NHỮNG TÂM SỰ CỦA MÁRQUEZ NHỮNG TRÁI NGỌT TRONG VƯỜN HAY NHỮNG NHÂN VẬT ĐƯỢC VAY MƯỢN
Một bạn đọc hỏi: “Từ khi đọc các tác phẩm của ông được dạy ở trường phổ thông, tôi đã ngạc nhiên nhận thấy nhân vật bá tước Marlborough không hề liên quan gì đến đất nước Colombia nhưng lại thỉnh thoảng xuất hiện trong những trang sách của ông. Và mới đây, khi đọc Tình yêu thời thổ tả tôi thấy ở gần cuối cuốn tiểu thuyết xuất hiện nhân vật Joseph Corad sang Santa Marta bán vũ khí cho chính phủ để chuẩn bị cuộc nội chiến. Tất cả điều này là thực hay chỉ là “hiện thực kỳ ảo?””
Có lẽ bài hát đầu tiên mà tôi thuộc lòng khi học ở trường dòng xứ Aracataca chính là bài mọi người vẫn gọi là “Mambrú đi chiến trận, buồn làm sao, tiếc làm sao”. Tôi đã hỏi bà ngoại ai là Mambrú mà được ca ngợi nhiều đến vậy? Bà xua tôi ra khỏi bếp với điệp khúc: “Đó là một quân nhân rất dũng cảm đã từng chiến đấu cùng với ông của cháu trong cuộc chiến tranh ở Uribe Uribe”.
Ý bà tôi nói là cuộc chiến tranh Một ngàn ngày. Sau đó khi lên cấp ba tôi được biết Mambrú chính là biệt danh của John Churchill, một vị tướng người Anh ở thế kỷ XVIII, bá tước xứ Marlborough và là hậu duệ trực hệ của Winston Churchill, một vị tướng chỉ huy trăm trận trăm thắng và là Tổng tư lệnh các lực lượng liên quân châu Âu trong cuộc chiến tranh ở Tây Ban Nha. Tuy nhiên, điều quan trọng không phải là những chiến công hiển hách của ông mà lại là một bài hát, có thể là do những anh lính quèn người Pháp sáng tác ra để chế nhạo trận thất bại cuối cùng của ông; một bài hát mà cả trẻ em và người lớn ở nhiều nước đã cùng ca bằng đủ loại ngôn ngữ.
Tôi đã lớn lên cùng ý tưởng này và đến bây giờ, khi không còn nhớ cụ thể chính xác lúc nào, tôi bỗng quay lại tin ở lời giải thích của bà ngoại và thế là tôi cho nhân vật Mambrú trở thành người anh hùng vĩ đại để đưa vào tác phẩm của mình. Kể từ cuốn tiểu thuyết đầu tiên - Bão lá úa - khi một viên sĩ quan của Đại tá Aureliano Buendía nhận ra ông ta trong ánh lửa bập bùng, giữa cái hư ảo của cơn ác mộng và đời thực, liền kêu lên: “Thật là cứt đái, đúng là tên Bá tước xứ Marlborough!” Trong Trăm năm cô đơn, mười hai năm sau, chính viên Đại tá Aureliano Buendía đã mời ông ta ngồi bên phải mình trong những dịp long trọng vào thời hoàng kim nhất của đời binh nghiệp. Ông ta bao giờ cũng mặc áo khoác bằng da hổ, đi ủng và đầu đội mũ được trang điểm bằng móng tay và răng người. Cho đến ngày hôm nay, khi nhìn lại quá khứ, tôi cũng không hiểu nổi tại sao mình lại làm điều phi lý kỳ quặc đó.
Với trường hợp nhà văn Anh Joseph Conrad xuất hiện ở chương cuối của cuốn tiểu thuyết Tình yêu thời thổ tả thì khác hẳn, vì đó là sự kiện có thật và dựa trên những tư liệu lịch sử. Sự kiện này - như trong cuốn tiểu thuyết kể lại - chính là sự hiện diện của ông Joseph K. Korzeniowski, người Ba Lan từng lưu trú mấy tháng ở thành phố Santa Marta, Colombia vào năm 1875, trên một con tàu buôn của Pháp có tên là Saint Antoine. Mục đích của ông này là bán vũ khí cho chính phủ phái tự do của Ngài Aquileo Parra trong cuộc chiến tranh chống lại các thế lực bảo thủ vừa làm loạn. Xin nói rõ là người mang tên Ba Lan đó chính là tên thật của nhà văn Anh Joseph Conrad - một trong những nhà văn vĩ đại nhất của thế kỷ đồng thời cũng là một tay buôn lậu vũ khí có tiếng khắp vùng Địa trung hải. Vì vậy không có gì ngạc nhiên khi ông nhà văn này xuất hiện ở Colombia vào thời điểm cuộc nội chiến mà chắc là ông rất quan tâm không chỉ vì mục đích thương mại mà còn cả lý do chính trị nữa.
Trước khi hiểu hết mọi ngọn ngành này thì tôi đã từng đọc cuốn tiểu thuyết Nostromo, một tác phẩm bậc thầy mà Conrad đã viết hai mươi lăm năm sau chuyến đi Colombia. Tôi đã hết sức ngạc nhiên khi nhận ra rằng những trang miêu tả cảng Zulaco ở vùng biển Caribe, nơi diễn ra các sự kiện trong cuốn tiểu thuyết lại giống hệt thành phố Santa Marta của Colombia nơi có vịnh biển kín và lặng sóng được bao quanh bằng những ngọn núi cao tuyết phủ quanh năm ngay ở vùng nhiệt đới. Không cần phải là một nhà văn thông tuệ gì mấy cũng hiểu ngay rằng Conrad đã đi vào lịch sử Colombia bằng cách buôn vũ khí.
Trò nhập nhằng hư thực này không phải là cá biệt trong các nhà văn mặc dù không phải lúc nào cũng dễ giải mã ra ngay. Khi đọc tiểu thuyết Cái chết của Artemio Cruz của nhà văn người Mexico, Carlos Fuentes, tôi cũng rất ngạc nhiên khi thấy nhân vật Đại tá Lorenzo Gavilán, người đã tham gia tích cực vào cuộc cách mạng ở Mexico sau khi rời khỏi một nhà thổ đã biến mất không một lời giải thích. Tôi đã nói chuyện nhiều lần với Carlos Fuentes, và thỉnh thoảng chúng tôi còn vui vẻ cùng nhau thử tìm cách truy tìm Ngài đại tá đi lạc này.
Sau này, khi viết Trăm năm cô đơn có lúc tôi cũng hết sức bối rối không tìm ra lối thoát xứng đáng cho một nhân vật. Tôi thấy cũng có lý khi để viên Đại tá nọ sau khi thấy cuộc cách mạng ở Mexico bế tắc liền trốn sang vùng trồng chuối ở Santa Marta. Ông ta xuất hiện với đúng tên gọi trong tiểu thuyết của Carlos Fuentes và biến mất khỏi cuộc đời bằng cái chết tức tưởi trong một cuộc thảm sát ở Macondo. Hình ảnh cuối cùng mà người ta thấy là xác chết của người đàn ông này bị bằm nát như cây chuối cùng với xác hàng ngàn người khác nằm chồng chất trên chuyến tàu hàng của quân đội để đưa đi quăng xuống biển.
Còn thêm trường hợp này nữa: trong muôn vàn lời trích dẫn, sự cóp nhặt, vay mượn từ người bạn văn đồng hương Alvaro Mutis, có những hình ảnh rất đẹp mà tôi vô cùng biết ơn ông. Nhà văn này đã cho phép tôi sao chép lại nhân vật để đưa vào cuốn tiểu thuyết Tướng quân giữa mê hồn trận. Đó là lúc tôi cần có một vị sĩ quan cao cấp người châu Âu đến thăm Simon Bolivar (người anh hùng dân tộc lãnh đạo cuộc chiến tranh giải phóng Colombia - ND). Alvaro Mutis đã tình nguyện ngưng viết một cuốn sách về Simon Bolivar để tôi có thể viết cuốn tiểu thuyết của mình mà không phải băn khoăn, ân hận gì. Tôi đã chọn một nhân vật trong cuốn tiểu thuyết Bộ mặt cuối cùng của Alvaro Mutis cho nhân vật mà tôi đang thiếu trong tác phẩm của mình. Để tránh nhầm lẫn, tôi đã phải gọi điện thoại nhờ Alvaro đánh máy các chi tiết về nhân vật này. Phải đánh máy vì tôi rất sợ kiểu chữ viết tay nguệch ngoạc nhem nhuốc như gà bới của ông. Ông rất vui vẻ đọc cho tôi chép ngay trên máy điện thoại cả một đoạn văn dài. Tôi đã bê y nguyên cả đoạn đó, không đổi một dấu chấm, dấu phẩy nào vào cuốn sách của mình.
Khi đọc xong tiểu thuyết Rayuela của Julio Cortazar, tôi liền chú ý đến đoạn mô tả khách sạn ở Paris, nơi chú bé Rocamadour đã bị chết. Đó là một nhân vật kỳ lạ nhưng không hề để lại dấu tích. Tôi cũng biết một khách sạn tương tự ở đường Dauphine nơi nhà văn người Colombia Arturo Laguado đã sống mấy năm. Vì vậy tôi cũng không thể cưỡng lại được ý định đưa vào cuốn Trăm năm cô đơn một câu nói đượm buồn về nỗi nhớ căn phòng của chú bé: “Căn phòng sặc mùi cải súp lơ luộc nơi Rocamadour đã chết”.
Trong một cuốn sách khác của tôi, mà bây giờ tôi không thể nhớ rõ, cũng có cảnh chiếc tàu ma của Victor Hugues, nhân vật chính trong tiểu thuyết Thế Kỷ Ánh Sáng của nhà văn Cuba Alejo Carpentier, từng vượt biển Caribe. Tôi cũng muốn kể lại những kỷ niệm về một người bạn mà tôi vô cùng quý trọng - nhà văn người Mexico - Juan Rulfo. Có vài lần tôi định thăm dò khả năng mượn nhân vật của ông, nhưng ông đã để tôi lơ lửng trên mây với câu trả lời nửa nạc nửa mỡ. Tuy vậy, đêm trước khi mất ông bỗng thốt ra một câu mà tôi hiểu là câu trả lời mà trước đây ông chưa bao giờ nói với tôi: “Không có nơi nào nguy hiểm hơn để tiếp tục tồn tại là vay mượn các trang sách của người khác”.