- 41 - SỐT RÉT

HỎI:

Tôi mới về ViệtNam thăm gia đình, ở lại nhà hơn một tháng. Trở lại Hoa Kỳ được khoảng hai tuần, tôi bắt đầu bị lên cơn nóng lạnh, mồ hôi ra như tắm, kéo dài mấy tiếng đồng hồ rồi hết. Từ đó đến nay bị cũng đã ba lần. Xin bác sĩ cho biết có phải bị sốt rét không? Chữa trị và ngừa bệnh ra sao?

Vũ H. L.

ĐÁP:

Những triệu chứng ông kể trên xảy ra sau khi từ Việt Nam trở lại Hoa Kỳ, có thể nghi là bệnh sốt rét gây ra. Cần phải đi khám nghiệm và điều trị ngay.

Bệnh sốt rét (malaria) là bệnh do ký sinh trùng Plasmodium gây ra. Bệnh truyền nhiễm do loài muỗi Anopheles và ở tại Việt Nam cũng như các xứ chậm tiến khác của Á châu, Phi châu và Nam Mỹ, vẫn còn là một tai họa về y tế công cộng với cả triệu người chết mỗi năm vì bệnh này. Có bốn loại ký sinh trùng Plasmodium gây bệnh: Falciparum, vivax, malariae và ovale. Tại Việt Nam hai loại quan trọng hơn cả là Plasmodium falciparum và vivax, riêng loại đầu gây sốt rét nặng, phần lớn chết do sốt rét là vì ký sinh trùng falciparum.

Khi bị muỗi Anopheles cắn, ký sinh trùng sốt rét nằm trong tuyến nước bọt của loại muỗi này sẽ truyền vào máu và chạy vào gan. Ở đây, ký sinh trùng sốt rét sinh sôi nảy nở trong khoảng từ một đến sáu tuần lễ. Sau đó ký sinh trùng sốt rét sẽ xâm nhập hệ thống tuần hoàn trở lại và chui vào trong hồng huyết cầu. Sau 48 tiếng trong hồng huyết cầu, mỗi ký sinh trùng sẽ sinh thành 6 đến 24 con rồi phá vỡ hồng huyết cầu đó và mỗi con sẽ xâm nhậm một hồng huyết cầu mới. Mỗi lần chu kỳ này tái diễn, người bệnh lên cơn sốt rét. Triệu chứng đầu tiên là rét lạnh run kéo dài từ 20 phút đến 60 phút. Sau đó bắt đầu sốt nhiệt độ lên đến 104 độ tới 107 độ F. Sốt kéo dài từ 3 đến 8 tiếng và chấm dứt bằng giai đoạn chảy mồ hôi đầm đĩa, làm mệt mỏi nhiều.

Các chu kỳ này trở đi trở lại và chỉ hết khi nào không còn ký sinh trùng trong máu. Hai loại Plasmodium falciparum và malariae không trở thành kinh niên vì ký sinh trùng không trở lại vào gan, tuy nhiên loại vivax ký sinh trùng có thể tồn tại trong gan nếu không chữa trị cẩn thận và có thể gây sốt rét trở lại nhiều tháng hay nhiều năm sau.

Sốt rét do Plasmodium falciparum nguy hiểm nhất, nếu không chữa trị sớm, ký sinh trùng sốt rét loại này sinh sôi nảy nở trong máu rất nhanh, trong thời gian ngắn có thể sẽ có đến 100,000 ký sinh trùng trong 1 cc máu. Lên đến mức này, người bệnh có thể mê man vì ký sinh trùng đầy nghẹt trong mạch máu của óc, thường thêm các triệu chứng của các cơ quan khác như suy thận, đi tiểu ra đen vì sắc tố hồng huyết cầu bị bể thoát ra đường tiểu gọi là black water fever. Bị nặng như vậy dù chữa trị đúng cách có thể vẫn không cứu được và chết trong vòng 3 ngày.

Ngoài ra còn có thể bị suy phổi cấp tính vì ký sinh trùng đầy mạch máu phổi hay lá lách bị bể, gây ra những biến chứng nguy hiểm.

Loại Plasmodium vivax ít gây ra chết người như loại falciparum nhưng hay trở thành kinh niên, trở đi trở lại vì lý do trú ẩn trong gan như đã nói ở trên. Trị cho dứt hẳn loại này tương đối cũng khó hơn loại falciparum.

Định bệnh sốt rét cần phải thử máu để tìm ký sinh trùng sốt rét trong máu. Nhìn dưới kính hiển vì sau khi nhuộm đặc biệt gọi là Wright’s stain hay Giemsa’s stain sẽ thấy ký sinh trùng sốt rét trong hồng huyết cầu và phân loại tùy theo hình dáng. Định bệnh thực sự dễ dàng với triệu chứng và nhuộm máu như kể trên, tuy nhiên tại Hoa Kỳ, bệnh sốt rét hiếm thấy, chỉ gặp được khi có người bệnh đi du lịch từ các xứ chậm tiến bị mắc bệnh sốt rét trở về. Vì không quen với bệnh này và chỉ biết qua sách vở, nhiều trường hợp sốt rét chữa trị tại Hoa Kỳ bị trở ngại vì không nhận biết và định bệnh được sớm. Điều quan trọng cho những người đi du lịch từ các xứ chậm tiến còn bệnh sốt rét nhiều, điển hình như Việt Nam, là khi bị sốt rét lúc trở lại Hoa Kỳ phải

khai bệnh kể rõ trường hợp đi du lịch của mình và phải thử máu để loại trừ bệnh này.

Chữa trị về sốt rét nếu bệnh nhân không bị mê man có thể dùng thuốc uống. Chloroquine là thuốc thường dùng tuy nhiên tại Việt Nam, ký sinh trùng sốt rét loại Falciparum kháng thuốc này, thường phải dùng quinine cộng thêm với thuốc Fansidar(gồm hai thứ là Pyrimethamine và Sulfadoxine). Bệnh nhân nếu mê man phải dùng thuốc quinine truyền vào mạch máu. Tại Hoa Kỳ vì ít có sốt rét nên thuốc quinine dưới dạng dung dịch để truyền vào máu rất khó kiếm, chỉ có ở Trung tâm Bài trừ Bệnh Truyền Nhiễm (Center for Disease Control) Ở Atlanta. Bệnh khẩn cấp không có thuốc ngay phải dùng tạm thuốc quinidine là một loại thuốc về tim có tác dụng gần giống quinine để trị tạm, tương đối cũng khá công hiệu.

Hiện nay một loại thuốc mới là Mefloquine khá công hiệu và ít gây phản ứng cũng đã được bán trên thị trường khoảng vài tháng nay dưới tên Lariam để tri bệnh sốt rét Chỉ cần uống một liều 5 viên thuốc này loại 250 mg có thể trị sốt rét cả hai loại Plasmodium falciparum và vivax. Thuốc phải uống lúc bụng no và phải uống nhiều nước, ít nhất 8 oz nước đi kèm. Riêng ký sinh trùng sốt rét loại vivax vì dễ trở thành kinh niên phải uống thêm loại thuốc Primaquine 15 mg một ngày trong hai tuần lễ để trị ký sinh trùng loại này ẩn nấp trong gan.

Vấn đề ngừa bệnh sốt rét cho những người đi du lịch tại các nước còn nhiều bệnh sốt rét như Việt Nam, điều quan trọng là ngừa muỗi đốt. Ngoài ra, nên uống thuốc để ngừa. Uống thuốc ngừa sốt rét có thể dùng Chloroquine 500 mg uống chung với thuốc Fansidar một viên, uống một tuần một lần. Nên uống khoảng một hay hai tuần trước khi đi du lịch. Trong suốt thời gian du lịch phải uống đều mỗi tuần một lần và từ 4 đến 6 tuần sau khi đã trở lại Hoa Kỳ.

Thuốc Chloroquine và nhất là Fansidar uống dễ gây phản ứng nên phải cẩn thận. Có thai không dùng được. Uống nếu bị phản ứng ngoài da phải ngưng ngay. Uống lâu đôi khi có thể ảnh hưởng làm thiếu máu.

Với thuốc Mefloquine (Lariam) như đã nói trên, phản ứng tương đối ít hơn nên hiện nay có thể dùng để ngừa bệnh sốt rét khi đi du lịch tại xứ có nhiều bệnh sốt rét như Việt Nam. Cách uống là một viên 250 mg một tuần một lần trong bốn tuần rồi sau đó cứ hai tuần một lần. Khi trở lại Hoa Kỳ phải tiếp tục thêm bốn tuần lễ nữa để chắc chắn hẳn.

Tóm lại, bệnh sốt rét là bệnh những người Việt Nam mới sang định cư tại Hoa Kỳ hoặc những người đi du lịch về Việt Nam có thể mắc phải dễ dàng. Vấn đề chính là nhận biết và định bệnh chính xác và chữa trị sớm để tránh những biến chứng nguy hiểm. Ngừa bệnh này là điều quan trọng với tránh muỗi cận ở các vùng có nhiều muỗi và có thể dùng thuốc ngừa đúng cách để ngăn chặn bệnh này.