Chương 4 Những trò mê hoặc của cô gái-rừng

Tìm cách thiết lập một hệ thống loại hình các tính cách của văn học và của miền mơ tưởng Giarai... thì cũng chẳng khác nào có tham vọng xác định và xếp loại các nhân vật, luôn luôn biến đổi trong các giấc mơ của chúng ta - dẫu là có thể tập họp chúng chung quanh đôi ba loại hình nổi trội. Và khi đó phải làm sao cho thử nghiệm lập hệ thống loại hình (của riêng ta) khớp với những phân loại (thực sự của người Giarai) trong đó các hạng loại không ngừng chồng chéo lên nhau, cứ như sợ đánh mất đi một tính liên tục... Sau đây là một câu chuyện nối các cô gái-làng với các cô gái-rừng.

Cô ở lại trong rừng sau khi các bạn cô đã ra về. Cô chặt củi để đun. Lưỡi rìu của cô mắc cứng trong khúc gỗ. “Cô gái nào tới giúp ta gỡ được rìu ra, ta sẽ kết làm bạn! Chàng trai nào tới giúp ta gỡ được rìu ra, ta sẽ lấy làm chồng!” Một con voi tới, nó gỡ được chiếc rìu ra. “Bây giờ cô phải lấy ta thôi! - Tôi làm sao mà lấy anh được? Tôi đã có chồng, mà lại đang có thai nữa! - Vậy thì, nếu cô sinh con trai, ta sẽ kết với nó làm bạn; nếu cô sinh con gái, ta sẽ lấy làm vợ!”.

Cô đi về nhà; cô sinh một đứa con gái. Voi đến. “Ta gọi nó là Thảo và nó sẽ là vợ ta!”.

Đôi vú nhỏ của Thảo rắn và nhọn. Mẹ bảo cô hãy lấy chồng đi. “Con sợ chẳng ai muốn lấy con!” Voi trở lại. “Chồng của con đây này! - Làm sao con có thể lấy một con voi?”. Thảo đánh mẹ và bỏ chạy vào rừng. Gặp trận mưa rào rất lớn, cô núp dưới một gốc cây. Trên cây cao, bà Sơn mời cô hãy lên trên ấy với bà; bà thả cuộn chỉ ra để Thảo bám theo sợi chỉ mà leo lên. Họ sống chung với nhau. Thảo hỏi bà có biết một chàng trai nào xinh đẹp cho cô không. “Có đấy, có một chàng trai ở phía mặt trời mọc, nơi bầu trời đỏ ửng lên kia”.

Thảo lại trốn đi. Cô đi đến một ngôi nhà nhỏ trong rừng; chẳng thấy ai ở đấy cả. Đấy là nhà của Mẹ Rú và của Drit. Cô in dấu các ngón tay mình lên tro trong bếp, rồi trốn vào một chỗ kín. Mẹ Rú và Drit trở về nhà, họ nhìn thấy các dấu tay, họ hôn các dấu tay ấy đến nỗi lấm lem cả mặt. “Bà ơi, sao bà để cháu đơn côi một mình thế này? - Nếu là người, thì hãy bước ra đi; nếu là ma, thì hãy ở yên!”. Thảo bước ra, đẹp quá chừng: tay chân thanh tú, ngón tay như lông con nhím, búi tóc dày, váy xòe rộng, khuôn mặt như sao hôm. Mẹ Rú ôm hôn khắp người cô. Thảo ở với Mẹ (...).

Thảo hỏi Mẹ có biết một chàng trai nào đẹp đẽ cho cô không. Mẹ Rú lại nói với cô về chàng trai ở phía mặt trời mọc kia (...).

Thảo trốn Mẹ Rú, cô đi đến ngôi làng nơi có chàng trai đẹp. Ở đấy, cô làm cho mọi người ngủ mê hết, lấy hết sinh khí của họ, nhốt trong một ống tre, trừ chàng trai đẹp mà cô tìm. Cô lên nhà anh. “Cô đến làm gì đây? - Tôi đến thăm anh.” Họ quấn chân vào nhau, cọ đùi vào nhau. “Em tên là gì? Lúa? Vừng? Kền kền? Bồ cắt? Quạ? Gốc? Hay Thân cây?... - Cô đều trả lời không”. “Em là một con chó đi lạc, một con chó rừng, lang thang; nơi nào thích thì em dừng lại ở đấy”. Hai đêm như một đêm, ba đêm như một đêm. Cô rời chàng, trả lại sinh khí cho những người trong làng, họ chẳng biết đã xảy ra chuyện gì.

Cô trở lại làng ấy nhiều lần, đánh mê mọi người, lên nhà chàng trai; chỉ có chàng không ngủ, chàng chơi đàn nhị và hát những bài trường ca. “Ai đấy? - Em đây! - Em tên là gì? - Em không có tên; em là một người con gái của các thần, một người con gái của trời; em là một con chó cái hoang,... - Mọi sinh vật đều có một cái tên, có con vật nào lại không có? - Nhưng em là vậy đấy”. Họ làm tình với nhau. Ba đêm như một đêm.

Sau khi Thảo ra đi, chàng tự hỏi nàng là ai nhỉ. Một thần linh, yang, một kẻ ăn thịt người, röhung, một con ma, atau chăng? Chàng mài sắc thanh gươm của mình. Cô trở lại, nằm với chàng, lưỡi gươm giấu dưới chiếu làm cô bị thương. “Ôi chàng muốn giết em! Nhưng em say mê chàng biết bao, và chàng, chàng cũng say mê em! - Anh chỉ muốn chống lại con quỷ đêm sẽ bóp chết anh”. Cô trở lại với Mẹ Rú, mẹ chữa lành vết thương cho cô bằng cách nhai một thứ củ và nhổ lên chỗ bị thương.

Chàng buồn nhớ, ngã bệnh. Người ta gọi tất cả các cô gái trong xứ đến cho chàng giải khuây. Chàng chẳng muốn ai hết. Thảo bôi nhựa khắp người, rồi phủ tro lên; cô chỉ mặc một chiếc váy rất xấu. Cô tự làm cho mình nhìn đến tởm. Chàng vẫn tìm ra cô, và vẫn yêu cô. Chàng đưa cô đi tắm. Cô trở lại rực rỡ, một vẻ đẹp rạng ngời, khuôn mặt như ngôi sao hôm... (Hj. 110).

Lúc đầu nhân vật nữ, cô gái-làng, muốn tránh một cuộc hôn nhân áp đặt, chạy trốn vào rừng, ở đấy cô đóng vai cô gái- rừng, không rõ lai lịch, khiến người ta bối rối và thật quyến rũ, làm mê say chàng trai không thật yên tâm. Trong truyện kể này cô có một cái tên, lần này khá rõ ràng, một tên cây [ töneng, Artocarpus , dịch tạm là “Thảo”, để có một cái tên đàn bà và có nghĩa]. Quả là cô đã giấu cái tên đó, do một người cô không thích đặt cho cô; nhưng đối với người kể chuyện và người nghe chuyện, thì cô vẫn là cô “Thảo” - nó gắn cô với những người đàn bà thảo mộc của huyền thoại. Đối với chàng trai, cô có nguy cơ là thần linh, là ma, hay yêu tinh.

Trong truyện kể này, tất cả các tên đàn bà đều quan trọng. Hai bà già, có vai trò song song, đã chứa nhân vật nữ, một người là Sơn và người kia là Rú, đấy là những “bà-rừng”. Còn các tên chàng trai định gán cho cô gái, cũng đều thuộc thế giới thảo mộc (Lúa, Vừng, Gốc, Thân cây) hay chim (Kền kền, Quạ), nghĩa là thuộc một thế giới không phải người, nhưng của trần thế này; cô trả lời né đi bằng cách nói rằng mình là con gái của yang (Thần linh) hay con gái của adei (Trời, tức thần linh thượng đẳng), đẩy sang thế giới vô hình, vừa để đánh lạc hướng (và thử thách, một chủ đề kinh điển) người yêu, vừa là vì cô biết rằng cô thật kỳ lạ, thuộc về cõi ngoài kia. Cô không muốn có tên, tức là không bị đặt vào trong các chuẩn mực xã hội (“mọi sinh vật đều phải có một cái tên” anh chàng theo thời bảo vậy), cô ở giữa làng và rừng, giữa trời và đất. Thất lạc, cô đánh mất chàng, mà chàng trông vậy lại còn bị đe dọa hơn cô, bởi cô còn được hưởng các bùa ngải, thuốc-thần, của người mẹ-lớn bí ẩn; chàng thì ốm tương tư vì cái cô gái hoang dã nọ, si mê cô hơn tất cả các cánh béo bở cha mẹ chọn cho, giống như anh chàng bị ma ám chê làng, chẳng đếm xỉa đến các chuẩn mực và đi làm tình với một cô gái-rừng. Drit cũng từ chối con gái của lãnh chúa, để chạy theo các ảo ảnh của mình.

Trong khi cố làm cho mình xấu đi, cô Thảo Giarai thành ra giống với Lang, cô gái bỏ bùa mê Sre, cô gái đẹp làm say đắm lòng người có bộ tóc dài; cô Lang viện cầu đến các loại thú rừng:

“Bác rắn ơi, cho tôi mượn da của bác để may một chiếc váy. Bác rắn ráo ơi, cho tôi mượn da bụng của bác. Bác nhím ơi, cho tôi mượn lông của bác để làm tóc. Chú hoẵng con ơi, cho tôi mượn chân của chú. Cho tôi mượn mắt của bác, ơi bác thỏ!”. Lang làm cho mình xấu đi để làm cho những người đang gặt lúa phải kinh tởm, coi cô là một “cây tầm ma quỷ quái”, một “con khỉ trên cây sồi”... (Hs. 13).

Cô Lang hay đi thử thách người đó không phải chỉ khác thường, cô còn được gọi rõ ràng là “con gái của Mặt trời”; cô có thể tùy thích biến thành chim cu, cô thống trị trên thế giới động vật và thực vật:

“Các bạn gái của ta, thần bếp và nhà sấy, nữ thiên tinh ở đầu các ngọn tranh lợp nhà, con gái của những cây mạ, những cô em kiến đi thành hàng dài, tất cả các cô em sâu bọ của ta, hãy đi ra, hãy đến đây, dệt cho ta những tấm chăn, giăng sợi ra cho ta…” (Hs. 13) .

Được hai anh em yêu (hay đúng hơn là phải lòng cả hai anh em) mà cô lần lượt thử thách và cho bao nhiêu là của cải, cô tiên Lang “có con ngựa trắng biết bay” để có thể lên gặp mẹ cô trên trời, là thuộc về thế giới các cô gái-rừng của miền mơ tưởng Giarai.

Drit trồng cây cải cay trong vườn của Mẹ Rú. Từ trên cao, cô con gái của Trời nhìn thấy. Cô cho con ngựa bay của mình xuống gặm hết cây cải cay con... [Thực ra, con ngựa bay được gửi xuống là để mang Drit lên cho người đẹp trên trời]... (Hj. 1).

Người đẹp Tlaktlo đang ở bên cây cau của nàng, gần Mặt trời, ở nơi cùng trời cuối đất...

Câu mở đầu đó của huyền thoại Giarai nghe như lời giáo đầu một bản văn, không nối tiếp mà (lại) bắt đầu mô tả một tình huống khác, hay còn hơn thế nữa, như là một mô-típ nhạc, một chủ đề báo trước ở khúc mở đầu, vả chăng nó sẽ được nhắc lại như một điệp khúc trong suốt câu truyện kể. Chúng ta được báo trước: Tlaktlo là một cô gái-rừng điển hình, gắn với cây cỏ, đồng thời cô đứng giữa trời và đất. Tôi chỉ xin kể ở đây những đoạn khúc chính của huyền thoại:

Lãnh chúa sai mọi người vào rừng chặt cây cho y; trong đó có Drit, anh vẽ chân dung tưởng tượng của Tlaktlo trên một tấm ván - Lãnh chúa muốn biết ai đã làm việc đó, y gọi mọi người lại; không ai có thể vẽ lại được; không ai nghĩ đến Drit, kẻ cùng dân, khốn khổ - Drit vẽ lại bức hình trước mặt lãnh chúa; hình Tlaktlo bên cây cau, với một con voi sáu ngà và sáu vòi - Lãnh chúa ra lệnh: “Drit, hãy đi tìm cô gái kia! Nếu mày không đưa được cô gái kia về cho ta, ta sẽ căng da mày ra làm trống, cũng như da của mụ già Rú!” - Drit đi rất lâu trong rừng; cuối cùng chàng tìm thấy Tlaktlo bên cây cau của nàng, ở chỗ cùng trời cuối đất - Nàng bảo chàng hãy trốn đi, không một con người nào có thể sống ở đây, ở đây quá nguy hiểm; quả là nàng đang sống với hổ - Drit ở lại với nàng; cả hai rất hạnh phúc - Mãi về sau, Drit đề nghị nàng cùng nhau trốn đi: “Chúng ta không thể sống mãi với hổ” (mà Tlaktlo gọi là “những người họ hàng” của nàng) - Họ chuẩn bị trốn, Drit đi tìm con voi của người yêu - “Này, anh chàng rể của ta! Anh có cái móc bằng vàng không đấy? - Ta có. - Thế cái bành bằng vàng? - Có.” - Drit có đủ mọi thứ, trừ cái roi có cái viên tròn bằng vàng mà chàng quên - Voi giày chết chàng; chỉ còn một đống cứt trâu - Tlaktlo làm cho chàng sống lại - Cuối cùng voi chịu đóng bành; cả hai ra đi - Một đôi vợ chồng hổ già đuổi theo họ; họ ném lại phía sau một quả bầu nước, nó biến thành ao, rồi ném hoa phượng vĩ, nó biến thành lửa đốt cháy cả rừng; họ không còn gì để ném nữa, họ quên mất hòn đá mài - Con hổ già ăn thịt Drit, ngốn hết mọi thứ, trừ quả tim, Tlaktlo lấy quả tim làm lại một Drit mới - Họ lại ra đi, không quên gì nữa; hòn đá mài biến thành trường thành, bọn hổ già không thể vượt qua; tuyệt vọng, chúng đành chết đói sau bức tường đó - Drit và Tlaktlo quay lại, soi thủng bức tường, chôn bọn hổ già - Drit mang Tlaktlo về nhà mình - Lãnh chúa biết được, cướp lấy Tlaktlo; Nàng chống cự và cuối cùng giết chết lãnh chúa (Hj. 95).

Câu chuyện này không phải chỉ là một dị bản đơn giản của câu chuyện đã kể ở phần trước; quả là kịch bản rất giống nhau, các chủ đề huyền thoại trở lại đúng như vậy, nhưng các nhân vật thì mang dấu ấn khác hẳn. Câu chuyện sau này tôi được nghe một ông cụ già Giarai kể, một cụ già chống đối mọi quyền bính, một chuyên gia những câu chuyện về Drit.

Làm sao có thể vẽ được cô gái chàng chưa bao giờ nhìn thấy, mà về sau chàng lại còn có thể biết cách đi tìm và nhận ra được? Dường như phải loại trừ khả năng chàng đã có gặp cô gái trước... nếu không phải là trong giấc mơ. Huyền thoại không sao chép cuộc sống, diễn từ huyền thoại có cái lô-gíc riêng của nó; dẫu sao câu hỏi vẫn được đặt ra như là một cách tiếp cận cõi mơ tưởng của Drit. Anh chàng nghèo khổ, sống với bà ngoại ở rìa làng, mơ đến các nàng tiên và biến các nàng thành hiện thực.

Tlaktlo không phải là một cô gái-làng đã bị bắt cóc hồi trẻ. Nàng ở trong môi trường của mình, thân thuộc với bọn hổ và voi. Nàng thuận đi theo Drit về nhà chàng, vì anh con trai này không giống những người khác, chàng thân thuộc với rừng; nhưng nàng từ chối ở nhà lãnh chúa trong làng, ở đó nàng không thể sống được. Trong thế giới các cô tiên và các dã thú, người duy nhất bị đe dọa - thậm chí bị giết chết hai lần - là chàng trai. Và câu chuyện cho ta biết vì sao: vì chàng đã quên những đồ vật mà lẽ ra sự cảnh giác, nếu không phải là linh tính, phải nhắc chàng cần nhớ. Để có thể trụ được trong những hoàn cảnh ngoại-nhân như thế, phải hết sức sáng suốt, luôn nhớ ta đang ở đâu. Thêm vào đó lại còn có việc, ở đầu và ở cuối câu chuyện, Drit bị lãnh chúa, nghĩa là bị trật tự truyền thống sẵn có đe dọa; rõ ràng vẽ lại chân dung cô gái trước mặt tên bạo chúa là một việc làm khinh suất, nhưng mối quan hệ của Drit với quyền lực bao giờ cũng là quan hệ giữa một tộc người thiểu số với một dân tộc thống trị: dầu họ có làm gì đi nữa, thì bao giờ họ cũng bị kết án; họ chỉ còn các giấc mơ.

Drit kể lại giấc mơ của mình: chàng vuốt ve nàng công chúa Gió - Người ta chế nhạo chàng; chàng chạy trốn vào rừng - Chàng được một cặp vợ chồng yêu tinh già nhận về - Chàng đi đánh cá, thấy Gió, như một con chim, lượn vòng, đậu xuống bên bờ suối, cởi bỏ áo xống, nhảy xuống nước - Drit đoạt lấy áo quần, giả bộ ra về; nàng ra khỏi nước, gọi chàng: “Drit, hãy nhìn đây, em đẹp biết bao!” - Chàng quay nhìn lại, biến thành một đống cứt trâu - Yêu tinh cái hốt lấy và lại làm ra chàng - Trở lại cảnh câu cá, lần này Drit không quay đầu lại, người đẹp đi theo chàng - Trong một lần Drit đi vắng, nàng tìm thấy quần áo của mình, nhờ có chúng mà nàng bay được và Drit đã đem giấu đi, nàng bay tít lên cao - Drit rèn cho mình đôi cánh để bay đi tìm nàng (Hj. 16).

Luôn luôn bị đe dọa, nhưng không bao giờ bị chết hẳn, Drit, anh chàng cùng khổ, kẻ thân cô thế cô, chỉ còn có thể mơ, không phải về cô gái đẹp nhất trần gian, mà là một cô gái phi-trần gian đẹp hơn tất cả những người đẹp nhất trên thế gian này “không ở đâu trên khắp xứ này từng thấy ai đẹp bằng”, và điều đó cứ được lặp đi lặp lại như một điệp khúc làm nhịp cho câu chuyện:

thấy gót chân trần của nàng

cỏ run lên vì xúc động

nàng để lộ bắp chân mềm dịu

tre trảy đều nổ bung

trước bộ ngực trần của nàng

cả rừng đều mê mẩn

Là một vẻ đẹp mê hoặc, giống như con voi trong truyện trước (Hj. 95), nàng có thể làm cho anh chàng trai trẻ dại dột chỉ chăm chăm nhìn nàng chứ không chịu nhìn con đường phải đi để thành công, biến thành một đống bùn. Drit đã quá vội vàng, như một người nằm mơ muốn chộp lấy một đồ vật hấp dẫn và do vậy mà bừng thức dậy; chàng phải tiếp tục nhắm mắt lại. Dẫu sao, nàng đã mê hoặc chàng và chàng không giữ nàng lại.

Trong một truyện kể khác, Drit vẽ cô gái trong mơ của mình, đương nhiên lãnh chúa muốn chiếm lấy nàng; Drit phải đi tìm nàng dưới đất sâu bằng cách ngồi vào một chiếc giỏ rồi người ta thả giỏ xuống một cái giếng; chàng gặp được nàng, khi người ta đưa giỏ lên thì nàng thoát mất và bay lên; Drit phải buộc mình vào một con diều để bay theo mà tìm lại nàng. Chuyện đó có ý nghĩa gì? nếu không phải là chỉ có thể tìm được - nhưng không bao giờ chiếm được - người con gái trong mơ ở trong rừng sâu (Hj. 95), trên trời (Hj. 16), hay trong lòng đất (Hj. 15) 1 . Như ở truyện kể Sre sau đây:

Yah và Yan đan một chiếc lờ; họ nghỉ bên bờ sông. Yah ngồi trên một tảng đá, nhúng một chân xuống nước, anh ngủ quên và nghe thấy trong mơ: “Nếu anh đặt lờ ở chỗ này, anh sẽ được rất nhiều cá!” Họ đặt lờ và trở về nhà. Ngày hôm sau, họ được cả một gùi cá. Những ngày sau đó, lại chẳng có gì nữa hết; các thần Nước đã lấy trộm hết của họ. Bảy ngày liền, họ thấy thế, nhưng không chộp được kẻ trộm. Họ bèn leo lên một cái cây mọc phủ ra trên sông và canh chừng ở đấy.

Đến trưa, họ thấy hai cô gái đi tới chỗ nước ấy (đấy là các cô con gái của thần Nước); các cô lấy nước, rồi gỡ trộm cá đã mắc trong lờ. Yah và Yan vẫn chưa xuống. Các cô gái cởi bỏ áo xống và tắm ngay bên dưới chỗ chòm cây họ đang ngồi. Họ bèn dùng một cây sào khều quần áo của các cô gái và kéo lên cây. Tắm xong, các cô gái tìm quần áo để mặc; các cô khóc vì trần truồng. Yah nói với họ: “Váy của cô, chính ta lấy đấy!” Các cô hiểu rằng người ta đã biết các cô trộm cá. “Anh muốn gì, anh muốn chúng em đền bằng gì? Ngà voi? Sừng tê giác? Chiêng, trâu?” Họ từ chối tất “Chúng tôi muốn cưới các cô” Các cô gái bằng lòng, mời Yah và Yan cùng đi theo họ. Hai anh trèo xuống, trả áo váy lại cho các cô, họ trao nhẫn cho nhau. “Các anh hãy đứng đợi trước cửa”. Hai anh chàng chỉ thấy một tảng đá. Các cô đi qua tảng đá, rồi trở lại mang theo một lọ nước, họ rót nước ấy lên mắt các chàng trai; thế là hai chàng trai nhìn thấy ngôi nhà của các cô gái ở dưới nước, họ đi vào và sống cùng các cô (Hs. 104).

1 Những huyền thoại Giarai (Hj) không có trong bảng thống kê trang 22, được tác giả nhắc đến sẽ được in nghiêng - ND.

Các nhân vật nam đều có tên, các nhân vật nữ thì không. Yah có thể có nghĩa là “cặn bã”, “đồ thừa”, một cách gọi mang nghĩa xấu, gần với Drit mà ta đã quen; Yan thì hình như chỉ là một kiểu lấp láy của tên gọi kia. Cả hai nhân vật chỉ là một, các cô nữ thần nước kia cũng vậy.

Một lần nữa, ta lại gặp giấc mơ trong huyền thoại. Mơ thấy cá có thể có nhiều nghĩa; nếu mơ thấy ít cá, được coi là sẽ giàu sang; nếu mơ thấy nhiều cá, đấy là điềm sắp chết. yang nước, cha của các cô nữ thần nước không ra mặt, mà chỉ báo là sẽ được nhiều cá; thực ra hai chàng trai sẽ có được các cô gái, nhưng họ sẽ phải đi sang thế giới bên kia. Các cô nữ thần nước bắt lấy cá là để bắt lấy (theo nghĩa cũ) các chàng trai, những người con trai-làng - như chúng ta đã thấy con “ngựa trắng bay” gặm cỏ trong vườn của Drit để mang anh chàng này đến cho người yêu của anh; làm việc đó, nó chỉ đóng vai trung gian.

Các cô gái là ai? Dù ở trên trời, ở dưới nước, hay ở trong lòng đất, họ là chốn ngoài kia - thế giới khác được tưởng tượng ra kia, thế giới của các yang , của trời hay của những người đã chết (Hj. 110), niềm cám dỗ của cõi lạ không rõ ràng. Cô tiên Sre dụ người con trai đến chỗ mình, rồi ta không còn biết sau đó chàng ta ra sao nữa; cô tiên Giarai dường như có lúc đi theo chàng trai, nhưng ta không thấy cô ở lại với chàng. Là giọt sương dưới ánh mặt trời ban mai, giấc mơ sẽ tan biến mất khi ta thức dậy. Đêm sau, sẽ có một cuộc chinh phục khác, một huyền thoại khác sẽ được kể lại.

Cô gái-rừng không chỉ là cõi bên kia, cô còn là kẻ khác, như chúng ta sẽ thấy trong đề tài nữ-thú.

Chúng ta đã làm quen với một cô gái khỉ (Hj. 47) và một cậu con trai cóc (Hj. 32), chúng ta đã biết nên nghĩ gì về “tính cách thú” của các nhân vật. Trong hệ huyền thoại Đông Dương, các tính cách mang dạng thú rất thường thuộc phái nữ hơn là nam - và đó là điều đáng suy nghĩ. Sau đây là một trường hợp điển hình ở người Giarai, và ta sẽ thấy có một trường hợp tương tự ở người Sre. Một ngày đã đi qua; đêm đến, lại kéo đến những giấc mơ mới, những cô gái-rừng mới, hoặc là chính cô hôm trước trở lại, trang điểm theo cách khác.

Drit và Mẹ Rú trồng rau trong khu vườn nhỏ của mình; nhưng ngày nào cũng bị một con Gà lôi mái dùng chân bươi phá trụi. Drit đến xin lãnh chúa chỉ gai để làm một cái thòng lọng; chàng đặt bẫy, bắt được Gà lôi mái - “A, ta bắt được rồi, ta ăn thịt thôi! - Drit, đừng ăn thịt em; hãy để cho em sống với anh! - Ô, một con con Gà lôi mái biết nói!” Chàng mang Gà lôi về nhà, nhốt trong một chiếc lồng đan.

Drit và Mẹ Rú ra vườn. Trong khi họ đi vắng, Gà lôi mái ra khỏi lồng và biến thành một người con gái tuyệt đẹp. Nàng đi lấy nước, nhặt củi, giã gạo, nấu cơm với rau; rồi trở lại thành Gà lôi và chui vào lồng. Mẹ Rú và Drit trở về, thấy bữa cơm đã dọn sẵn; nhưng không dám ăn, sợ có bẫy gì đây... có ai nhân dịp này muốn kiếm chuyện hại mình chăng! Ngày hôm sau, khi Drit và Mẹ Rú vắng nhà, Gà lôi mái lại ra, dệt vải, để lại bao nhiêu là quần áo cho hai người. Họ trở về, không biết ai đã trêu họ như thế này, họ hỏi mọi người trong làng, không ai thấy gì cả; họ cất các thứ quần áo đẹp ấy đi, không dám dùng.

Ngày hôm sau, Mẹ Rú ra vườn, Drit nấp ở nhà. Gà lôi mái ra khỏi lồng, biến thành cô gái đẹp, đi lấy củi, gùi nước, nấu cơm, dệt vải. Bấy giờ Drit mới nhảy ra và chộp lấy nàng. “Buông em ra, ơi anh Drit, anh đã biết em rồi, hãy để cho em trở lại trong lốt của mình!” Nàng lại trở thành Gà lôi mái. Buổi tối bà già về. Drit mời bà ăn cơm đã dọn sẵn. “Cứ ăn đi nếu cháu muốn! Rồi cháu sẽ phải làm tôi tớ cho kẻ đã bày ra cái trò này đấy - Vậy thì, cháu ăn! - Thôi kệ, ta cũng ăn với cháu - Có cái váy đẹp lắm, bà ơi! - Ta không dám mặc, sợ phải làm tôi tớ cho người ta mất! - Vậy thì, cháu quấn cái thắt lưng này. - A, ta cũng mặc với, quần áo ta rách rưới, lạnh lắm; bà cháu ta cùng thành tôi tớ cho người ta vậy! Drit đưa Gà lôi mái ra khỏi lồng, gà biến thành cô gái và sống cùng Drit, thành vợ chàng.

Lãnh chúa nghe có cô gái đẹp sống với kẻ cùng khổ trong làng; y cướp cô gái, trói Drit vào một chiếc diều; khi diều đã bay lên cao, y chặt đứt dây. Gió thổi Drit dạt ra biển, chàng hạ xuống bờ biển. Chàng than thở cho số phận mình. Trong giấc mơ, chàng nghe một vị thần hỏi: “Con làm sao thế? - Con bị cái diều này cầm tù! - Con hãy cố vùng ra đi!” Drit vùng vẫy, các sợi dây bung ra. Chàng đi dọc bờ biển [...], chàng nhặt được một lá bùa cho phép chàng có được những đồ vật kỳ diệu: một thanh gươm có thể chiến đấu một mình, một cái khiên có thể múa một mình, một cái nồi có thể tự đầy các thức ăn và tự nấu chín, một sợi dây tự cuốn lại, một cây gậy tự nó đánh, một ống muối và tiêu có thể tự phun ra như một tên lửa.

Drit trở về nhà. Lãnh chúa triệu tập người của y để đánh nhau với chàng. Các vũ khí của Drit giết chết bọn người của lãnh chúa, chiếc nồi của chàng tưới ra toàn nước sôi, cái ống của chàng khạc ra tiêu làm mù mắt. Chỉ còn lại mỗi Drit đứng vững trên trận địa. Chàng trở về gặp Mẹ Rú đang ốm. Thanh gươm và chiếc khiên đi lấy nước và nhặt củi để đốt lửa; chiêng tự đánh lên mà không cần ai chạm vào. Lãnh chúa nghe được, y huy động cả xứ ra trận. Drit dặn các vũ khí bạn của mình: “Không được làm đau Gà lôi mái - Chúng tôi biết rõ nàng rồi!” Lãnh chúa mở tiệc trước khi ra trận, rượu cần và thịt trâu. Đoàn quân đi tấn công Drit; các vũ khí huyền diệu gây ra một cuộc tàn sát đẫm máu. Chỉ có tên lãnh chúa còn sống. Cuối cùng Drit bẫy được y rơi xuống một cái hố, chàng lấy một tảng đá lớn chặn lên trên (Hj. 48).

Vậy là chàng Drit bất tử một lần nữa đã thắng lãnh chúa (tức Quyền lực, Trật tự); không phải hiện tượng lặp lại không đổi này khiến chúng ta chú ý, mà là người đã tạo ra kết cục đó. Cô gà lôi mái ấy [ cögur, Diardigallus diardi , con gà lôi cao cấp có đôi má đỏ đẹp].

Người ghi lại câu chuyện này đã viết hoa từ Gà lôi mái, tức anh ta đã biết phần tiếp theo của câu chuyện, còn người nghe thì chưa thể biết con vật bị mắc bẫy kia là ai... nhưng cái chu trình Drit thì mọi người đã quá quen thuộc! Là cô gái-rừng kinh điển, Gà lôi mái không có nguồn gốc rõ ràng; cô nàng nhảy xổ vào cuộc đời của Drit bằng cách tấn công chàng như kiểu con ngựa trắng biết bay. Rồi, để mê hoặc chàng và, dường như để ở lại với chàng, cô nàng mang đến cho chàng các sản phẩm của văn minh, cho chàng là kẻ vẫn sống như một người hoang dã; lối hành xử đó đảo lộn hình ảnh vẫn quen được chấp nhận về nàng [thú-tự nhiên], nhưng lại đưa trở về vai trò có thực của người đàn bà trong xã hội.

Một trong những đặc điểm của câu chuyện này là vai trò của các “đồ vật” trong đó. Ngoài chiếc diều mà Drit bám vào đó như đã bám vào con ngựa bay trước đây, nó đưa chàng đến nơi chàng muốn, ta có tất cả những đồ vật mang hiệu quả kỳ diệu. Một mặt, chúng chỉ nguy hiểm cho kẻ thù của Drit, mặt khác, chúng lại phục vụ các việc nội trợ trong nhà, chúng đóng vai trò của cô tiên đến viếng thăm con người; chúng thật gắn với cô tiên ấy - “chúng tôi biết rõ cô ấy mà” - đến mức có thể xem chúng như là phần nối dài hành động và thậm chí cả con người của cô Gà lôi mái, cái cô, bằng siêu-kỹ thuật của mình, đã tỏ ra là nữ chủ nhân của một siêu-văn hóa. Và nếu ta chú ý cả lời Gà lôi mái nói với Drit; “Chàng biết em rồi” [ thau 1 ] chúng ta có thể suy ra là mối quan hệ giữa Drit với cô tiên kỳ thực sâu hơn, bản chất hơn nhiều; khi đó Drit sẽ là phương diện nữ của Gà lôi mái, là chàng trai-rừng, người với cô gái- rừng có thể chỉ là một.

1 Cần chú ý là từ thau, hiểu sâu xa, rất khác với rögöi, thành thạo, khéo tay; người Giarai sẵn sàng gán cho tôi từ thứ hai, nhưng từ chối từ thứ nhất: “Anh rögöi, nhưng anh không thau!” Thau chỉ được dành ưu tiên cho những người già hiền minh trong xứ (Những chú thích không có ghi kèm ND là của tác giả J. Dournes).

Giấc mơ của Drit sau khi hạ cánh nói lên rất nhiều điều: Drit tự do mà không biết! Nhưng cũng rất có thể chính toàn bộ huyền thoại chỉ là một giấc mơ; sau cuộc chiến đấu cuối cùng, cũng giống như sau các cảnh hung dữ người đang mơ bỗng bừng thức dậy, Drit lại thấy mình đơn côi một mình. Chẳng còn ai nói đến cô tiên Gà lôi mái... cho đến giấc mơ sau, ở đó nàng sẽ có một dáng vẻ khác. Mãi mãi là Nàng, mãi mãi là Kẻ khác, mãi mãi ở Ngoài kia.

Bên kia các dãy núi, ở vùng người Sre, đây là người đàn bà- nai cái:

Người đàn ông ấy đi thăm đồng. Chỗ nào cũng thấy dấu chân nai, các quả dưa chuột mới trổ đều bị cắn sạch. Anh ta đi tiếp, vẫn là dấu chân nai. Anh trông thấy bóng một con nai cái, anh đuổi theo. Anh bị một tảng đá lớn chắn ngang đường.

Nàng đi vào trong ngôi nhà bằng đá - bởi, bạn thấy không, con nai cái ấy là một người đàn bà trẻ. Ở đấy cô nói với cha mẹ mình: “Con có chuyện lôi thôi rồi, một con người đã nhìn thấy con ngoài đồng, anh ta đã đi theo con, anh ta đang đứng ngoài cửa kia. Con phải làm sao bây giờ?” Cha mẹ cô bảo cô phải lấy anh ta. Cô quay ra gọi anh, mời anh vào; anh không nhìn thấy lối vào; cô rót một thứ nước lên mắt anh, anh nhìn thấy, anh vào nhà cô, một ngôi nhà lớn và đẹp. Anh thấy những khuôn mặt người. Anh cưới cô gái.

Vài ngày sau, cha mẹ cô gái đi uống rượu ở nhà người ta. Khi trở về, họ trở thành nai, họ sủa. Chàng rể nghe thấy; cô vợ-nai của anh cũng sủa. Anh bảo cô ta im đi. Cha mẹ vợ rầy anh; anh bịt tai lại để khỏi nghe tiếng sủa của họ.

Sau đó, người đàn ông đi thăm cha mẹ mình; cô vợ-nai của anh đi theo, biến thành nai và đứng ở ngoài để thử xem những người ở đây phản ứng ra sao. Họ mời cô vào, cùng nhau uống rượu. Người đàn ông và người vợ-nai của mình trở về nhà họ (Hs. 118).

Cũng cần dịch ở đây lời bình của người đã kể cho tôi nghe câu chuyện này:

Người đàn bà ấy và cha mẹ cô ta, đấy là Ndu [vị thần thượng đẳng, cũng như Adei của người Giarai], họ làm cho chúng ta có thể nhìn thấy khuôn mặt của Ndu và thử thách con người. Ndu làm cho những người tiếp đón ngài trở nên giàu có.

Chúng ta đã biết Lang-cu gáy, con gái của thần Mặt trời, cô nàng thử thách con người; chúng ta cũng nhớ cảnh rót “nước” khiến người ta có thể nhìn được qua đá. Tất cả những cái đó đều thuộc truyền thống Sre. Nhưng giữa câu chuyện cô gái-nai vừa nói và chuyện cô Gà lôi mái trên kia, không chỉ có sự song đối giữa hai hệ huyền thoại của người Sre và người Giarai, cách xa nhau hàng nghìn cây số và nói những ngôn ngữ khác nhau.

Trong nền văn hóa chung này của Đông Dương, con người có khuôn mặt/dáng vẻ thú là một sinh linh thượng đẳng, thông thường là nữ. Ở cánh đồng dưa chuột của mình, người đàn ông chỉ thấy một con nai cái, cũng như Drit lúc đầu chỉ thấy một con gà lôi mái; đấy là thị giác của mọi người, theo chuẩn mực xã hội. Tính nước đôi của nhân vật thú phải chăng muốn nói rằng con người có chiều kích kép vừa là tự nhiên vừa là văn hóa, và nhất là muốn nói rằng con người thật không phải là con người “xã hội”, như nó vẫn tỏ ra trong trò chơi xã hội của nó, mà là con người-ở ngoài kia với tất cả các khả năng của nó, mà chúng ta có thể cảm nhận ra, khi đôi mắt ta được khai mở, ở phía bên kia của tấm gương (hay của tảng đá, của bức tường), trong miền mơ tưởng của giấc mơ và của huyền thoại?