Ulma

Tôi sẽ hỏi ông ấy: Bác sĩ Sullivan, ông là bác sĩ tâm lý của tôi, chắc ông trả lời được - người ta gọi kẻ như tôi bằng danh ngữ nào đây? Con hoang? Hay “đứa con của tình yêu”? Uyển ngữ của đám ngụy quân tử nhiều khi còn tệ hơn lời lăng mạ. Tôi nào phải “đứa con của tình yêu”, bất quá thì là kết quả một cuộc tằng tịu. Tôi không biết cha tôi, người Việt. Mất bao lâu tôi mới nhận ra mình lai Âu-Á. Đấng sinh thành đã chối bỏ tình cốt nhục. Tôi mang họ mẹ, người đến một bức ảnh người tình một tuần cũng không có. Hồi tôi đi nhà trẻ thôi, bọn nhóc, bố mẹ dắt tay, đã hỏi: “Bố mày đâu? Bố mày không đến đón bao giờ à?” Còn tôi, tôi thè lưỡi, lẳng cặp vào chúng nó. Chẳng ăn thua, chúng dai như chão rách: “Ôi, nó chẳng có papa kìa! Ôi, cái Ulma thương chưa! Ôi, gà con tội nghiệp!” Tôi không khóc, nhưng cú bầm gan tím ruột. Tôi tị cả đến những đứa bố mẹ bỏ nhau: bố chúng nó lấy vợ nữa thật, nhưng dù gì cũng có mặt.

Tôi học trường Montessori. Bà ngoại là người đăng ký cho tôi. Ngoại thích phương pháp giáo dục áp dụng ở đó, và nhịn ăn nhịn mặc cho tôi vào trường. Ngoại cũng là người chờ tôi khi tan lớp. Mẹ tôi năm thì mười họa mới đến, những khi không ngáo ngơ phê thuốc.

Lily, ngoại tôi, có một nửa máu Basque. Là người may trang phục sân khấu thường xuyên thất nghiệp, ngoại làm cho những rạp hát bị khán giả ruồng rẫy. Ngoại sống eo hẹp. Thiết kế phục trang diễn viên theo yêu cầu của phụ trách phối cảnh, đặt may cổ trang, cung cấp phụ kiện diễn xuất là cả chuyện ung đầu lộng óc. Và, thỉnh thoảng, do thiếu người, ngoại kiêm luôn chân phục trang cho diễn viên. Chồng ngoại là con một ông Thổ nhập cư và một bà quê vùng Alsace. Ông ngoại đã tự tay xây một căn nhà nhỏ ở Sceaux, chỉ nhờ độc một người Ba Lan làm chui phụ việc. Việc dây dưa hàng năm, cho đến lúc ông mất. Nhà chưa xây xong. Lily bán đi khi lâm cảnh góa bụa rồi chuyển đến ở hẳn trên phố Rouvet. Quận mười chín thời bấy giờ vẫn còn là nơi không dễ sống. Ngoại chỉ tìm được một căn buồng gác cổng cũ, hướng Bắc, nhưng cửa sổ phòng ngủ trông ra một cái sân trồng nhiều cây con. Mẹ tôi hồi ấy mới bốn tuổi. Trước mẹ có một cậu con trai, bị bệnh viêm phổi cướp đi. Ông bà ngoại lại muốn con trai nữa, đã chọn sẵn tên, Justin, rồi đổi thành Justine khi mẹ cất những tiếng oe oe đầu tiên. Đến giờ, mẹ vẫn bảo mình là một kiểu “giải pháp thay thế”. Nó biện bạch cho mọi tái phạm của mẹ. Mẹ là con nghiện luống thẹn thân mình. Có gì nạp hàng hay không, mẹ vẫn rệu rạo tinh thần. Cứ cai nghiện xong, mẹ lại gần như sa ngay đường cũ. Không có khả năng làm việc lâu dài, mẹ nhận những chân lấp chỗ trống nhì nhằng. Mẹ hết làm chạy bàn, thu ngân lại đến bán hàng, thỉnh thoảng đi hái nho. Nhưng với mẹ lăn lưng bán sức là gật đầu với tha hóa. Cuối những năm sáu mươi, lúc Flower Power thắng thế, mẹ gửi tôi còn ẵm ngửa cho Lily và đi Ấn Độ cùng một nhóm hippy. Bọn họ cài hoa lên tóc, ở tu viện, sùng bái bà Blavatsky, mà mới chỉ nghe đồn về Giáo lý bí truyền của bà này. Lúc về, mẹ gầy lõ lẹo, không xu dính túi, nợ ba tháng tiền nhà, chủ nhà dọa đuổi cổ, mẹ trả chìa khóa và, bồng tôi trên tay, đi Ardèche, đến chỗ một cộng đồng baba cool. Mẹ cặp một gã xồm tự xưng là nhà hiện tượng luận. Gã ta trích dẫn Husserl lấy le với mẹ, nhưng lên giường thì tịnh không phải vụ áp phe thế kỷ, như mẹ bảo. Nhiều dị nhân khác cũng lọt mắt mẹ: một tín đồ thông thiên học tập sự, một đệ tử thuyết vật linh hâm hấp, một võ sĩ judo đọc Swedenborg, một môn đồ Fourier toan thiết lập các pha lăng… Mẹ vô tư kể chuyện đám bồ cũ, nhất là khi tôi đã qua mười sáu tuổi. Trước đó, tôi chủ yếu ở nhà ngoại.

Dưới lớp vỏ xù xì, Lily giấu một tấm lòng vàng. Ngoại không thương tôi ra ngoài mặt, không thơm, không âu yếm tôi, nhưng gò mình kham khổ nhằm đảm bảo tương lai cho tôi. Mẹ lại khác một trời một vực. Sau khi bỏ mặc tôi hàng tuần giời, mẹ hộc tốc quay về, giật tôi khỏi tay Lily, mang cho tôi nào đồ chơi mikado, nào đất nặn, nào búp bê lồng nhau, gọi tôi là Ulma cưng của mẹ, kho báu của mẹ, bế tôi vào lòng, hôn hít tôi đến ngạt thở, lấy thần thánh linh thiêng của mẹ ra thề là chúng tôi sẽ không xa nhau nữa. Lily nhấp nhổm không yên khi con gái tái xuất đưa tôi đi xa, hết nhà này sang nhà nọ, vào những nơi vắng chủ, khách sạn, chỗ mẹ chung căn buồng chín mét vuông với một nàng tín đồ Krishnamurti. Chúng tôi ba người ngủ cùng giường, giát lò xo sắt ót ét, chăn mỏng dính, ga ố bẩn, quần áo ẩm phơi trên dây giăng giữa cửa ô thoáng và cửa tủ, tường nứt nẻ. Mẹ nấu ăn bằng bếp điện, thực đơn bất di bất dịch: trưa mì ống hoặc cá nục nấu khoai tây, tối cơm cá ngừ hoặc đậu lăng. Đậu với cơm thì khê, khoai thì sống, mì thì sát nồi. Đầu bếp và nàng bạn bảo tôi cứ ăn cho đẫy. Đừng có khảnh, trong các khu chung cư giá rẻ còn đứt bữa, châu Phi còn đói rã họng kia kìa. Chúng tôi không ra ngoài ăn tối, trừ khi nào sinh nhật tôi. Justine dẫn tôi đến quán Ấn hoặc Mễ, cho tôi nếm món gà tandoori và các món fajitas. Như thế mỗi năm một lần, khi mẹ rủng rỉnh. Còn đâu mẹ đi chợ ở những cửa hàng rẻ nhất, nhưng kể cả tằn tiện, mẹ vẫn lủng túi kinh niên và phải cầu viện ví tiền của Lily, nhất là vì ma túy đắt lòi mắt, có bao nhiêu mẹ hầu như cúng cả vào đấy. Mẹ mang ở Bengal về mấy đĩa hát của Ravi Shankar, chạy cả ngày trên máy quay đĩa than, tài sản độc nhất của mẹ, được mẹ tha đi khắp chốn bốn nơi. Mẹ chuyển chỗ ở xoành xoạch, đồ dùng xếp gọn một va li con, mẹ ăn gửi nằm nhờ những gã kỳ khôi, gặp ở những cuộc biểu tình chống chiến tranh Việt Nam hoặc những đợt thiền siêu nghiệm. Họ muốn mẹ lắm, nhưng lại chẳng muốn tôi. Thế là, mẹ dẫn tôi về nhà ngoại, bảo: “Ulma, con phải hiểu. Mẹ còn bao thứ phải sống, nếu con lúc nào cũng quấn rịt chân, thì rách việc ơi chào nhé. Các kép của mẹ chỉ chứa mẹ với điều kiện không có nhóc nào đèo đẽo bám váy. Mà, hừm, việc quái gì phải thanh minh thanh nga. Mẹ khổ đủ đường rồi, ba mươi đến nơi, mùa thu sầm sập nó thì theo sau.”

Để làm tôi nguôi ngoai, mẹ tặng tôi Fantômette chống lại Fantômette, kính vạn hoa, hứa khi nào được sẽ đón tôi ngay và chêm thêm: “Giờ con lớn rồi, đừng dính chằng chằng như keo nữa!” Tôi kìm những con nức nở làm mặt vui, mà tiu nghỉu còn hơn sẻ ngô bị rớt tổ. Trên tàu điện ngầm lao về quận mười chín, Justine rỉ tai tôi những điều ngọt ngào, bảo đến Giáng sinh, chúng tôi, mẹ và tôi, sẽ đi hội chợ Trône, sẽ chơi đu quay, tôi sẽ được ăn kẹo bông. Tôi mê gì cái hội chợ, song chẳng buồn đối đáp, tôi vê vo tóc mình, di miết vạt váy kilt, săm soi hành khách ngồi trong toa, biết tỏng mình rồi sẽ đón lễ cùng ngoại, trong lúc mẹ tút sang Calculta với tín đồ thần bí của mẹ hoặc đi Pétaouchnok với một môn đồ khỏa thân chủ nghĩa.

Trước tuổi mười lăm, tôi vẫn nghĩ mình đừng sinh ra mới phải. Cha đã về nước của cha và chẳng thừa nhận tôi, Justine chắc đã khá khẩm hơn nếu không phải gánh tôi, dù cũng chỉ làm mẹ chiếu lệ. Nếu không có Lily bền bỉ hiện diện, tôi đã khổ tâm, hận mình, đứa con ngoài giá thú, con bé lai bị gọi là “Tàu khựa” và chẳng biết mô tê gì về châu Á. Khi phần thế giới ấy được nhắc đến, tôi giật nẩy người như vừa bị xoẹt một cú phóng điện. Tôi chưa được năm tuổi, thì trên màn hình ti vi chiếu đầy hình ảnh Việt Nam bị ném bom, tôi nghĩ bụng không chừng cha mình ở giữa đám người đang tháo chạy trên các ngả đường. Ngoại tôi tắt phụt máy và khi nào có phim tài liệu về động vật hoặc chương trình khoa giáo mới bật lại. Tôi vốn ham học. Tập viết chính tả, tôi trích nguyên văn nhiều đoạn chép ra vở. Tôi có một quyển sổ liệt kê những từ khó, từ đồng âm, trạng từ ít dùng. Ở trường, cô giáo khuyên khích học sinh viết bài tự do, cô treo một cái hộp lên tường lớp cho chúng tôi bỏ bài vào. Tôi là người nuôi nó chăm nhất, bằng những bài ngụ ngôn, dụ ngôn, những vở kịch ba hồi. Tôi thuổng những người kể chuyện mình thích nhất, mót mấy đoạn của người này, nhặt vài ngữ của người khác. Cô giáo hoa mắt chóng mặt chẳng phát hiện ra, sáng sáng tôi thu hoạch điểm cao, tôi được xếp vào số giỏi nhất. Lily thưởng tôi mỗi khi, ký sổ điểm, thấy tôi hầu như toàn được 10 trên 10. Ngoại làm mứt đại hoàng, bánh anh đào, thịt gà nấu đông cho tôi. Hoặc đưa tôi đi vườn bách thú Vincennes, đến hiệu sách. Tôi ra khỏi đó túi ních cứng sách. Buổi tối, tôi nằm đọc trên giường những khi ngoại được gọi đến nhà hát. Lâu dần, tôi lập cho mình một tủ sách nhỏ: các tập Ngũ quái và truyện cổ Andersen nằm ở kệ dưới, tiểu thuyết Dumas và Jules Verne sắp hàng nơi kệ giữa, kịch Molière, thơ Verlaine và truyện của chị em nhà Brontê ngự tại vị trí danh dự, mãi trên cao. Tôi thu thập những mảnh kiến thức, cần tra từ điển mới nhấc mũi khỏi sách, truy từ nguyên của những từ đa nghĩa, cuối cùng tôi thuộc lòng cả trang, ghi vào sổ những thuật ngữ bắt mắt, kiểu như giấc điệp, ẩm đầu, chờ mốc mặt, treo mỏ… Đặt câu với chúng giải sầu cho tôi, con bé sợ bị bỏ rơi, sợ bị xua đuổi, song lại chẳng có động tĩnh gì đặng làm mình dễ mến. Bên ngoại, người không bao giờ bộc lộ tình cảm, tôi khép mình, co rụt lại trước mọi cọ xát thân tình. Tôi kè kè trong túi một quyển sổ nhàu nhĩ. Tôi ghi vào đó là mình thích hóa kiếp làm cây bạch quả, làm sói con thảo nguyên. Tôi dối trá tâm sự với trang giấy là xa Justine chẳng còn đau rứt ruột tôi. Tôi quen quá hóa chai, những vết bầm trong tâm tan lặn cùng thời gian. Tôi tập cho mình không hy vọng quá vào bà mẹ thoắt ẩn thoắt hiện. Tôi chín chắn lên, trưởng thành nhờ cai dông sửa ngọt tình mẹ. Justine ngày càng thuộc diện khách thuê bao vắng mặt. Mẹ không đi Ấn Độ nữa, nhưng lại tìm được điểm hạ cánh ở La Habana. Mẹ mặc quần vải thô gai và đội mũ bê rê Che Guevara, tự nhận theo tư tưởng Castro, mẹ giảng giải cho Lily: “Với Fidel Castro, bọn Mẽo chỉ còn nước cuốn gói cho coi.” Ngoại hỏi mẹ cụt ngủn, lúc nào cũng tê mê thì biết gì chính sự. Justine vừa qua một đợt cai nghiện và tạm thời không bị vã thuốc. Mẹ bảo lần này cạch hẳn. Mẹ sẽ học đánh máy, nhưng để làm thư ký xí nghiệp thì khỏi. Mẹ đang có một mối, một ông dân văn chương rao tìm trợ lý. Nhưng Cuba trước cái đã, mẹ cần đổi gió trước khi tròng ách vào cổ. La Habana ăn đứt mọi cơn phê. Mẹ theo chân một chàng Casanova mà mẹ sẽ độc chiếm. Chàng trả tiền vé máy bay cho mẹ rồi. Lily kháy là kiểu làm gái bao chẳng khớp với tư tưởng Castro của mẹ. Song, rộn cả lên, mẹ phớt tỉnh, nhắc lại mình đã nắm chắc vé vào tim chàng Casanova. Chàng con nhà chưởng khế khá giả, đi xe mui trần, vây quanh toàn gái ngon, thế mà không bốc mùi hợm hĩnh, lại có tư tưởng tiên tiến. Từ khi bắt đầu lọt mắt nhau, chàng chừa lông bông, nàng nhẹ hút hít. Sau cái lũ dài lưng giá áo đẽo tiền mẹ, cuối cùng một người tử tế, dáng điền kinh, và lại không bo bo kẹt xỉ. Mẹ mà trói được chàng thì bốn tháng nữa tôi sẽ có bố dượng, về dông, đi chớp, mẹ không quên bòn của ngoại vài tờ và bảo tôi nhớ ngoan ngoãn vâng lời.

Lại về nhà, ba tuần sau đó, mẹ mắt bọng, da chì, môi dưới rộp mụn. Được mười ngày chàng Casanova đã cho mẹ de để dưỡn dẹo tình nồng với một ả Cuba, con ô môi mời chào quan hệ tay ba, mẹ kể giọng eo óc. Chúng tôi ăn món tajine cừu ngoại vẫn nấu cho con gái. Justine bỏ mứa cả nửa đĩa. “Con lại cược phải ngựa tồi”, mẹ lào phào. Đến giờ, tôi vẫn còn nhớ bữa trưa ấy. Tôi không hiểu hết mẹ nói gì, nhưng chắc hàng năm sau mẹ còn nhắc lại nên nó đã hằn vào óc tôi. Mẹ trông giống kẻ vừa thoát cửa tử trong gang tấc. Hơi thở ngắt quãng, đồng tử dãn, móng tay két bẩn, áo phông loang vệt mồ hôi. Cú đá đít của chàng Casanova là đòn chùy choáng váng, là sự tiêu tan các ảo vọng của mẹ. Vốn phủ hào quang lên chàng ta thế, giờ mẹ nhét chàng vào cùng rọ đám trước đó. “Một lũ chó… đẻ”, mẹ vừa nói vừa kìm mình để khỏi buột ra từ nào thô tục hơn. Câu chửi mới với tôi, nhưng tôi đoán được nghĩa và thắc mắc mẹ có nhắm cả vào cha tôi không - tôi là món quà tẩm độc cha ban cho mẹ mà. Căm hận đàn ông bậc nào, mẹ cũng không gộp cha vào lũ đã thả mẹ “rơi cầu tõm một cách khốn nạn”. Tuần lễ mẹ trải qua cùng cha đáng đưa vào kỷ yếu. Lúc đó là cuối năm 1968, vài tháng sau cuộc tổng tấn công Tết Mậu Thân. Cha đến cùng đoàn đại biểu chính thức. Justine và cha quen nhau trong một cuộc biểu tình ngồi của những người theo chủ nghĩa hòa bình. Họ tàng tàng, biết mối quan hệ rồi sẽ như phù dung sớm nở tối tàn. Mẹ hát cha nghe những bài protest songs của Jimi Hendrix, đưa cha đến những câu lạc bộ nhạc jazz, dẫn cha đi xem thắng cảnh Paris, kênh đào Saint-Martin, lối đi dạo bên bờ sông Marne, pháo đài Moret-sur-Loing. Họ gần như không chợp mắt bảy ngày ấy. Họ tiêu cạn đến những xu cuối cùng, mẹ vay Lily để bù thêm vào khoản cha được cấp cho chuyến đi Pháp. Mẹ ở bên cha trong một cuộc tập hợp sinh viên cộng sản ở khu Tương tế, một buổi hòa nhạc ủng hộ nhân dân Việt Nam, khi, cùng thành viên một hiệp hội phản chiến, cha thu thập chữ ký cho bản kiến nghị chống Mỹ xâm lược. Mẹ tiễn cha ra sân bay về Hà Nội. Mẹ linh cảm sẽ không bao giờ gặp lại cha nữa, nhưng cam lòng trước việc chẳng đặng đừng. Cha có những hoài bão lớn phải hoàn thành, sự dấn thân hết mình cho cuộc đấu tranh giải phóng đất nước hướng cha đến một cương vị cốt cán trong Đảng. Mẹ sẽ không cản trở cha kiểu tình nương than van. Mẹ sẽ giữ phẩm cách bà hoàng khiến mẹ tự khinh mình nếu cứ ỏm tỏi kêu đòi bằng chứng tình yêu. Mẹ sẽ không giội bom thư rầy rà cha, mà đằng nào cha cũng có viết cho mẹ đâu. Cha ngắt sóng, kể cả khi, sau những mào đầu lùng nhùng, mẹ báo tin cha có con. Từ đó mẹ suy ra, chắc cha đã được bổ nhiệm vào những chức vụ nòng cốt, có nhiều bận tâm khác. Cha trước hết là một chiến sĩ, một người lính của “cụ Hồ”, người mới được tổ chức tang lễ trọng thể. Tuy bặt tin cha, dù sao cũng đã có vợ trong nước, nhưng mẹ sống trong giả tưởng này: cha sẽ giữ đến hơi thở cuối cùng kỷ niệm về tuần lễ đã trải qua cùng mẹ. Với cha, mẹ sẽ mãi là người tình Paris, nàng Flower Child, nhan sắc kiểu trường phái tiền Raphael tranh đấu cho hòa bình. Mẹ cũng vậy, mẹ bảo, sẽ không quên cha, nhưng mới mười chín xuân xanh, mẹ làm sao nguyện lòng ở vậy. Chẳng phóng đãng đâu, song mẹ là thiếu nữ đến tuần cập kê. Gặp được người nào nghiêm túc, mẹ sẽ quỳ gối hành hương đến Saint-Jacques-de-Compostelle. Hỡi ôi, mẹ chỉ vớ phải toàn bọn cà chớn, mẹ vẫn còn bảo Lily, ngoại đáp mỉa: “Dục tốc bất đạt”. Justine quạu lên, mẹ nhấn mạnh là mình, đã nhắng lại thật, xứng đáng thoát kiếp làm mẹ đơn thân cam phận bươn bả chứ, xứng đáng có bạn đời từng trải, gan chì trí sáng chứ. Nhưng đào đâu ra con cừu năm chân ấy? Thị bạn duy nhất của mẹ, nàng tín đồ Krishnamurti, thì đã thửa được giày vừa chân rồi. Từ bấy, thị thôi ở khách sạn, hết tụng ca lối sống giả nhân ngãi non vợ chồng, ngừng nhân đơn nhân kép trải nghiệm tình dục, khỏi vừa chạy buồm vừa chạy hơi nước mà dứt khoát đực cái rạch rời, một vợ một chồng, hốc nhà xó bếp. Thị dừng điểm danh thất nghiệp. Làm trực quầy bưu điện, thị gia nhặp công đoàn hòng bảo vệ các thành quả xã hội, vay nợ xây nhà nhỏ trên một lô đất ngoại ô, tính khoản trợ cấp xã hội được quyền hưởng, số trợ cấp thai sản có khả năng được nhận, món lương hưu tương lai, thị cải sang chủ nghĩa tiêu dùng trong lúc các cuốn luận minh triết phủ bụi. Trước sống phởn thế, mà giờ thị hóa trấu cắn, đúng kiểu Pháp phạp, Justine bảo, tuy tê tái đến nhợt đi lúc nhắc đến quả xoay một trăm tám mươi độ của bạn. Thị ít ra cũng không ngậm đắng nuốt cay khi săn lùng hoàng tử bạch mã. Đành rằng, thị lấy một tay gà tồ bô giai nhưng bọn họ cùng lên kế hoạch chung, y đảm bảo là với mình thị sẽ chỉ có thứ tốt nhất trở lên. Đành rằng, mọi thứ, ở nhà bọn họ, kệch cỡm đến hãi hùng, nhưng họ có một chốn nương thân và khỏi bị, như mẹ, đám chủ nhà kiết lỗ đít kèn kẹt sát gót. Đành rằng, họ nhấc lên đặt xuống từng hào, nhưng đồng lòng dành dụm thủ già, trong lúc mẹ, chăn đơn gối chiếc, vung tiền tự bù đắp để vèo cái lại thấy mình treo mõm. Tình trạng rạc rài triền miên của mẹ ngăn các chàng ở lâu với mẹ. Vả, còn có tôi: đám chứa chấp mẹ báo trước bọn họ không cảm thấy có thiên chức làm cha thay thế. Họ công ăn việc làm phập phù, bươn chải kiếm ba cọc ba hào, nhẽ đâu còn đèo bòng trĩu lưng. Hoặc giả, tôi xinh đấy, nhưng vì thế mà lo cho tôi tối ngày thì, xin đa tạ! Duy một người trong số ấy, từng ở San Francisco dịp diễn ra Summer of Love, đáng lẽ đã chẳng gạt tôi ra đâu nếu mụ mẹ của gã, hổ cái cứng cựa theo lời Justine, đừng chõ vào: “Cặp một con bé dễ dãi thì ừ thôi cũng được, lại còn định rước của nợ từ thằng ất ơ nào cơ chứ!” Gã này, cù lần có mấu, chẳng làm gì nên hồn, chắc đã vào tròng hết lũ con gái trắc nết nếu mụ ta không lột mặt nạ các ả ra, không nhồi cho gã câu cửa miệng: “Đàn bà dễ thay lòng, họa có điên mà tin!” Mụ nắn gã về đúng quỹ đạo sau những lần bê tha, xốc dậy lúc gã khốn đốn, hích giúp một cú khi gã có thể tranh thủ cơ hội thuận lợi, canh chừng túi tiền cho gã, bắt gã đi cắt cái đầu tóc tai rũ rượi như cả lượt hippy, đóng bộ thắt cà vạt đến các văn phòng tuyển dụng. Động nóng mũi là Justine lại bảo cái con mụ già đã biến gã thành con chi chi, nhất nhất làm gì cũng bẩm báo mẹ.

Mẹ cũng bảo mẹ chẳng đỏ tình. Đa phần toàn đám trở cờ, bỏ phỡn, chờn rượu, thỉnh thoảng còn hít một tí thì cũng ríu riu rón rén. Bọn họ cố đỉn: trước dựa hơi ông bà bô tiêu như phá, giờ mướt mả kiếm ăn. Rặt phường hãm. Dặt dẹo lẹo thẹo. Nhiều kẻ còn trẻ, làm quảng cáo, tim thiên tả ví thiên hữu. Vài kẻ đổi hẳn tuyến - chủ nhân ông chuyên quyền, bóc lột dân nhập cư trái phép. Một sô thì không phản thùng đâu, nhưng cái tụi ấy, nghiện oặt người và chầu rìa đời sống xã hội, ngóc đầu lên còn khó. Justine chẳng uốn lưỡi khi mô tả bọn rã đám, thế nên mẹ táng cả lũ trưởng giả, giới chủ, bọn năm sáu tám được hệ thống chiêu hồi, bầy chó mái chim mồi ở Mặt trận bình dân. Mẹ thì mẹ không lẳng niềm tin của mình vào vạc dầu, mẹ tin vào thắng lợi vô sản, vào công cuộc xây dựng một xã hội không giai cấp. Sau Ba mươi năm Vinh quang, các bộ óc sẽ sục sôi. Mẹ sẽ leo lên tuyến đầu khi chủ nghĩa chống phát xít kêu gọi Đại bạo động. Bạn bầy cũ có bắt tay tư bản cũng mặc. Mẹ thì mẹ tiếp tục ủng hộ các hạt nhân kháng chiến. Mẹ nai tơ, nhưng không quỷnh, mẹ có tầm nhìn bao quát về các hiểm họa đe dọa địa cầu, có sự bén nhạy đích thực trước thời cuộc, nhờ phân tích sâu sắc các lực lượng hiện diện: trận chiến cuối cùng sẽ đối đầu lớp kế thừa cách mạng 1789, đang cày bục mặt, và bọn phản động cực đoan, tiền thầy thủ túi và đánh quả ở thị trường chứng khoán.

Toàn bộ những chuyện ấy làm tôi ngộp, tôi chỉ lờ mờ thấy Justine khổ sở vì đi đâu cũng bị đối đãi như họ hàng nghèo. Mẹ chán ngấy rồi, mẹ bảo, cái cảnh phải thanh toán bằng séc khống trong lúc bọn khác mửa ra tiền, phải hy sinh cả những thú vui cỏn con trong khi bọn tổ đãi ăn chơi trác táng, phải mặc hàng sida khi mà mấy con khốn có của xí xớn đồ hiệu, phải tọng đồ hộp còn lũ ụ ị phô trương lối sống xa hoa lố làng hưởng thụ sơn hào hải vị, phải hái nho thuê trong lúc những khúc dồi quần là áo lượt đi sơn sửa móng tay, phải làm chết xác còn dân sộp nướng đỏ người trên bãi biển Malpes… Thời gian phi vèo và trong trận so găng với cuộc đời mẹ xém bị hạ đo ván, nhưng còn nước còn tát, số mẹ sẽ hết long đong, kế hoạch của mẹ hết đổ sông trôi biển, mẹ sẽ bày keo để được đội lên mà thờ nhờ vẻ láu lỉnh của mình.

Lily, không từ nỗ lực nào để khỏi xích mích với con, tránh nói trái ý và ném đá vườn con. Không ho he một lời, ngoại để mặc mẹ đả cương lĩnh của phe bảo thủ, dự báo sẽ có tẩn nhau. Các hậu bối Bakunin sẽ xung trận. Họ sẽ cho đám cánh hữu ra bã, sẽ nghiến nát uy danh nhà đương chức, sẽ tố cáo các thủ đoạn vụ lợi chính trị, sự chia chác thị trường cho bọn đút lót, sự vĩnh tồn xã hội phân cực, bánh to cho vua phường mưu ma chước quỷ, còn cho thứ dân lau nhau, cóc khô khỉ mốc! Ngoại nghĩ không khác mẹ là mấy, nhưng có phát biểu về khoản này thì cũng theo kiểu góp chuyện, như một kẻ phi chính trị mà cuộc đua quyền lực chẳng sượt đến. Ngoại không bảo đám trúng cử lòng vả lòng sung cả lò cả ổ. Ngoại đi bỏ phiếu mà không mấy tin đám đại biểu đang săn phiếu bầu. Ngoại hiếm khi bày tỏ quan điểm. Ngoại không theo dõi chương trình về các ứng cử viên tổng thống, không gáy ran như gà trống sau mỗi trận thắng của đội bóng bầu dục tam tài, không chúi mũi săm soi báo chí sau ngày bỏ phiếu. Kết quả bầu cử chỉ làm ngoại chết điếng khi cực hữu có bước đột phá. Ngoại dạy tôi Ca khúc kháng chiến quân, căm thù bọn theo đuôi phát xít, bọn phủ nhận thảm họa diệt chủng. Ngoại thân với André, chuyên gia tiếng động, cựu tù nhân trại tập trung, người đã đưa ngoại đọc Robert Antelme. Hai người cùng xem kịch Brecht và Gorki, phim của Duvivier và Becker, của các nhà điện ảnh Làn sóng Mới hoặc tân hiện thực Ý. Ông nói với ngoại về phim Cuộc hẹn bến cảng, quay ở Marseille và bị kiểm duyệt vì Paul Carpita đưa lên phim những công nhân bốc dỡ cảng đình công phản đối chiến tranh Đông Dương. Ông cho ngoại mượn loạt đĩa than ba mươi ba vòng của Boris Vian, hát váng ngoại nghe bài Kẻ đào ngũ. Ồng tranh luận với ngoại về chủ nghĩa chống cộng McCarthy, những nghệ sĩ Hollywood thân cộng bị truy đuổi(5), lời tố giác của Elia Kazan trước úy ban về các hoạt động chống Mỹ, và cả về sự tống giam các thành phần ly khai ở Trung Quốc, sau chiến dịch Trăm hoa đua nở, sự lưu đày các nhà thơ ra quần đảo Goulag. Ông không đà đận về hai năm mình ở trại tập trung, về việc sống sót nơi lán trại, về lũ giám thị mất nhân tính, về những tù nhân-xác sống biết đi.

Trai phòng không, ông lấp đầy các ngày nghỉ bằng cách đi quyên quần áo cho Hội Chữ thập đỏ, ngốn sách sử, lập câu lạc bộ điện ảnh với các nhà phê bình bóc tách kỹ thuật kịch bản và nghệ thuật dựng phim. Ông và ngoại thường gặp mặt bên một ly rượu bã nho. Ngồi trong ghế bành đôi bên cửa sổ, dưới ánh đèn đường hai người quay đi quay lại một bản oratorio của Arthur Honegger và tán dóc trên trời dưới biển. Họ cười nhạo đám nhà báo cố lấp cho đầy trang bằng các chủ đề nhai đi nhai lại, so sánh phim Hành lang sốc của Samuel Fuller với Bay trên tổ chim cúc cu của Milos Forman, suy tính khả năng hút thêm khán giả cho câu lạc bộ điện ảnh, bất đồng về các ngôi sao mới lên đang công phá màn ảnh, về phim cao bồi mì ống, và phim kinh dị có Vincent Price, bình luận khả năng diễn xuất của các nhóm nghiệp dư, tiếc là eo hẹp quá không thể đi xem kịch thường xuyên được, kể cả có đặt chỗ ở lô chuồng gà, tiếc đã bỏ lỡ các dàn dựng của Antoine Vitez, các buổi hòa nhạc mười hai âm, tiếc đã tin lời giới thiệu từ một tay chủ mục khen tiết mục độc tấu của một nhạc công jazz du mục lìu tìu. cắm cúi làm bài tập, tôi nghe lõm bõm câu được câu chăng, tôi ở vào tuổi bắt đầu biết nghĩ, có khả năng ghi nhớ mọi thứ và nhập tâm những điều nghe thấy. Tôi không để lọt mẩu vụn nào của các cuộc chuyện trò ấy, kể cả khi mù tịt nghĩa một số thuật ngữ.

Lily, bình thường kiệm lời là vậy, hoạt bát hẳn lên. Mắt ngoại cười, má ngoại ửng hồng. Ngoại tháo búi tóc, mái đầu muối tiêu buông xòa trên vai. Trong cái áo cánh lụa đũi và váy lửng ngang chân, ngoại trẻ hơn tuổi. Ngoại chẳng có vẻ gì của một mế già bị loại khỏi cuộc đua. Ngoại yếu họng, đau khớp, song vẻ tươi trẻ của ngoại thì trường cửu, nhất là khi ngoại phải làm cật lực. Ngoại bảo mình không có phép phân thân, thế mà, hễ đạo diễn phái đi khắp hang cùng ngõ hẻm trong thành phố chuyển lời nhắn cho diễn viên, hay các nhà phối cảnh giao nhiệm vụ lùng trang thiết bị ở một hàng đồ cũ tận Trifoullis-les-Oies, hay khi các cô diễn viên mời đến nhà nhắc vở giúp họ học vai, là ngoại lại sẵn sàng. Ngoại không bao giờ cho mình nghỉ phép, thứ Bảy đi bới cửa hàng vải, Chủ nhật hoàn thiện trang phục, những ngày rạp hát đóng cửa thì cho thử đồ. Khi bị một trận viêm phế quản buộc phải án binh bất động, ngoại là thùng thuốc súng và, vừa ốm dậy ngoại đã sấp ngửa lao đến nhà hát. Tuy kín mít lịch, ngoại vẫn kèm tôi học, thay thầy phụ đạo, mua cho tôi họa báo, một từ điển tiếng lóng, truyện tranh Hergé, thư của bà De Sévigné, truyện Nanh trắng của Jack London, và một loạt tác phẩm khác. Theo cách của mình, kiểu lúc nào cũng hơi cằn cặt, ngoại cưng nựng tôi.

Thời buổi khó khăn cho ngoại, món tiết kiệm của ngoại tiêu tán. Ngoại thôi nhấp tách cà phê noisette quán L’Estaminet trên phố Crimée, ngưng uống một ly với các cô xếp chỗ, hãm cơn nghiền kịch lại. Đến bữa ngoại nhịn miệng, không động vào món phụ để nhường tôi, kiêng thịt hằng ngày, chỉ dùng rau sống hay khoai tây luộc, nhưng lại kèm các miếng lườn bò của tôi cả chảo nấm. Bữa sáng Chủ nhật, bánh kiểu Viên cho tôi và bánh khô phết bơ thực vật cho ngoại. Ngoại bán các bộ váy đẹp nhất của mình đi song lại cho tôi diện đồ mới mỗi kỳ tựu trường. Ngoại không từ chối tôi thứ gì, cho tôi đi dã ngoại ở Mont Saint-Michel hay đảo Ré với trường. Để trang bị cho tôi, ngoại luôn sẵn lòng mở hầu bao. Tôi có áo parka lót lông, áo khoác dạ duffle-coat, áo len lông dê, giày lót lông, giày đi bộ, găng tay lót lông, nhiều ba lô, nhiều áo tắm sọc, cả một bọc mà ngoại lựa kỹ càng tùy dịp tôi đi biển Touquet hay theo lớp trượt tuyết.

Justine bất bình khi quàng về đúng giữa lúc sửa soạn: ngoại làm bở hơi tai để tôi có tuốt thay vì mở mắt cho tôi về sự tàn nghiệt của cõi đời. Đập heo đất đóng vai ông già Noel mãi, là vãi tiền trong khi cần tránh tiêu vung. Câu trước đá câu sau, mẹ chêm thêm, cố nhiên rồi, con gái của mẹ có quyền hưởng những thứ đỉnh nhất để khỏi ngượng chín người trước bọn bạn học bảnh chọe, đeo cặp hàng hiệu và ăn bữa phụ mua ở tiệm Fauchon chứ. Lỗi tại Lily nếu chúng tôi lâm cảnh ấy - ngoại đã cho tôi vào một trường đắt khỏi hỏi, tuyền khách hàng xịn. Kết quả hả: phải tiến cho quý cô đây những thứ mỹ miều cơ, phải cung cho cô nào thịt hảo hạng, nào rau quả đầu mùa thượng thặng cơ, kẻo cô lại ỏng ẻo… Theo mẹ, mặt tôi vênh như gáo vì bọn muỗi cùng lớp chẳng bén gót tôi. Mẹ thì đến bằng tú tài còn chẳng giật nổi, kỳ thi nào cũng trượt vỏ chuối. Giờ học, mẹ chuyên ngồi chúi cuối lớp, cạnh lò sưởi. Mẹ bảo mẹ “hứng không nổi bản mặt các quả giáo lão, thầy bà hiệu trưởng, cả lò những thành phần áp đặt kỷ cương”. Mẹ gọi họ là chó canh. Mẹ vẽ bợm, nhưng các môn chính lại bét tĩ. Mẹ chẳng bằng cấp gì, mẹ tự học trường đời, và chẳng đụt hơn ai. Mẹ liến mồm, hoạt khẩu là khác, mẹ có gu, đâu trát son đắp phấn lên mặt, đâu lôm côm bộ đi xe đạp chửi nhau với váy, đâu đóng những màu đồng bóng. Xong bức chân dung tự họa ấy rồi, mẹ còn hai năm rõ mười: mẹ tạm hẩm hiu thôi, chứ mẹ sẽ lại xoay vần chống chèo, sẽ tự bổ túc trong một ngành ngon ăn, đạp bằng mọi rào cản, để ngoi cao trên nấc thang xã hội. Những bù trừ ấy, như cách nói của cánh tâm lý, sẽ làm ối kẻ há hốc mồm.

Bù trừ lại là một từ nữa làm giàu kho từ vựng của tôi. Ở tuổi tôi hồi ấy, thuật ngữ bệnh học thần kinh đã khiến tôi bứt rứt rồi. Từ bấy, nhất là từ khi thứ Tư hằng tuần tôi đến phòng khám của ông, bác sĩ Sullivan, tôi đã đi vào tìm hiểu khoa học nhân văn, đã thu được vài điều từ các lý thuyết của Freud, thế mà với tôi tâm hồn mình vẫn là tấm gương phản chiếu hình ảnh một nhân vật đa diện. Bão táp quăng quật tôi, tôi đã xém mất lý trí. Là đứa bé nội thức hóa mọi thứ, đứa thiếu niên co rụt lại trước mọi sự cởi mở, tôi sang tuổi ba mươi mà không chín. Tôi đã mắc cạm cứng ngắc, những mê hồn trận tôi tự chui vào đã vầy tôi tơi tả. Tôi sẽ không lan man ở đây, dù nợ ông sự thật. Tôi sẽ không giả trang cho nó, mà sẽ chơi bài ngửa. Tôi sẽ ngược dòng sông thời gian, điều tra về sự mất lái của con tàu tôi - kho dự trữ lòng quả cảm của tôi - tôi sẽ cấm biển những hành vi lỡ hụt, những nỗi ám sợ của mình, nhờ ông, bác sĩ Sullivan, tôi sẽ cầm trịch tốt hơn, tôi chèo lái dưới dẫn dắt của ông, dù trên biển lặng hay trên dòng chảy sục sôi của tháng ngày.

Mặc những rối loạn tâm thần của mình, tôi không chấp nhận liệu pháp an thần. Tôi tin tác dụng điều trị từ những lời mình thú nhận. Tôi tháo kíp bom nổ chậm, chẳng chọn những mảnh đất gài mìn, dẹp sạch rào cản dọc đường đi, từng bước một tiến về đích: hết ngộ nhận về bản thân, song không dầm mình tự mãn hay tự hành xác. Nói như mẹ tôi, vừa tròn sáu mươi, tôi còn chưa thoát khỏi bể khổ, còn phải đi cả chặng đường dài may mới gỡ được những ràng buộc nhi tính, đầu tiên là mối ràng rịt đã chằng giữa ông, bác sĩ Sullivan, và tôi. Tôi như ngồi trên đống lửa khi ông khép cửa phòng khám lại, khi tôi không gọi điện được cho ông hay không gặp được ông. Bởi vậy, như đêm nay, tôi bộc bạch với ông, giải tỏa lòng mình. Lily sẽ gọi đó là lễ tổng duyệt trước buổi công chiếu, nhưng bài tôi viết cứ hổng ngược hổng xuôi, chưa tới, còn khi đối diện với ông, tôi sẽ có những lúc thoáng quên, bí từ, sẽ có vẻ thộn, hay than phiền, cái tính từ, trong ngôn ngữ của ông, chỉ các cá nhân chuyên đời khắc phục những thiệt hại giả định. Phải chi tôi bớt thụ cảm mỗi lần sợ thắt ruột thắt gan vì sắp đối mặt ông, con người có cái nhìn dò xét! Phải chi tôi đừng làm cho mọi thứ lệ thuộc hết cả vào ông.