30. HOA KHÔI “XÀ BÔNG” BA THIỆU (1876 - 1894) SÀI GÒN LƯU DANH
Ngày nay ở Sài Gòn có đường mang tên doanh nhân Trương Văn Bền (1883‒1956) ở bên Quận 7, một trường hợp hiếm hoi trên thế giới, bởi nhà đại tư bản thường khó được lưu tên đường, nếu không làm điều gì thật ý nghĩa cho cộng đồng, dân sinh. Có một người đẹp gắn liền với ông cũng nổi tiếng và nhiều ý nghĩa không kém, nhưng giờ đây danh tính gần như chồng chéo, đó là: “Cô Ba xà bông”.
.
Người con gái thứ hai trong gia đình, khi có chồng, miền Nam thời trước thường gọi là “cô ba”. Cả miền Nam thì có biết bao nhiêu cô ba, chẳng thể nào đếm xuể, trong đó có vai người cực kì nổi tiếng, ví dụ như cô ba Thiệu ‒ hoa khôi bắn chết Tây bị tử hình hồi cuối thế kỷ 19; cô ba Trà ‒ hoa khôi vũ trường thời Ngô Đình Diệm; cô ba xà bông ‒ hoa khôi mỹ phẩm từ thời tiền chiến đến nay... Cả ba cô này đều có liên hệ ít nhiều đến cuộc đời của “chỉ huy trưởng kỹ nghệ” (captains of industry) Trương Văn Bền, khi mà người đầu tiên làm ông ngưỡng mộ, người thứ hai cùng thời và người thứ ba là vợ. Chẳng biết ông lấy hình mẫu người nào để đặt tên cho nhãn hiệu xà bông Cô Ba nổi tiếng gần trăm năm?
Dù có một sự thật là hình chụp gia đình Trương Văn Bền có hình người phụ nữ (là vợ ông) và hình trên cục xà bông khá giống nhau, nhưng chưa hẳn vì thế mà hình trên cục và vỏ xà bông là vợ ông. Bởi thời đó, về thời trang và bới tóc, những phụ nữ quý tộc có phong cách khá tương đồng, chuộng một vài kiểu mẫu mực.
Trong hồi ký của mình, Trương Văn Bền viết:
“...Tôi đang tìm kiếm tên nào kêu, dễ gọi, dễ nhớ để đặt tên cho xà-bông mà chưa kiếm ra. Ngoài Bắc, phong trào cách mạng Việt Nam Quốc dân Đảng do Nguyễn Thái Học cầm đầu nổi lên nhiều chỗ và đã bị thất bại đau đớn, đến lúc Tây xử tử họ ở Yên Bái thì mười người như một, trước khi đút đầu vô máy chém đều bình tĩnh hô to: ‘Việt Nam vạn tuế’ gây một luồng dư luận sôi nổi ở trong nước và thế giới.
Tôi không bỏ lỡ, vội chụp lấy vụ này, lấy tên Việt Nam đặt cho xà-bông, gọi Savon Việt-Nam để nêu lòng ái quốc đang bồng bột ở trong xứ, xà-bông Việt Nam là của người Việt làm cho người Việt, người Việt yêu nước phải dùng đồ Việt Nam”.
Trong ký sự Một Tháng ở Nam Kỳ (1918), học giả Phạm Quỳnh viết: “...Ông Trương Văn Bền là một nhà công nghiệp to ở Chợ Lớn, năm trước cũng có ra xem hội chợ ở Hà Nội, đem xe hơi ra đón các phái viên Bắc Kỳ về xem nhà máy dầu và nhà máy gạo của ông ở Chợ Lớn. Xem qua cái công cuộc ông gây dựng lên, đã to tát như thế mà chúng tôi thấy hứng khởi trong lòng, mong mỏi cho đồng bào ta ngày một nhiều người như ông, ngõ hầu chiếm được phần to trong trường kinh tế nước nhà và thoát ly được cái ách người Tàu về đường công nghệ thương nghiệp”.
Điều này chứng tỏ tinh thần quốc gia đại sự của Trương Văn Bền khá lớn, nên khi chọn thương hiệu, dù đề tiếp thị cho thật kêu, thì vẫn ẩn chứa một ẩn ý về thái độ chính trị.
Cô ba tên Thiệu (sau này gọi thành danh từ chung “Ba Thiệu”, có nơi viết Ba Kiều) là con gái ông Nguyễn Trung Chánh ở Trà Vinh (thầy thông chánh), vì trả thù cha và bảo vệ nhân phẩm của mẹ mà lập kế giết một quan chức người Pháp, nên bị tòa đại hình Mỹ Tho kết án ngày 19/6/1893 và bị xử tử ngày 18/1/1894 tại Trà Vinh, năm đó 18 tuổi. Không có tư liệu cụ thể về cô Ba Thiệu, nhưng theo báo chí đương thời, lấy năm xử tử trừ số tuổi thành ra năm sinh (?). Có giai thoại kể rằng cô từng là hoa khôi năm 17 tuổi, nhưng không se sua, không bị Tây hóa về lối sống, mà vẫn giữ sự thanh lịch của nề nếp cũ, Trương Văn Bền cảm kích cả hai điều này, nên đặt tên thương hiệu cũng dễ hiểu.
Có điều chắc chắn, cô Ba Thiệu không thể là vợ của Trương Văn Bền như vài tư liệu đã viết, vì lúc cô này mất, ông Bền mới 11 tuổi.
Nhà nghiên cứu Vương Hồng Sến trong Sài Gòn Năm Xưa (1960) cũng viết: “Trong giới hoa khôi, nghe nhắc lại, trước kia, hồi Tây mới đến, có Cô Ba, con gái thầy thông chánh, là đẹp không ai bì; đẹp tự nhiên, không răng giả, không ngực cao su nhân tạo, tóc dài chấm gót, bới ba vòng một ngọn, mướt mượt và thơm phức dầu dừa mới thắng, đẹp không vì son phấn giả tạo, đẹp đến nỗi nhà nước in hình vào con tem nhà Thơ Dây Thép (Bưu Điện), và một hiệu buôn xà bông xin phép họa hình làm mẫu rao hàng: xà bông Cô Ba”.
Nhiều nơi đã viết: Trên hộp xà bông của hãng là hình một trong những mỹ nhân nức tiếng Sài Gòn lúc bấy giờ ‒ cô Ba. Xà bông cô Ba xuất hiện trên khắp các báo chí với lời kêu gọi: “Dùng xà bông xấu, mục quần áo” và: “Người Việt Nam nên xài xà bông của Việt Nam”.
Những ai thắc mắc có thể hỏi: bắn Tây thì làm sao được in hình lên tem của Tây? Cái này công sức thuộc về Trương Văn Bền, khi ông mờ hóa được danh phận thật của Ba Thiệu bằng cái tên chung chung: Cô Ba.
Xà bông Cô Ba thời bấy giờ nổi tiếng và chiếm phần lớn thị phần nội địa, lấn át cả xà bông nhập khẩu từ Pháp. Nó còn được xuất khẩu sang Hương Cảng, Ma Cau, Thượng Hải, Singapore, Marseille, Paris, Phi châu... Theo nghiên cứu của Nguyễn Đức Hiệp thì: “Vai trò quan trọng của ông [Bền] trong địa hạt phát triển canh nông, kỹ nghệ, kinh tế tài chính được đánh giá cao trong xã hội. Ông được bầu làm hội viên của Đại hội đồng Kinh tế lý tài Đông Dương (Grand Conseil des Intérêts économiques etfinanciers de l’Indochine) năm 1929. [...] Trong Đại hội đồng, ông đã có nhiều đóng góp sửa đổi nhiều chính sách kinh tế bảo vệ quyền lợi người dân bản xứ và người nghèo khó ở Nam Bộ”. Với những đóng góp to lớn về tài chính, sức ảnh hưởng và cách lăng-xê có chiến lược, ông đã “điển hình hóa” được hình tượng cô Ba Thiệu vào con tem “cô Ba, hoa khôi Nam kỳ” (?), thông qua sức sống mãnh liệt của xà bông Cô Ba.
Cũng cần nói thêm, thời cao điểm, mỗi tháng xà bông Cô Ba sản xuất khoảng 1.500 tấn; ngay khi Hãng xà bông Trương Văn Bền và các con được thành lập (1932) tại đường Quai de Cambodge (trước chợ Kim Biên bây giờ), họ đã sản xuất 600 tấn mỗi tháng. Cho đến trước năm 1995, xà bông Cô Ba vẫn phổ biến khắp Việt Nam; khi liên doanh với Tập đoàn P&G (1995), phần lớn thương hiệu nội bị xóa sổ, chỉ xà bông Cô Ba được ngoại trừ, vì tính tiền phong và bản sắc nội địa của nó. Đến nay (qua Công ty Phương Đông), xà bông Cô Ba vẫn tồn tại như là một kỷ niệm thơm tho trong hệ thống siêu thị Co.op Mart, dù người mua ngày một ít đi.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, nơi cạnh tranh là công khai, sòng phẳng, một hành động hữu hiệu tại địa phương như Trương Văn Bền và một biểu tượng tinh tế như hoa khôi Ba Thiệu trong xà bông Cô Ba có thể trở thành một cách đi để người Việt noi theo chăng? Và hơn 100 năm qua, liệu đã có một hoa khôi nào tại Việt Nam có sức lan tỏa thiết thực và lành mạnh như hình ảnh của cô Ba Thiệu?
La Hán Phòng, 18/5/2013.