PHẦN THỨ NHỨT -SỬ-LƯỢC trải qua các thời-đại - ĐỊA-LÝ tổng-quát-

SỬ-LƯỢC

SA-ĐÉC DƯỚI THỜI CHÚA NGUYỄN VÕ VƯƠNG

NGUYỄN PHÚC KHOÁT

(VÙNG ĐẤT TẦM-PHONG-LONG VÀ ĐÔNG-KHẨU-ĐẠO)

Sa-Đéc nói riêng, lãnh thổ miền Nam Việt-Nam nói chung, vốn do công trình của Tiền-Nhân ta dưới thời các Chúa Nguyễn đã dày công khai thác. Từ thời chúa Hiền tức Hiền-Vương. Nguyễn Phúc-Tần, sau truy dâng miếu hiệu là Thai-Tông Hiếu-Triết (1648-1687), cuộc nam tiến hình thành, lãnh thổ Việt dần dần mở rộng. Đầu tiên thâu phục đất Mô-Xoài (vùng Bà-Rịa, Biên-Hòa ngày nay) vào năm 1658. Rồi lần lượt đến bình định Sài-Gòn (vùng Sài-Gòn, Gia-Định) trong năm 1698, Định-Tường (Mỹ-Tho) và Long-Hồ (Vĩnh-Long) khoảng năm 1731.

Miền Hậu-Giang, Mạc-Cửu dâng đất Hà-Tiên và Hòn Phú-Quốc cho chúa Nguyễn-Phúc-Chu từ năm 1714, rồi it lâu sau, con là Mạc-Tứ tức Mạc-Thiên-Tích mở mang thêm bốn huyện: Long-Xuyên (miền Cà-Mau), Kiên-Giang (Rạch-Giá), Trấn-Giang (miền Cần-Thơ) và Trấn-Di (miền bắc Bạc-Liêu) từ năm 1739.

Cho đến năm 1759, vùng đất Châu-Đốc và Sa-Đéc khi ấy còn mang tên là đất (Tầm-phong-long) mới thật sự nằm trong bản dư-đồ lãnh thổ Viet-Nam ta.

Bây giờ, toàn lãnh thổ ta chia làm 12 dinh. Vùng đất Sa-Đéc vốn thuộc dinh Long-Hồ. Vị tướng soái nắm quyền điều khiển toàn quân toàn dân Long-Hồ dinh là Nguyễn-Cư-Trinh, có Trương-Phúc-Du phụ-tá.

Đa mưu túc trí, kinh luân thao lược toàn tài, Nguyễn-Cư-Trinh dốc lòng lo cuộc mở mang bờ cỏi Miền Nam nước Việt. Đặt kế hoạch phòng thủ lâu dài, ông đệ sớ về triều bày tỏ sách lược, rồi rời dinh Long-Hồ lên xứ Tầm-bào (Tỉnh lỵ tỉnh Vĩnh-Long, thuộc thôn Long-Hồ). Đồng thời ông đôn đốc quân dân xây cất đồn lũy ở những nơi hiểm yếu, để ngăn ngừa cuộc đánh phá của người Chân-Lạp và Xiêm-La.

Đường bộ, ông dùng người Chàm trấn đóng các đồn ở Tây-Ninh, và một phần trấn thủ ở Hồng-Ngự. Các đồn Tây-Ninh, Hồng-Ngự (xưa thuộc Châu-Đốc nay thuộc Kiến-Phong) liên lạc nhau do đường tắt vùng biên giới băng ngang Đồng-Tháp-Mười, Soài-Riêng.

Đường thủy thì lập đồn ở hai bên sông Cửu-Long gần biên giới gồm có:

1)- Tân-Châu-đạo (Cù-lao-giêng) ở Tiền-giang

2)- Châu-Đốc-đạo ở Hậu-giang

3)- Đông-Khẩu-đạo ở vùng Sa-Đéc

4)- Kiên-Giang-đạo ở vùng Rạch-Giá

5)- Long-Xuyên-đạo ở vùng Cà-Mau

Thế là vùng Sa-Đéc khi xưa đã nghiễm nhiên là một vị trí chiến lược quan trọng ở miền Hậu-giang. Được đặt làm Đông-Khẩu-đạo, Sa-Đéc trở nên là một trong 5 đạo làm hậu thuẩn cho Long-Hồ dinh, là tiền đồn trấn giữ tỉnh lỵ Vĩnh-Long xưa.

Bởi lẽ ấy, một khi đã nhắc đến Long-Hồ dinh, nói đến tỉnh Vĩnh-Long xưa và nay, chúng ta không thể không nhắc đến Sa-Đéc đã có một thời quá khứ đầy chứng tích lịch sử, đáng được nhắc nhở.

Con rạch Cái-Sơn vùng Đông-Khẩu-đạo ngày xưa,

rạch này xuyên qua Nàng Hai và Tân Dương.