Hư cấu phải như thật

Hẳn sẽ có người bảo chiến tranh là chiến tranh, phim là phim, màn ảnh với họng súng đâu nhất thiết phải y xì, bằng vào phép thuật của sự hư cấu, nghệ thuật được quyền thoát tục, sau hút xuống và bổng cao lên tầng tầng lớp lớp ý nghĩa, vượt khỏi hiện thực nguyên trạng, vả lại khán giả thời nay làm sao biết và cần gì biết lâm trận thật ra là như thế nào. Song, khi xem: Con chim vành khuyên, Chị Tư Hậu, Vĩ tuyến 17 ngày và đêm, Cánh đồng hoang, Thị xã trong tầm tay, Ngã ba Đồng Lộc cũng là lửa đạn trong phim, là hư cấu quả nhiên, vậy nhưng chẳng những các khán giả con em của thời bình, mà cả các cựu binh cũng hoàn toàn nhập thân, mục sở thị, sống trở lại trực tiếp, cận cảnh với thời trận mạc. Xem những thước phim đó người ta không bỏ rạp về giữa chừng, còn nếu thấy chiếu trên ti vi, người ta không chuyển kênh. Vì sao thế và bằng cách nào?

“Kỹ xảo điện ảnh” là một chuyên mục thú vị, khá là buồn cười và rất là đáng xem của VTV3. Chuyên mục ấy cho ta thấy thực chất bình thường, đơn giản, dễ hiểu của một tuồng tích có thể có của điện ảnh. Khi nghe và nhìn các kỹ thuật viên bật mí công việc của họ, ta phát phì cười ngẫm lại xúc cảm mạnh của mình trước con khủng long bạo chúa, trước động đất, núi lửa, sóng thần, trước cú bổ nhào của máy bay cường kích. Ta cũng thấy thật là hài hước sự vung vãi tiền bạc, sự lạm dụng kỹ thuật chừng như tới mức điên rồ ấy. Song, mặt khác, cũng không khỏi ngạc nhiên, lấy làm lạ, tự hỏi: những công phu, những tốn kém vừa khổng lồ vừa chi ly, tỉ mẩn ấy để đạt tới điều gì? Nào có quan trọng gì chứ việc giống hay không giống như thật cảnh một ngôi nhà bị trúng bom nổ tung?

Đúng là không quan trọng nếu cảnh ấy là y như thật, song sẽ thành quan trọng nếu cảnh ấy bị lỗi. Trên chiến trường những loạt đại bác là sự thông thường, nhưng vì đạo diễn không thật hiểu và không dụng công nên những trường đoạn nã pháo của quân đội Việt Nam trong phim Điện Biên Phủ của Pháp lại cộm lên rất rõ bởi nỗi không giống như thật. Hình ảnh, âm thanh của toàn bộ trận pháo kích không đúng, từng quả đạn nổ cũng không phải cách, kéo theo cả diễn xuất của những người đóng vai lính Tây đang ăn đạn. Một cảnh không quan trọng, hai cảnh không quan trọng như vậy, hợp lại, cấp tập bắn phá trình độ và tầm cỡ của bộ phim.

Không nên và cũng không thể làm phim chiến tranh theo cái lối cậy vào tài chính cùng kỹ thuật siêu cấp, song cũng không nên vin vào sự không dư tiền bạc và phương tiện để bỏ qua sự chân thật “y như thật” của các cảnh quay.

Ngã ba Đồng Lộc là một phim hay, và lý ra còn hay hơn nhiều nếu đạo diễn đã không coi nhẹ những nét dù rằng nhỏ nhưng nếu không có hoặc có mà không chính xác thì không còn là thực cảnh nam Khu Bốn trong chiến tranh chống Mỹ. Tuy nhiên, không gian thời gian chưa hoàn toàn y như thật của Ngã ba Đồng Lộc vậy mà vẫn thật hơn vô khối phim khác. Chiếc Chìa Khóa Vàng chẳng hạn. Phố giống phố, xe đạp giống xe đạp, bom giống bom, cầu Long Biên có vẻ là cầu Long Biên, nhưng đấy mà là Hà Nội trong kháng chiến?

Khá nhiều bộ phim truyện ở ta nặng về liệt kê một câu chuyện, trình diễn một luận đề, chứ không thiên về làm phim. Câu chuyện phim nếu được kể tóm tắt thì có thể khá hấp dẫn, nhưng mấy chục phút của bộ phim thì lại là một chuỗi dài những cảnh ước lệ xen đầy những pha vô lý, vô nghĩa và sượng sạo. Có lẽ đấy là một trong những nguyên nhân chính làm nên sự tẻ ngắt phi thường của điện ảnh và gây ra nỗi chán ngán cho khán giả. Những phim không như thế lập tức nổi bật lên và được khán giả trọng thị. Như là Cánh đồng hoang, hay như Đời cát. Cốt truyện bình thường, dung dị, kể tóm lại được trong vài câu, thậm chí không kể nổi, vậy nhưng phim tuyệt hay, đáng quý đáng trọng đến từng chi tiết.

Khi dựng bộ phim về đề tài chiến tranh thì nhà đạo diễn cần đủ tỉnh táo để tự biết mình, sáng suốt xóa bỏ khỏi cảnh quay dấu vết của những thiên kiến chủ quan, những hiểu biết do phỏng đoán và do nghe đồn thổi mà có, để sao cho nền cảnh chiến tranh trong phim không mang màu giả trá. Anh có thể bịa tác linh tinh hư cấu đủ thứ, song với chiến tranh thì đừng. Anh chưa thật sự trải qua chiến tranh (khán giả chẳng bắt buộc anh phải thế), và anh làm phim truyện chứ không phải phim phóng sự mặt trận, nhưng không vì thế mà được quyền không cẩn trọng với dù chỉ một chi tiết thôi của trận chiến, cho dù trận chiến ấy chỉ là cái cớ, chỉ là cái nền loáng thoáng làm phép chút đỉnh cho các luận đề của anh.

Chắc chắn là bạn đã từng xem những cảnh phim mà trong đó đại bác quân ta dàn ngang ra hàng chục khẩu nã đạn nhoàng nhoàng vô hồi kỳ tập, hay là bộ binh ta kìn kìn xô nhau xung phong, dày đặc, kín nghìn nghịt màn ảnh. Xin nói rằng bạn chớ có tin. Đó là những cảnh không thật. Quân Giải phóng không đời nào bày binh bố trận và tổ chức tấn công một cách phô trương mà kém thiện chiến như thế. Sống mái trên chiến trường mà cứ như đánh trận trong phim thì sao có thể đánh thắng được Mỹ. Hầm hố, công sự, trận địa của bộ đội ta trong phim luôn luôn là một sự lười nhác và cẩu thả kinh người của các nhà làm phim. Cảnh đổ nát, tan hoang, bom rơi, đạn nổ, lửa cháy nơi trận tiền cũng thường xuyên là những đoạn phim ước lệ nặng vẻ trò đùa, được chăng hay chớ. Đấy là cảnh vật, còn bản thân người lính?

Không lẽ không có cách gì hóa trang hay sao mà các vai bộ đội Giải phóng anh nào anh nấy béo trắng, mập mạp, no đủ. Binh phục thì láng mượt và may không đúng kiểu. Trước khi vào vai một người lính Giải phóng, diễn viên nên có chút thời gian học qua một số thứ. Chẳng hạn khi mang trên lưng một ba lô nặng hai

chục ký trở lên và leo dốc ngược thì tư thế, vóc dáng người ta nom thế nào. Đeo tiểu liên trên đường hành quân và khi lâm trận trông như thế nào. Bước đi trong rừng, bước đi trong đêm. Người bị thương nặng khác bị thương nhẹ và khác người lành lặn thế nào. Khẩu AK của Quân Giải phóng có gì khác biệt với AK47 nói chung. Cách mắc võng căng tăng, nhóm lửa ở bãi khách. Cách người ta nói với nhau trong rừng sâu, khi yên tĩnh, lúc có đông, cách ra ám hiệu khi ém quân, lúc tiềm nhập. Cách người ta bật chốt một trái u-ét. Thậm chí cả cái dáng ngửa cổ uống nước trong bình tông, cách vấn, châm và cầm một điếu thuốc. Thậm chí cả cách lính tráng gẩy đàn, đánh cờ, chơi bài. Vân vân. Toàn là tiểu tiết, thật thế, nhưng sẽ rất chướng nếu không giống, và muốn giống thì phải học qua, bởi những tiểu tiết ấy hoàn toàn không như ta tưởng.

Rất quan trọng với phim ảnh là lời thoại. Bộ đội nói năng thế nào? Rất hay mà rất giản dị, và rất đa dạng, mỗi người mỗi khác, hết sức khó nắm bắt. Nhưng chắc chắn bộ đội ta hồi đó không ai nói năng điệu đà, không ra vẻ, không lên gân và không lòng thòng như nhiều người viết kịch bản tưởng tượng. Chiến sĩ không khúm núm, một dạ hai thưa, rối rít anh anh em em với chỉ huy như vẫn thường thấy trong phim trong kịch. Cán bộ người nghiêm, người không mấy nghiêm, nhưng chẳng ai hách dịch hay là ngược lại mềm mỏng khéo léo từ bi theo kiểu của các vai diễn thủ trưởng hay làm ra thế.

Thời bình mà dựng lại được chân thực, sinh động mọi tình tiết của thời chiến, tất nhiên là chẳng dễ. Muốn làm được có lẽ trước tiên phải thật tình muốn làm, muốn làm sống lại cuộc kháng chiến, chứ không phải chỉ là để mượn danh đề tài chiến tranh.

Văn Nghệ Trẻ số' 38, 2001, ký tên Nhật Giang