong sâu thẳm nhất của lịch sử tiến hóa của con người, hay là một phản xạ được học, một ý niệm được xã hội sinh ra từ những ý tưởng lỗi thời về đơn giao? Đây là tranh luận sôi nổi và mới mẻ nhất về chủ đề ghen tuông.

Các nhà tâm lý tiến hóa nhận ra ghen tuông có mặt ở tất cả các xã hội trên thế giới. Họ khẳng định rằng ghen tuông phải là một cảm xúc bẩm sinh, được lập trình vào gen, “một cơ chế thích nghi được thiết kế sắc sảo phục vụ cho lợi ích của tổ tiên chúng ta và có khả năng sẽ tiếp tục phục vụ cho lợi ích của chúng ta ngày hôm nay”, nhà nghiên cứu David Buss đã nhận định. Các nhà tâm lý phát triển bảo chúng ta rằng cảm xúc ghen tuông xuất hiện ở giai đoạn đầu đời, chừng 18 tháng, rất lâu sau các cảm xúc hạnh phúc, buồn, tức giận và sợ hãi. Vì sao lại chậm như vậy? Giống sự nhục nhã và tội lỗi, ghen tuông là một cảm xúc đòi hỏi phải có sự phát triển về nhận thức để có thể nhận biết một cá thể này và một cá thể khác.

Một quan điểm bất đồng lớn khác trong tranh luận về ghen tuông chính là giới. Bản đồ kinh điển thể hiện nam giới bám chặt lấy nó trước nguy cơ bất định về vai trò làm cha, còn phụ nữ, trước sự mất đi của cam kết và các tài nguyên cần thiết để chăm sóc cho những đứa trẻ. Do đó, lý thuyết phổ biến cho rằng cơn ghen của phụ nữ phần lớn là vì cảm xúc, còn nam giới là vì tình dục.

Thú vị thay, nghiên cứu cho thấy điều ngược lại ở những người đồng tính: phụ nữ đồng tính nữ dễ ghen tuông vì tình dục nhiều hơn đồng tính nam, và đồng tính nam cho thấy ghen tuông vì cảm xúc nhiều hơn so với đồng tính nữ. Có thể cho rằng sự nghịch đảo này cho thấy rõ chúng ta cảm thấy đe dọa nhiều nhất là khi chúng ta cảm thấy kém an toàn nhất.

Những năm qua, tôi đã gặp nhiều người cương quyết phá bỏ những ý niệm, thái độ bấy lâu về ghen tuông, nhất ở những cặp đôi đang đồng thuận về việc đa giao, tức mỗi người có thể quan hệ với nhiều người khác. Một số người đã nâng tầm trải nghiệm của cô Polly, tức dùng ghen tuông như một loại thuốc kích thích dục tình. Số khác thì cố gắng cùng nhau vượt qua ghen tuông. Nhiều người trong số họ tự gọi mình là đa ái (polyamorous) khẳng định rằng họ đã hình thành nên một phản ứng cảm xúc mới gọi là cộng cảm (compersion) – cảm xúc hạnh phúc khi thấy đối tác của mình thích thú tiếp xúc tình dục với một người khác. Trong cam kết dành cho tình yêu số nhiều, họ chủ động ra sức chế ngự ghen tuông, xem ghen tuông là một phần của kiểu quan hệ chiếm hữu mà họ thử tìm cách vượt qua.

Cô Anna kể tôi nghe: “Đôi lúc khi tôi thật sự thấy ghen khi nhìn thấy cô ấy đi cùng với một trong những bạn gái của cô ấy. Nhưng rồi tôi tự nhắc mình rằng đấy là cảm xúc của riêng tôi và chính tôi phải là người đối mặt với chúng. Tôi không trách cô ấy đã khiến tôi có cảm xúc này. Tôi cũng không cho phép mình làm những việc sẽ hạn chế tự do của cô ấy. Tôi biết cô ấy không cố ý gây ra cho tôi các phản ứng ấy, và tôi cũng thế. Nhưng chúng tôi không chịu trách nhiệm về cảm xúc của nhau”.

Đấy không phải là kiểu thái độ mà tôi được nghe từ các cặp đôi có tư tưởng truyền thống hơn, những người có khuynh hướng kỳ vọng lẫn nhau phải ngăn chặn mọi xung động không mong muốn để chúng chẳng bao giờ phát sinh. Tuy nhiên, nói là nói vậy, tôi đã gặp vô vàn những cặp đôi phải đấu tranh với những cơn ghen tuông bạo liệt.

Chúng ta vẫn cần xem xét liệu rằng mình có thể – hay nên – chiến thắng đặc tính quá đỗi con người này hay không. Đương nhiên, cần phải xem xét lại những cơn ghen vốn bám rễ trong các khái niệm phụ hệ về sở hữu. Và các mối quan hệ mà ở đó các cặp đôi tìm cách đòi quyền sở hữu mỗi ý nghĩ của nhau cũng nên nới bớt gọng kẹp. Nhưng trước khi ký thác con tim ghen tuông vào những trang quá khứ, ta cũng nên lắng nghe những thầm thì của thần ái tình.

Trong một thế giới đang có quá nhiều các mối quan hệ lâu dài gãy đổ vì sự đơn điệu, nhàm chán, vì những thói quen lặp đi lặp lại hơn là vì ghen tuông thì có thể ghen tuông vẫn còn đóng một vai trò nào đó, nếu chúng ta sẵn lòng chấp nhận tổn thương.