Chương 18 LẤP ĐẦY NHỮNG KHOẢNG TRỐNG: KIẾN TẠO CÁC CẤU TRÚC

Phát hiện vĩ đại nhất trong thế hệ của tôi là con người có thể thay đổi cuộc đời mình bằng cách thay đổi thái độ của mình.

William James

Không phải là ta thấy những điều khác biệt, mà đó là ta nhìn theo những cách khác nhau.

Carl Jung

Xử lý những ký ức sang chấn là một chuyện, đối mặt với khoảng trống bên trong lại là chuyện hoàn toàn khác, những lỗ hổng trong tâm hồn vì chẳng ai cần mình, chẳng ai nhìn thấy mình, và mình không được phép nói ra sự thật. Nếu khuôn mặt của bố mẹ bạn không bao giờ sáng lên khi họ nhìn bạn thì sẽ thật khó cho bạn để biết thế nào là được yêu và trân trọng. Nếu bạn đến từ một thế giới khó hiểu, đầy bí mật và sợ hãi, thì bạn hầu như không thể tìm được từ ngữ để diễn tả những gì bạn đã chịu đựng. Nếu bạn lớn lên mà không ai chào đón bạn và bạn bị bỏ rơi thì quả là một thách thức lớn để bạn có được sự tự ý thức từ bên trong và hiểu giá trị của bản thân.

Nghiên cứu do Judy Herman, Chris Perry và tôi thực hiện (xem chương 9) cho thấy đối với những người khi còn nhỏ đã có cảm nhận là mình không được ai mong đợi và những người không nhớ cảm giác an toàn với bất cứ ai khi lớn lên thì các liệu pháp tâm lý thông thường thường không giúp ích gì được cho họ, có lẽ bởi vì họ không thể kích hoạt được những dấu vết cũ của cảm giác được ai đó chăm sóc.

Tôi có thể nhìn thấy điều này ngay cả ở những bệnh nhân tiến triển tích cực nhất của tôi. Mặc dù họ nỗ lực trong việc điều trị và có thành tựu trong cuộc sống cá nhân lẫn công việc nhưng họ không thể xóa đi những dấu ấn tàn phá của một bà mẹ đang quá chán nản để nhận ra sự có mặt họ hoặc một người cha đối xử với họ như thể ông chưa bao giờ muốn họ được sinh ra. Rõ ràng là về cơ bản, cuộc sống của họ sẽ thay đổi chỉ khi họ có thể xây dựng lại những bản đồ ngầm ẩn đó. Nhưng bằng cách nào? Làm sao chúng ta có thể giúp mọi người làm quen được với những cảm giác ở bên trong, thứ mà họ đã không có vào thuở thiếu thời?

Tôi đã thoáng thấy một câu trả lời khả thi khi tôi tham dự một buổi hội thảo của Hiệp hội Tâm lý Trị liệu Cơ thể Hoa Kỳ (United States Association for Body Psychotherapy) vào tháng 6/1994. Trong giờ giải lao của hội thảo, tôi nhận thấy có một nhóm người trông rất khác biệt so với các nhóm đồng nghiệp chuyên gia thần kinh của tôi. Cách họ nói chuyện với nhau, cử chỉ và điệu bộ của họ đầy sức sống và có tính tương trợ – một kiểu tương tác thể chất có qua có lại vốn là bản chất của sự đồng điệu.

Tôi nhanh chóng bắt chuyện với ông Albert Pesso, một cựu vũ công có thể hình rắn chắc, lúc bấy giờ đã 70 tuổi. Ở ông toát lên vẻ tử tế và tự tin. Ông nói với tôi rằng ông đã tìm thấy một cách để thay đổi, về cơ bản, mối quan hệ của con người với chính cơ thể họ. Sự nhiệt tình của ông thật dễ lây truyền, nhưng tôi đã hoài nghi và hỏi liệu ông có chắc chắn có thể thay đổi các thiết lập của hạch hạnh nhân hay không. Không hề phiền lòng bởi thực tế là không ai đã từng thử nghiệm phương pháp của ông một cách khoa học, ông tự tin đảm bảo với tôi rằng ông có thể.

Pesso sắp tiến hành một hội thảo về “Liệu pháp tâm vận động PBSP” (PBSP psychomotor therapy) và ông mời tôi tham dự. Nó không giống như bất kỳ công việc nhóm nào mà tôi từng thấy. Ông lấy một cái ghế thấp ngồi đối diện với một phụ nữ tên Nancy, người ông gọi là “nhân vật chính”, những người tham gia khác ngồi trên những chiếc gối đặt xung quanh. Sau đó, ông mời Nancy nói về những gì đang gây rắc rối cho CỐ, thỉnh thoảng tranh thủ lúc Nancy ngừng nói, ông lại làm “nhân chứng” cho những gì ông quan sát được, ví dụ: “Một nhân chứng có thể thấy cô chán nản đến mức nào khi nói về việc cha cô rời bỏ gia đình”. Tôi đã rất ấn tượng trước cách ông cẩn thận theo dõi những thay đổi tinh tế trong tư thế cơ thể, nét mặt, giọng nói và ánh mắt, những biểu hiện không lời của cảm xúc (đây được gọi là quan sát vi biểu hiện (microtracking) trong liệu pháp tâm vận động).

Mỗi lần Pesso làm một “lời khai nhân chứng”, mặt và cơ thể của Nancy thư giãn ra một chút như thể cô cảm thấy an ủi khi được nhìn thấy và được xác nhận. Những bình luận thầm lặng của ông đường như tiếp thêm can đảm để cô tiếp tục tiến sâu hơn vào vùng ký ức đau thương. Khi Nancy bắt đầu khóc, ông nhận thấy rằng không ai đáng phải chịu đựng quá nhiều đau khổ một mình và ông hỏi cô muốn chọn ai đó ngồi bên cạnh cô không đông gọi đây là “người liên lạc”), Nancy gật đầu. Sau khi nhìn khắp căn phòng, cô chỉ vào một người phụ nữ trung niên trông có vẻ phúc hậu. Pesso hỏi Nancy muốn người liên lạc của cổ ngồi ở đâu. “Ngồi ngay đây!” – Nancy nói dứt khoát, chỉ vào một cái gối ở bên phải của cô.

Tôi rất kinh ngạc. Con người dùng nửa bán cầu não phải để xử lý các mối quan hệ thuộc về không gian và nghiên cứu của chúng tôi đã cho thấy dấu vết của sang chấn chủ yếu nằm ở bán cầu não phải (xem chương 3). Sự quan tâm, không tán thành và thờ ơ đều được chuyển tải chủ yếu bằng nét mặt, giọng nói và cử chỉ cơ thể. Theo nghiên cứu gần đây, có tới 90% thông tin giao tiếp của con người xảy ra ở thế giới không lời, nằm ở bán cầu cầu phải? và công trình của Pesso dường như chủ yếu định hướng đến bán cầu não phải này. Khi hội thảo tiếp tục, tôi cũng bị ảnh hưởng bởi sự hiện diện của người liên lạc dường như đã giúp Nancy chịu đựng được những trải nghiệm đau đớn mà cô đào bới lên.

Nhưng điều kỳ lạ nhất chính là cách Pesso tạo ra hoạt cảnh, ông gọi đó là “cấu trúc” quá khứ của nhân vật chính. Khi các kịch bản được mở ra, các thành viên của nhóm được yêu cầu đóng vai những người quan trọng trong cuộc sống của nhân vật chính, như cha mẹ và các thành viên khác trong gia đình, để “thế giới bên trong” bắt đầu hình thành trong không gian ba chiều.

Các thành viên của nhóm cũng được mời tham gia đóng vai người bố người mẹ lý tưởng, những người mang lại sự hỗ trợ, yêu thương và bảo vệ mà nhân vật chính đã không nhận được vào những khoảnh khắc quan trọng trong quá khứ. Thế là các nhân vật chính trở thành đạo diễn các vở kịch của họ, dựng nên một quá khứ mà họ đã không bao giờ có. Và rõ ràng là những kịch bản tưởng tượng tuyệt vời ấy đã giúp cơ thể lẫn tinh thần họ nguôi ngoai phần nào. Kỹ thuật này có khắc lên được dấu ấn về sự an toàn và an ủi bên cạnh cảm giác sợ hãi và nỗi đau bị bỏ rơi vốn đã định hình trong bộ não và tâm trí của họ hàng chục năm qua hay không?

Vì bị cuốn hút bởi tiềm năng chữa lành trong phương pháp của Pesso nên tôi đã háo hức nhận lời mời đến thăm nhà của ông ở miền nam New Hampshire. Sau khi ăn trưa dưới gốc cây sồi già, Pesso yêu cầu tôi cùng tham gia tạo dựng một cấu trúc.

Đã nhiều năm tìm hiểu về phân tâm học nên tôi không nghĩ mình có thể bộc lộ ra điều gì lớn lao về chính mình. Lúc ấy, tôi là một người đàn ông có chuyên môn, ở độ tuổi 40 và có gia đình, tôi nghĩ cha mẹ tôi là những người cao tuổi đang cố gắng tạo lập cho chính họ một cuộc sống tươm tất lúc về già. Tôi đương nhiên không nghĩ là cha mẹ có thể có ảnh hưởng gì lớn lên tôi.

Vì thiếu người nên Pesso yêu cầu tôi chọn một đồ vật nào đó đóng vai cha tôi. Tôi chọn một chiếc ghế bành và yêu cầu Pesso đặt nó trước mặt tôi cách khoảng 2,5 mét, hơi lệch về phía bên trái. Rồi ông hỏi tôi có muốn đưa mẹ tôi vào phòng không. Tôi đã chọn một cái đèn lớn, cao bằng cỡ cái ghế bành. Sau đó, tôi lại chọn cái hộp khăn giấy đại diện cho người bạn thân nhất của tôi, cái gối tượng trưng cho vợ, hai cái gối nhỏ tượng trưng cho hai con của tôi.

Sau một thời gian, tôi quan sát cảnh quan bên trong của tôi: hai vật thể to lớn, tối, có tính hăm dọa đại diện cho cha mẹ tôi, các đồ vật nho nhỏ đại diện cho vợ, con và bạn bè của tôi. Tôi đã kinh ngạc. Tôi đã tạo lại hình ảnh bên trong của tôi về cha mẹ tôi: những người rất nghiêm khắc với tôi khi tôi là một cậu bé. Ngực tôi thắt lại và tôi dám chắc rằng giọng nói của tôi còn nghẹn ngào hơn. Tôi không thể phủ nhận những gì bộ não không gian của tôi đã tiết lộ: Cấu trúc đã cho phép tôi hình dung bản đồ ngầm ẩn của tôi về thế giới.

Khi tôi nói với Pesso điều tôi vừa khám phá ra, ông gật đầu và hỏi tôi có muốn cho phép ông ấy thay đổi quan điểm của tôi không. Tôi hơi hoài nghi lời ông nhưng tôi thích Pesso và tò mò về phương pháp của ông, vì vậy tôi ngập ngừng đồng ý. Ông liền đứng chen vào giữa tôi và chiếc ghế dài cùng cái đèn, khiến hai món đồ vật này khuất khỏi tầm nhìn của tôi. Ngay lập tức, tôi cảm thấy một sự phóng thích sâu trong cơ thể, Cơn co thắt ở ngực tôi giảm đi và hơi thở của tôi trở nên thư thái. Vào lúc đó, tôi quyết định sẽ trở thành học trò của Pesso*.

⚝ ✽ ⚝

TÁI CẤU TRÚC NHỮNG BẢN ĐỒ TÂM TRÍ

Khi phóng chiếu thế giới bên trong của bạn vào cấu trúc không gian ba chiều, nó cho phép bạn xem xét những gì đang xảy ra trong cái nhà hát tâm trí và cho bạn một cái nhìn rõ ràng hơn về phản ứng của bạn với những con người và sự kiện trong quá khứ. Khi bạn định vị trí cho những người quan trọng trong đời mình, bạn có thể ngạc nhiên trước những kỷ niệm, suy nghĩ và cảm xúc bất ngờ xuất hiện. Sau đó, bạn có thể thử nghiệm di chuyển các mảnh ghép xung quanh trên bàn cờ bên ngoài mà bạn đã tạo ra và xem nó ảnh hưởng đến bạn như thế nào.

Dù các cấu trúc có liên quan đến đối thoại nhưng liệu pháp trị liệu tâm vận động không giải thích hoặc diễn dịch quá khứ. Thay vào đó, nó cho phép bạn cảm nhận những gì bạn cảm nhận trước đó, để hình dung những gì bạn đã thấy và để nói những gì bạn không thể nói vào lúc nó thực sự xảy ra. Giống như bạn có thể tua lại bộ phim cuộc đời mình và viết lại những cảnh phim quan trọng. Bạn có thể chỉ đạo những diễn viên của mình làm những điều họ không làm trong quá khứ, chẳng hạn như không cho cha của bạn đánh mẹ bạn. Những hoạt cảnh này có thể kích thích những cảm xúc mãnh liệt. Ví dụ, khi bạn đặt “người mẹ thực sự” đứng ở góc, cúi mình trong nỗi kinh hoàng, bạn có thể cảm thấy một khát vọng sâu xa bảo vệ bà ấy và nhận ra bạn đã cảm thấy bất lực đến nhường nào khi còn nhỏ.

Nhưng nếu sau đó bạn tự tạo ra một người mẹ lý tưởng, người có thể chống lại cha của bạn và là người biết phải làm gì để không bị mắc kẹt trong một mối quan hệ ngược đãi, bạn có thể cảm nhận được cảm giác thanh thản ở bên trong, trút bỏ gánh nặng của cảm giác tội lỗi và bất lực đó. Hoặc bạn có thể đối mặt với người anh trai từng đối xử ác độc với bạn khi bạn còn nhỏ và sau đó tạo ra một người anh trai lý tưởng, luôn che chở bạn, luôn là hình mẫu cho bạn noi theo.

Công việc của đạo diễn/nhà trị liệu và các thành viên khác trong nhóm là cung cấp cho nhân vật chính sự trợ giúp cần thiết để họ có thể khám phá bất cứ điều gì mà họ quá sợ hãi để tự khám phá. Sự an toàn của nhóm cho phép bạn nhận thấy những điều mà bạn đã che giấu mình, thường là những điều bạn cảm thấy xấu hổ nhất. Khi bạn không còn phải che giấu nữa, cấu trúc cho phép bạn đặt sự xấu hổ ở nơi nó thuộc về - vào những nhân vật ngay trước mặt bạn, đại diện cho những người làm bạn tổn thương và làm bạn cảm thấy bất lực khi còn nhỏ.

Cảm thấy an toàn có nghĩa là bạn có thể nói với người đang đóng vai bố của bạn những điều mà bạn muốn nói với ông khi bạn 5 tuổi. Bạn có thể nói với người đóng vai người mẹ chán nản và sợ hãi của bạn rằng bạn cảm thấy rất buồn, rất tồi tệ khi không thể chăm sóc, bảo vệ mẹ trước những lần bạo hành của bố. Bạn có thể trải nghiệm và khám phá sự xa cách hay sự gần gũi khi bạn di chuyển xung quanh những người đóng vai.

Nếu tham gia tích cực, bạn có thể hóa thân trong một hoạt cảnh theo một cách mà bạn không thể làm được khi bạn chỉ đơn giản kể lại một câu chuyện. Và khi bạn tái hiện thực tế trải nghiệm của bạn, các nhân chứng sẽ bầu bạn cùng bạn, phản ánh những thay đổi trong tư thế, nét mặt và giọng nói của bạn.

Theo kinh nghiệm của tôi, việc tải trải nghiệm trong hiện tại một câu chuyện quá khứ và tái diễn chúng trong một “nơi” có tính khuyến khích và an toàn có thể giúp chúng ta tạo ra những ký ức bổ sung mới: những trải nghiệm mới có tính đồng điệu và yêu thương cao hơn, giúp bảo vệ bạn khỏi những hiểm nguy. Những cấu trúc này không xóa đi những ký ức tồi tệ, cũng chẳng trung hòa chúng như EMDR. Thay vào đó, một cấu trúc cung cấp những lựa chọn mới, nghĩa là một ký ức thay thế cho bệnh nhân, trong đó những nhu cầu cơ bản của họ được đáp ứng và họ nhận được tình yêu thương, được bảo vệ chu đáo.

⚝ ✽ ⚝

SỬA CHỮA QUÁ KHỨ

Tôi xin nêu một ví dụ từ một hội thảo mà tôi chủ trì cách đây không lâu tại Viện Esalen ở Big Sur, California, Mỹ.

Maria là một phụ nữ người Philippines mảnh dẻ, hoạt bát, đang độ tuổi 40. Trong hai ngày đầu trị liệu với tôi, cô là một người rất dễ chịu và dễ hợp tác với việc khám phá tác động lâu dài của sang chấn và tự học những kỹ thuật tự điều chỉnh. Nhưng giờ đây, khi ngồi trên chiếc gối cách tối khoảng 2 mét, trông cô vô cùng sợ hãi, suy sụp. Tôi tự hỏi không biết có phải cố đã xung phong làm nhân vật chính tại hội thảo chỉ để làm vừa lòng người bạn gái đi cùng cô hay không.

Tôi bắt đầu bằng cách khuyến khích Maria để ý những gì đang xảy ra bên trong cô ấy và chia sẻ bất cứ điều gì nảy ra trong tâm trí. Sau một khoảng lặng dài, cô nói: “Tôi không thể cảm thấy bất cứ điều gì trong cơ thể của tôi. Tâm trí của tôi trống rỗng”. Quan sát nội tâm căng thẳng của cô, tôi trả lời: “Một nhân chứng có thể thấy bạn lo lắng đến mức tâm trí của bạn trống rỗng và bạn không cảm thấy gì sau khi tình nguyện làm một cấu trúc. Có đúng vậy không?” “Vâng!” - cô trả lời, nghe có vẻ nhẹ nhõm.

“Nhân chứng” bước vào cấu trúc ngay từ đầu và nhận vai trò là một nhà quan sát, chấp nhận mọi sự của nhân vật chính mà không phán xét. Nhà quan sát làm việc đó bằng cách phản ánh trạng thái cảm xúc của nhân vật chính và ghi nhận ngữ cảnh mà trạng thái đó xuất hiện (như khi tôi đề cập đến việc “tình nguyện làm một cấu trúc” của Maria). Cảm thấy rõ mình được lắng nghe và được nhìn thấy là điều kiện tiên quyết để một người cảm thấy an toàn, điều này rất quan trọng khi chúng ta khám phá khu vực nguy hiểm của sang chấn. Một nghiên cứu thần kinh đã chỉ ra rằng khi một người được nghe lời tuyên bố phản ánh trạng thái bên trong của họ thì hạch hạnh nhân sẽ sáng lên như để nhấn mạnh tính chính xác của phản xạ.

Tôi khuyến khích Maria tiếp tục tập trung vào hơi thở và những cảm nhận của cơ thể cô. Sau một khoảng thời gian dài im lặng nữa, cô bắt đầu ngập ngừng nói: “Làm việc gì tôi cũng thấy sợ. Trông thì có vẻ tôi không sợ, nhưng thật ra tôi luôn phải thúc ép mình. Khó khăn lắm tôi mới có thể đến được đây”. Tôi phản ánh: “Một nhân chứng có thể thấy cô cảm thấy khó chịu như thế nào khi cô ở đây”, cô ấy gật đầu, từ từ thẳng lưng lên, tín hiệu này cho thấy cô ấy hiểu lời tôi.

Cô tiếp tục nói: “Tôi lớn lên với suy nghĩ rằng gia đình tôi là bình thường. Nhưng tôi luôn sợ cha tôi. Tôi chưa bao giờ cảm thấy được ông quan tâm. Ông ấy không bao giờ đánh tôi mạnh như khi ông đánh anh chị em của tôi, nhưng tôi có một cảm giác sợ hãi tràn ngập”. Tôi ghi nhận rằng một nhân chứng có thể nhìn thấy cô ấy sợ hãi khi nói về cha mình, sau đó tôi đã mời cô chọn một thành viên trong nhóm để đóng vai người cha.

Maria nhìn quanh phòng rồi chọn Scott - một nhà sản xuất video có tính tình nhẹ nhàng, anh là một thành viên sôi nổi, thường nhiệt tình hỗ trợ các thành viên của nhóm. Tôi đưa cho Scott phần lời thoại của anh ấy: “Tôi xin ghi danh làm người cha thực sự của bạn, người đã làm bạn sợ khi bạn còn là một cô bé”. Scott lặp lại (lưu ý rằng lời thoại này chỉ mang tính xác lập chính xác tính chất cuộc đối thoại giữa vai Scott đóng và Maria).

Sau đó, tôi hỏi Maria muốn người cha thực sự của mình đứng đâu, cô chỉ cho Scott đứng cách cô khoảng 3,5 mét, hơi chếch bên phải của cô và quay mặt đi. Chúng tôi bắt đầu thực hiện hoạt cảnh và mỗi khi tôi xây dựng một cấu trúc, tôi rất ấn tượng về việc bán cầu não phải đã có những dự đoán chính xác đến mức nào. Nhân vật chính luôn luôn biết chính xác các nhân vật khác nhau trong cấu trúc của họ nên đứng ở đâu.

Nó cũng làm tôi ngạc nhiên, hết lần này đến lần khác, về việc làm thế nào những người đóng thế với các nhân vật quan trọng trong quá khứ của nhân vật chính lại có thể ngay lập tức giả lập được một thực tế ảo: Những người đóng thế vai dường như biến thành đúng cái người mà họ đóng thế, không chỉ đối với nhân vật chính mà còn đối với những người tham gia đóng vai khác.

Tôi khuyến khích Maria nhìn người cha của mình thật lâu. Và khi cô ấy nhìn Scott, chúng tôi có thể chứng kiến cảm xúc của cô chuyển từ sự khiếp sợ sang thương hại ông ta một cách sâu sắc như thế nào. Cô rưng rưng nghĩ về cuộc sống của cha khó khăn ra sao khi ông còn là một đứa trẻ trong Thế chiến thứ hai, cha đã nhìn thấy những người bị chặt đầu, bị buộc phải ăn cá thối rữa lúc nhúc giòi.

Các cấu trúc tạo ra một trong những điều kiện thiết yếu cho sự thay đổi sâu sắc về điều trị: trạng thái bệnh nhân nhận thức được cùng một lúc quá khứ lẫn hiện tại. Nghĩa là Maria biết mình là người lớn trong khi cô vẫn cảm nhận được cách mình đã cư xử khi còn là một đứa trẻ. Maria nổi cơn thịnh nộ hoặc thể hiện sự kinh hãi với người có nghĩ đã từng lạm dụng mình trong khi cô vẫn nhận thức rõ rằng mình đang nói chuyện với Scott – người chẳng có nét nào giống với cha cô. Cùng một lúc, Maria trải qua những cảm xúc phức tạp của lòng trung thành, dịu dàng, giận dữ và khao khát, nghĩa là những cảm xúc mà một đứa trẻ thường cảm thấy đối với cha mẹ của mình.

Khi Maria bắt đầu nói về mối quan hệ của cô và cha khi cô còn là một cô bé, tôi vẫn tiếp tục phản chiếu những biểu cảm của cô. Cô nói rằng cha cô đã đối xử vô cùng tàn độc với mẹ cô. Ông không ngừng chỉ trích chế độ ăn kiêng của bà, cơ thể của bà, việc nội trợ của bà. Mỗi lần nghe cha mắng nhiếc mẹ, Maria luôn sợ thay cho bà.

Maria mô tả mẹ cô là người biết yêu thương và ấm áp. Cô không thể sống sót nếu không có bà. Bà thường an ủi cô mỗi lần cô bị cha đánh, nhưng bà đã không làm bất cứ điều gì để bảo vệ cô khỏi cơn thịnh nộ của ông. Maria nói: “Tôi nghĩ mẹ có rất nhiều nỗi sợ trong lòng. Tôi có cảm giác mẹ đã không bảo vệ chúng tôi bởi vì bà cảm thấy bị mắc kẹt”.

Vào lúc này, tôi gợi ý rằng nên cho nhân vật người mẹ của Maria xuất hiện trong cấu trúc. Maria nhìn quanh nhóm một lượt và mỉm cười rạng rỡ khi cô mời Kristin – một cô gái tóc vàng, một nghệ sĩ người Scandinavia – đóng vai mẹ của mình. Kristin đồng ý, cô nói: “Tôi đảm nhận vai trò làm người mẹ đúng nghĩa của bạn, người ấm áp và yêu thương bạn. Nếu không có tôi thì bạn đã không sống sót đến ngày nay, nhưng tôi đã không bảo vệ bạn khỏi người cha tồi tệ của bạn”. Maria đã chỉ Kristin ngồi trên cái gối bên phải, gần cô hơn So người cha của cô.

Tôi khuyến khích Maria nhìn Kristin và sau đó tôi hỏi: “Vậy điều gì xảy ra khi bạn nhìn mẹ?”, Maria giận dữ nói: “Không có gì cả”. Tôi ghi nhận: “Một nhân chứng sẽ thấy bạn cứng rắn như thế nào khi nhìn vào người mẹ của bạn và giận dữ nói rằng bạn không cảm thấy gì cả”. Sau một khoảng im lặng kéo dài, tôi lại hỏi: “Vậy bây giờ chuyện gì đang xảy ra?”.

Maria trông hơi suy sụp và lặp lại: “Không có gì”. Tôi hỏi cô ấy: “Cô có điều gì muốn nói với mẹ không?”. Cuối cùng, Maria nói: “Con biết mẹ đã làm hết sức mình”. Sau đó một lúc, cô nói: “Con muốn mẹ bảo vệ con”.

Khi cô ấy bắt đầu khóc thút thít, tôi hỏi cô ấy: “Điều gì đang xảy ra bên trong cô?”. “Có cái gì đó siết lấy ngực tôi, tim tôi như đang đập rất mạnh” – Maria nói. “Tôi rất buồn về mẹ, vì mẹ không thể đứng lên chống lại cha và bảo vệ hai mẹ con. Bà thu mình, giả vờ như mọi chuyện đều ổn cả, chắc tâm trí bà hẳn cũng nghĩ như thế và đó là lý do khiến tôi rất tức giận. Tôi muốn nói với bà rằng: “Mẹ ơi, khi con thấy cách mẹ phản ứng mỗi khi cha cư xử độc ác... khi con nhìn thấy vẻ mặt mẹ đầy sự ghê tởm đối với cha, con không biết vì sao mẹ lại không hét lên “Anh biến đi”. Mẹ không biết cách chống trả, mẹ thật nhu nhược. Có phần nào đó rất tốt bên trong mẹ nhưng nó không hoạt động nữa. Con thậm chí không biết mình muốn mẹ nói gì. Con chỉ muốn mẹ khác đi. Mẹ làm chuyện gì cũng sai bét, như khi mẹ chấp nhận tất cả mọi chuyện mặc dù chúng không đúng chút nào.” Tôi ghi nhận: “Một nhân chứng đã thấy bạn dữ dội như thế nào khi bạn muốn mẹ mình đứng lên chống lại cha của bạn”

Maria sau đó đã nói chuyện về việc cô ấy muốn mấy mẹ con bỏ trốn khỏi người cha, người chồng đáng sợ.

Sau đó tôi đề nghị chọn một thành viên khác trong nhóm để đại diện cho người mẹ lý tưởng của cô. Maria lại đưa mắt nhìn khắp căn phòng và chọn Ellen, một nhà trị liệu đồng thời là một nghệ sĩ biểu diễn võ thuật. Maria bảo Ellen ngồi trên gối bên phải, ngay giữa người mẹ thực sự của cô với cô. Maria yêu cầu Ellen ôm lấy cô.

Tôi hỏi: “Cô muốn người mẹ lý tưởng nói gì với cha cô?”. Cô nói: “Tôi muốn bà ấy nói rằng “Nếu anh còn nói như thế nữa, tôi sẽ dẫn bọn trẻ đi và để anh lại một mình. Mẹ con tôi sẽ không ngồi đây mà nghe những lời vớ vẩn của anh.” Ellen lặp lại những gì Maria đã nói.

Sau đó tôi hỏi: “Bây giờ thì chuyện gì sẽ xảy ra?”. Maria đáp: “Tôi thích điều này. Đầu tôi cảm thấy bớt áp lực hơn. Hơi thở của tôi tự do hơn. Giờ trong tôi đang có một điệu nhảy nhẹ nhàng linh hoạt vô cùng. Thật tuyệt!”. Tôi nói: “Một nhân chứng có thể nhìn thấy bạn rất vui khi bạn nghe mẹ bạn nói rằng bà ấy không chịu đựng cha của bạn nữa và rằng bà ấy sẽ đưa bạn đi xa khỏi ông ta”. Maria bắt đầu nức nở và nói: “Tôi đã có thể là một cô bé được sống trong một gia đình an toàn và hạnh phúc”. Tôi thấy một số thành viên trong nhóm lặng lẽ khóc, có lẽ họ cũng thầm ước mong điều ấy.

Một lúc sau, tôi gợi ý rằng đã đến lúc để triệu hồi người cha lý tưởng của Maria. Tôi có thể thấy được niềm vui trong đôi mắt của Maria khi cố quét qua nhóm, tưởng tượng ra người cha lý tưởng của cô. Cuối cùng cô ấy đã chọn Danny. Tôi đưa Danny kịch bản của anh và anh ta nhẹ nhàng nói với Maria: “Tôi đảm nhận vai trò người cha lý tưởng của bạn, người đã yêu bạn và quan tâm đến bạn, sẽ không bao giờ làm bạn hoảng sợ”. Maria hướng dẫn anh ta ngồi xuống gần mình, ở bên trái và reo lên: “Đây là cha mẹ tốt của tôi!”. Tôi đáp: “Hãy tự cho phép mình cảm nhận niềm vui khi nhìn vào một người cha lý tưởng sẽ chăm sóc cho bạn”. Maria khóc: “Thật tuyệt vời”, rồi cô vòng tay ôm lấy Danny, mỉm cười với anh ta trong nước mắt. “Tôi nhớ một khoảnh khắc thực sự gần gũi với bố tôi và đó là cảm giác này. Tôi cũng muốn có mẹ bên cạnh tôi nữa!” – cô nói. Cả người cha lẫn người mẹ lý tưởng đều ôm lấy Maria. Tôi để họ như vậy một lúc để họ có thể tiếp thu trải nghiệm này.

Chúng tôi kết thúc khi Danny nói: “Nếu tôi là người cha lý tưởng của bạn hồi đó, tôi sẽ yêu thương bạn như thế này và không bao giờ tàn nhẫn với bạn”, Ellen nói thêm: “Nếu tôi là người mẹ lý tưởng của bạn hồi ấy, tôi sẽ đứng lên vì bạn và bảo vệ bạn, không để ai làm hại bạn”. Tất cả các nhân vật sau đó đã đưa ra tuyên bố cuối cùng, kết thúc vai diễn của mình, xả vai và chính thức trở về lại là chính mình.

⚝ ✽ ⚝

VIẾT LẠI CUỘC ĐỜI MÌNH

Không ai lớn lên trong hoàn cảnh lý tưởng, chúng ta thậm chí còn không biết hoàn cảnh lý tưởng là như thế nào. David Servan Schreiber, một người bạn của tôi, từng nói: Mọi cuộc đời đều khó khăn theo cách riêng của nó. Nhưng chúng ta biết rằng, những đứa trẻ được lớn lên bên cạnh cha mẹ ổn định, biết cách biểu hiện tình cảm và suy nghĩ thì chúng thường dễ trở thành người tự tin và có năng lực. Cha mẹ vui vẻ với bạn, vui vẻ với những phát hiện và khám phá của bạn, cha mẹ giúp bạn sắp xếp sinh hoạt của mình và là tấm gương cho bạn về việc tự chăm sóc bản thân và hòa hợp với người khác.

Thiếu thốn bất kỳ điều nào trong số này cũng sẽ ảnh hưởng đến cuộc sống của trẻ. Một đứa trẻ bị bỏ rơi hoặc làm nhục liên tục có thể trở thành người thiếu tự trọng. Một đứa trẻ không được tự khẳng định mình thì khi lớn lên, nó sẽ khó có thể tự bảo vệ mình. Và hầu hết những người lớn từng bị bạo hành khi còn bé thường mang trong mình một cơn thịnh nộ âm ỉ, khiến họ mất rất nhiều năng lượng.

Các mối quan hệ của chúng ta cũng sẽ phải chịu ảnh hưởng. Ngày bé, nếu ta càng sớm phải chịu đựng nhiều nỗi đau và thiếu thốn thì khi lớn lên, ta càng có xu hướng giải thích các hành động của người khác là nhằm chống lại ta, ta càng ít hiểu biết về những khó khăn, bất an, lo lắng của người khác. Nếu ta không nhìn nhận sự phức tạp trong cuộc sống của họ thì ta có thể nghĩ rằng bất cứ điều gì họ làm cũng là để khiến ta bị tổn thương và thất vọng.

Trong các chương về cơ chế sinh học của sang chấn, chúng ta đã thấy sự sang chấn và bị bỏ rơi đã khiến con người cảm thấy cơ thể của họ không còn đem lại nguồn vui và sự dễ chịu, thậm chí không còn là một phần cần được chăm sóc và nuôi dưỡng. Khi chúng ta không thể trông cậy vào cơ thể của mình để đưa ra tín hiệu an toàn hoặc cảnh báo mà thay vào đó là ta bị các kích thích thể chất làm cho choáng ngợp thì chúng ta sẽ mất khả năng cảm thấy tự tin với chính mình, nói rộng ra là không còn thấy hòa hợp với thế giới. Khi nào mà bản đồ của họ về thế giới vẫn còn được hình thành dựa trên sang chấn, lạm dụng và bỏ bê thì họ vẫn sẽ tìm những lối đi tắt để quên lãng. Họ không muốn thử những lựa chọn mới, họ đinh ninh mình sẽ thất bại vì đoán rằng mình sẽ bị từ chối, chế giễu, mất mát. Việc thiếu thử nghiệm này bẫy mọi người vào một ma trận của sự sợ hãi, cô lập, thiếu thốn, họ không thể đón nhận những kinh nghiệm có thể giúp họ thay đổi quan điểm cơ bản của họ về thế giới.

Đây là một trong những lý do khiến những trải nghiệm sâu sắc của liệu pháp tâm vận động có giá trị đến vậy. Những người tham gia có thể an toàn phóng chiếu thực tế nội tâm của họ vào một không gian chứa đầy những con người thực, nơi họ có thể khám phá những tạp âm và hỗn độn của quá khứ. Điều này dẫn đến những “khoảnh khắc vỡ lẽ” như: “Phải, nó là như thế. Đó là điều tôi phải đối mặt. Và đó là thứ tôi cảm thấy lúc đó nếu tôi được chào đón và nâng niu”.

Nhận được một trải nghiệm cảm giác giúp họ cảm thấy được trân trọng và được bảo vệ sẽ giúp họ viết lại trải nghiệm bên trong của họ, giống như “Tôi có thể tương tác tự nhiên với người khác mà không sợ mình sẽ bị từ chối hoặc bị tổn thương”.

Các cấu trúc khai thác sức mạnh phi thường của trí tưởng tượng để biến đổi các câu chuyện bên trong ta vốn đang điều khiển và hạn chế những hoạt động của ta trong cuộc sống. Sự hỗ trợ phù hợp này sẽ giúp ta dám tiết lộ những bí mật của mình với nhà trị liệu, linh mục, và thậm chí với cả những người đã làm tổn thương ta, phản bội ta.

Bản chất ba chiều của cấu trúc sẽ làm biến đổi những thứ bị che giấu, bị cấm đoán và bị sợ hãi trở thành một thực tế hữu hình và cụ thể. Theo ý nghĩa này, nó có chút gì đó tương tự như IFS mà chúng ta đã khám phá trong chương trước. IFS gọi ra những “phần” bị tách rời mà bạn đã tạo ra để bạn có thể tồn tại và cho phép bạn xác định cũng như nói chuyện với chúng, từ đó, Cái Tôi chưa bị hư hại của bạn có thể trỗi dậy. Còn một cấu trúc tạo ra hình ảnh ba chiều của những người và những điều mà bạn phải giải quyết và cho bạn cơ hội tạo ra một kết quả khác.

Hầu hết mọi người do dự khi nhớ lại những đau đớn, thất vọng trong quá khứ vì chúng chỉ khiến họ không thể chịu đựng nổi. Nhưng khi những trải nghiệm ấy được phản chiếu và được chứng kiến thì một thực tế mới sẽ bắt đầu hình thành. Phản chiếu chính xác sẽ hoàn toàn khác so với việc bị lờ đi, bị chỉ trích và bỏ rơi. Nó cho phép bạn cảm nhận những gì bạn cảm nhận được và biết những gì bạn biết – một trong những nền tảng để phục hồi.

Sang chấn khiến người ta bị mắc kẹt lại trong việc diễn giải hiện tại theo ánh sáng của một quá khứ không thay đổi. Cảnh tượng mà bạn tái tạo trong một cấu trúc có thể hoặc không chính xác như những gì đã xảy ra, nhưng nó đại diện cho cấu trúc của thế giới nội tâm của bạn: bản đồ tâm trí của bạn và các quy tắc ngầm mà bạn đã tuân theo.

⚝ ✽ ⚝

DÁM NÓI LÊN SỰ THẬT

Tôi có hướng dẫn một nhóm cấu trúc, trong đó có một thanh niên 26 tuổi tên Mark. Năm 13 tuổi, Mark tình cờ nghe lỏm được cha mình gọi điện thoại sex với dì của anh, tức là em của mẹ anh. Mark cảm thấy bối rối, xấu hổ, đau đớn, bị phản bội và bị tê liệt. Khi anh cố gắng nói chuyện với cha mình về điều đó, anh đã gặp phải cơn thịnh nộ và phủ nhận: Cha của Mark cho rằng anh đã tưởng tượng bậy bạ, bẩn thỉu và còn buộc tội anh đang cố phá nát gia đình.

Mark không bao giờ dám kể chuyện này với mẹ mình, nhưng kể từ đó, những bí mật gia đình và đạo đức giả đã làm ô uế toàn bộ cuộc sống gia đình anh, khiến anh dần đánh đồng rằng không ai là đáng tin cả. Ngày ngày sau giờ học, anh một mình quanh quẩn trong sân bóng rổ cạnh nhà hoặc xem ti vi trong phòng riêng. Mark nghẹn ngào kể rằng mẹ anh qua đời năm anh 21 tuổi, sau đó cha anh đã cưới người dì của anh. Mark đã không được mời đến đám tang của mẹ hay đám cưới của dì.

Những bí mật như thế này trở thành độc tố bên trong, những thực tế mà bạn không được phép thừa nhận với chính mình hoặc với người khác nhưng nó vẫn trở thành khuôn mẫu cho cuộc sống của bạn. Tôi không hề biết câu chuyện quá khứ này của Mark khi anh tham gia nhóm. Anh ấy khác biệt với nhiều người bởi vẻ xa cách, lạnh lùng. Trong suốt quá trình đăng ký tham gia, anh thừa nhận rằng anh cảm thấy một đám sương mù dày đặc tách biệt anh khỏi mọi người. Tôi đã khá lo lắng về những gì anh sẽ tiết lộ một khi chúng tôi bắt đầu nhìn vào phía sau ngoại hình lạnh lẽo, vô cảm của anh.

Khi tôi mời Mark nói về gia đình mình, anh ấy nói vài lời và sau đó dường như khép mình lại nhiều hơn. Vì vậy, tôi khuyến khích anh hãy yêu cầu một “người liên lạc” để hỗ trợ anh. Mark đã chọn một thành viên tóc trắng trong nhóm tên là Richard và để Richard ngồi lên một chiếc gối bên cạnh, chạm vào vai mình. Sau đó, khi Mark bắt đầu kể câu chuyện của mình, Mark đã đặt Joe, người đóng vai người cha của anh, đứng trước mặt anh, cách 3 mét. Mark hướng dẫn Carolyn, người đại diện cho mẹ anh, hãy quỳ xuống trong một góc, giấu mặt đi. Sau đó Mark yêu cầu Amanda, người đóng vai dì của mình, đứng qua một bên, vẻ thách thức, tay khoanh trên ngực, đại diện cho tất cả những phụ nữ tính toán, tàn nhẫn và khôn ngoan đang theo đuổi đàn ông.

Nhìn lại hoạt cảnh mình vừa tạo ra, Mark ngồi thẳng, mắt mở to, rõ ràng làn sương mù đã được dỡ bỏ. Tôi nói: “Một nhân chứng có thể thấy là bạn đã giật mình khi nhìn thấy những gì mà bạn đã sắp xếp”. Mark khẽ gật đầu cảm kích, giữ im lặng và buồn bã trong một lúc. Sau đó, anh nhìn “cha” của mình, anh bùng nổ: “Đồ khốn nạn, đồ đạo đức giả, ông đã phá nát đời tôi”. Tôi mời Mark hãy đến nói với “người cha” của anh tất cả những điều anh muốn nói với ông mà bấy lâu anh chưa thể nói ra. Thế là Mark cáo buộc cha mình một tràng dài. Tôi đã hướng dẫn người đóng vai “người cha” thể hiện những phản ứng thể chất như thể vừa bị đấm mấy cú để Mark có thể thấy rằng anh đã đấm vào mặt cha mình. Tôi không hề ngạc nhiên khi Mark tự nhiên nói rằng anh luôn sợ mình sẽ không kiểm soát được cơn thịnh nộ của mình và chính nỗi sợ này đã khiến anh không dám đấu tranh cho bản thân trong trường học, tại nơi làm việc và cả trong các mối quan hệ khác.

Sau khi Mark đối mặt với “người cha” của mình do Richard đóng, tôi hỏi Mark có muốn Richard nhận một vai trò mới không, tức là làm người cha lý tưởng của anh. Tôi hướng dẫn Richard nhìn thẳng vào mắt Mark và nói: “Nếu tôi là người cha lý tưởng của anh thì lúc đó tôi đã lắng nghe anh và không cáo buộc anh có trí tưởng tượng xấu xa”. Khi Richard lặp lại điều này, Mark bắt đầu run lên: “Ôi Chúa ơi, đời tôi có lẽ đã rất khác nếu tôi có thể tin cậy cha mình và kể lại những gì đang diễn ra. Tôi có thể đã có một người cha rồi”. Sau đó, tôi yêu cầu Richard nói: “Nếu tôi là người cha lý tưởng của anh thì khi ấy tôi sẽ đón nhận sự tức giận của anh và anh sẽ có một người cha đáng tin cậy”. Mark rõ ràng đã cảm thấy thoải mái và nói rằng điều này có thể đã khiến cho mọi việc khác đi.

Rồi Mark quay sang người dì của mình. Cả nhóm choáng váng ra mặt khi anh tuôn ra một tràng những lời chửi rủa: “Đồ đàn bà đĩ thõa quỷ quyệt, đồ phản bội. Bà đã phản bội chị gái mình và hủy hoại cuộc sống của mẹ tôi. Bà phá tan gia đình của tôi”. Nói xong, Mark bật khóc. Anh ấy nói rằng anh luôn cảm thấy nghi ngờ khi có người phụ nữ nào tỏ ra quan tâm anh.

Phần còn lại của cấu trúc này mất thêm nửa giờ, trong đó chúng tôi từ từ tạo điều kiện cho Mark tạo ra hai phụ nữ mới: người dì lý tưởng, người không phản bội chị gái mình, người đã giúp đỡ gia đình Mark, vốn là một gia đình nhập cư bị cô lập; và người mẹ lý tưởng, người có được sự quan tâm và lòng tận tụy của chồng và không chết vì đau khổ. Mark đã kết thúc cấu trúc này bằng cách im lặng ngắm nhìn lại cảnh tượng anh vừa tạo ra với một nụ cười mãn nguyện trên gương mặt.

Trong suốt phần còn lại của hội thảo, Mark là một thành viên cởi mở và có giá trị của nhóm. Ba tháng sau anh ấy gửi cho tôi một e-mail cho biết trải nghiệm này đã thay đổi cuộc đời anh. Gần đây anh đã chuyển đến ở với người bạn gái đầu tiên của mình. Dù hai người đã có một số cuộc thảo luận sôi nổi về cách sắp xếp đời sống mới, anh ấy có thể đón nhận quan điểm của bạn gái mà không phải tỏ ra phòng thủ, không cảm thấy sợ hãi hoặc giận dữ, cũng không cảm thấy bạn gái đang cố gắng lấn lướt anh một cách vô lý. Anh rất ngạc nhiên khi thấy mình có thể tỏ ra không đồng ý với bạn gái và anh có thể bênh vực chính mình.

Sau đó, anh hỏi tôi xem có biết nhà trị liệu nào trong cộng đồng của anh ấy để anh nhờ người ấy hỗ trợ trong những thay đổi to lớn của cuộc đời. Tôi đã giới thiệu một đồng nghiệp của mình cho Mark.

⚝ ✽ ⚝

LIỀU THUỐC GIẢI CHO NHỮNG KÝ ỨC ĐAU THƯƠNG

Như những lớp mô phỏng tình huống cướp giật tôi từng đề cập đến ở chương 13, các cấu trúc trong liệu pháp tâm vận động có khả năng tạo ra những ký ức ảo tồn tại song song với những thực tế đau đớn của quá khứ, cho chúng ta trải nghiệm cảm giác được nhìn thấy, được ôm ấp, yêu thương, giúp đỡ. Đây này chính là liều thuốc giải độc cho những ký ức đau buồn và phản bội.

Để thay đổi, chúng ta cần phải làm quen với những thực tế trái ngược với những cảm giác tê liệt hoặc hoảng sợ do sang chấn, thay thế những cảm giác này bằng những cảm giác bắt nguồn từ sự an toàn, vui vẻ và kết nối. Như chúng ta đã thấy trong chương về EMDR, một trong những chức năng của giấc mơ là tạo ra các liên tưởng, trong đó các sự kiện ấn tượng trong ngày được kết hợp với phần còn lại của đời sống. Không giống như giấc mơ, các cấu trúc trong liệu pháp tâm vận động vẫn tuân theo các quy luật vật lý, nhưng chúng cũng có thể làm sống lại quá khứ.

Tất nhiên, chúng ta không bao giờ có thể xóa bỏ những chuyện đã xảy ra, nhưng chúng ta có thể tạo ra các kịch bản cảm xúc mới, mạnh mẽ và đủ thực để xoa dịu và đối phó với những cái cũ. Các hoạt cảnh chữa lành của cấu trúc mang lại cho người tham gia một kinh nghiệm mà họ không bao giờ nghĩ là mình có thể có: được chào đón vào một thế giới nơi mọi người vui vẻ, bảo vệ họ, đáp ứng nhu cầu của họ và làm cho họ cảm thấy an toàn và thoải mái.