SA-ĐÉC TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN-PHÚC-ÁNH BÔN BA TẨU QUỐC --
Công lao khai thác miền Nam Việt-Nam, hoàn toàn do thống suất của Nguyễn-Cư-Trinh và Trương-Phúc-Du đã an định vào thời chúa Võ-Vương Nguyễn-Phúc-Khoát. Khởi đầu chính sách tầm thực(1), thâu phục đất đai Mô-Xoài (vùng Bà-Rịa, Biên-Hòa) từ năm 1658 thời Hiền-Vương Nguyễn-Phúc-Tần, dần dần cho đến năm 1759 hoàn thành cuộc Nam-tiến, đăng đẳng tròn một thế kỷ. Suốt một thế kỷ gian lao khai hoang, xây dựng đất nước, từng phen đương đầu chống với Chân-Lạp, Xiêm-La, biết bao xương máu tiền nhân đã đắp bồi.
Nhưng dựng nước đành là khổ nhọc, đến nhưng cùng nòi giống chiến tranh với nhau, cuộc đổ máu như thế ấy là bi đát, Miền Nam đẫm máu giữa người cùng nòi giống với nhau, bắt đầu từ lúc chúa Định-Vương Nguyễn-Phúc-Thuần chạy vào Gia-Định, lôi cuốn theo cơn lốc Tây-Sơn, gây nên trường bão tố xót xa cho nòi Việt.
Ba phen Gia-Định thất thủ, biết bao phen miền Tiền-giang và Hậu-giang bị khói lửa lan tràn. Long-Hồ dinh rợp trời binh đao. Cố nhiên vùng chiến lược Đông-Khẩu-đạo (Sa-Đéc) không làm sao thoát khỏi sự tàn phá dữ dội, gây thê thảm cho giống nòi lâm cảnh nội chiến!
Chúa Nguyễn-Phúc-Thuần sa cơ tại Long-Xuyên-đạo (Cà-Mau thì từ ấy binh quyền về tay Nguyễn-Phúc-Ánh. Có thể nói gót chân lưu vong của Chúa Nguyễn-Phúc-Ánh đã dẫm khắp đất đai miền Tây. Nơi đâu có mặt Chúa Nguyễn, thì binh đội Tây-Sơn cũng tràn lan tới, và cuộc tranh hùng đẫm máu liên miên tiếp diễn.
Những hào-kiệt miền tây Nam-Việt theo phò tá Chúa Nguyễn có cơ hội xuất đầu lộ diện. Riêng vùng Vĩnh-Long (Long- Hồ), Sa-Đéc (Đông-Khẩu-đạo) nổi bật Tống-Phúc-Hiệp, Tống-Phúc-Hòa, Nguyễn-Văn-Nhơn, Châu-Văn-Tiếp. Nhất là hai anh em họ Tống đều tận trung tử nghĩa vì Chúa Nguyễn.
Từ năm Giáp-Thìn 1784, Sa-Đéc rực trời binh lửa, đằng đằng sát khí; vì Nguyễn-Vương từ Xiêm đem binh về có binh tướng Xiêm gồm 20.000 người và 300 chiến thuyền theo giúp. Hai tướng Xiêm là Chiêu-Tăng và Chiêu-Sương chỉ huy đoàn thủy quân lục chiến ấy. Vị tướng lãnh chỉ huy quân của Nguyễn-Vương là Bình-Tây đại Đô-Đốc Châu-Văn-Tiếp. Binh viện trợ đường ấy kể cũng là một lực lượng hùng hậu đáng ngại! Nhưng, lòng trời chưa tựa Nguyễn-Vương. Sông Man-Thít (Sa-Đéc) sóng gào hận đồng chủng tương tàn; Đô-Đốc Châu-Văn-Tiếp kiêu binh tử trận. Rồi đến một trận Rạch Gầm(1), chúa tướng Tây-Sơn Nguyễn-Huệ phá vỡ quân Xiêm.
Binh tan tướng mất, Nguyễn-Vương lại lìa miền tây, lê gót lưu vong, ý đồ phục hận vẫn không nguôi. Hết binh Nguyễn-Vương, lại đến binh Tây-Sơn trấn đóng, Vĩnh-Long, Sa-Đéc nói riêng, toàn vùng chiến thuật miền tây nói chung, dân gian vẫn phải thấp thỏm lo âu khói lửa binh đao, tê tái than dài ách nạn nồi da xáo thịt!
Cho đến năm Đinh-Vị 1787, binh Nguyễn-Vương lại vùng lên. Lần này, Nguyễn-Vương thiết lập đại-bản-đinh tại Hồi-Oa (Nước-Xoáy), thuộc làng Tân-Long (sau đổi là Hưng-Long). Đồn lũy giăng giăng, Sa-Đéc lúc bấy giờ trở thành một nơi hành cung, bậc vua chúa tạm ngự, đóng đô ở đấy. Vì thế, ngày nay Sa-Đéc hãy còn đầy dẫy di tích thời Chúa Nguyễn-Phúc-Ánh lưu vong, mưu đồ phục quốc.
qua các hình ảnh quê-hương
Cầu đúc ngang sông Sa-Đéc qua xã Tân-Hưng.
Đã có duyên nợ đậm đà với vùng Long-Hồ, Sa-Đéc, cho nên đến khi thống nhất non sông, lên ngôi Đế, tức Vua Gia-Long, nhà vua đầu tiên dòng Nguyễn-Phúc vẫn hằng tỏ lòng lưu luyến những kỷ niệm xưa ấy, mà có lần đã ngự du Long-Hồ trong dịp đầu xuân năm 1805. Mùa xuân thanh bình trở lại trên đất nước. Sa-Đéc thuở ấy hẳn tràn ngập niềm hoan lạc trong lòng dân chúng đã quá đau khổ triền miên vì cuộc nội loạn, nay mừng ra nước mắt đón thanh bình.
Chú thích:
Xin xem quyển Định-Tường xưa và nay.