Văn minh phiên bản

Từ trên đỉnh tháp Tokyo du khách có thể quan sát được phần lớn Thủ đô Nhật Bản. Phần lớn thôi chứ không thể nào bao quát nổi toàn cảnh thành phố khổng lồ này. Dõi ống nhòm về phía xa tít chân trời vẫn chỉ thấy duy nhất một cảnh tượng: sự đồ sộ san sát vào nhau chập trùng nhấp nhô vô cùng vô tận và vô cùng vô vị của bê tông, sắt thép, nhôm kính, gạch đá. Rất chi hiện đại, hết sức giàu có, cực kỳ quy củ, sạch tinh, sáng loáng, chỉnh tề, không chê vào đâu được, song nhàm tẻ, khuôn sáo.

Cách đó không bao xa, Seoul, Thủ đô Hàn Quốc cũng vậy, rộng lớn, hiện đại, phồn vinh nhưng không có gì đặc biệt. Na ná Tokyo, na ná Hồng Kông, Đài Bắc. Những đại đô thị Á Đông nom từa tựa nhau và từa tựa một khuôn mẫu nào đó. Tòa tháp Tokyo cao vút và kềnh càng bằng thép không thể không khiến người ta cảm thấy nó bắt chước tháp Eiffel. Tòa nhà kép 63 tầng lầu cao nhất Seoul tuy không hoàn toàn giống và không cao bằng nhưng vẫn khá rõ cái vẻ nhại lại ý tưởng kiến trúc của Tòa tháp Đôi nước Mỹ.

Nếu nhìn tách riêng từng tòa nhà ra thì ở Tokyo, Seoul, Singapore, Băng Cốc... có không ít cao ốc mà từ dáng vẻ bên ngoài đến cấu trúc bên trong đều đẹp đẽ, sang trọng, kỳ vĩ, thậm chí độc đáo. Nhưng nhìn chung, nhìn toàn cảnh, kiến trúc của các đô thị hiện đại ấy không đẹp, ít nhất là không đẹp, không hài hòa, không ăn nhập với thẩm mỹ, với lối sống, với nếp văn hóa của người Á Châu. Nói gì đi nữa cũng khó mà bác được hoàn toàn những lời chê bai bảo rằng sự choáng lộn của đại đô thị Phương Đông là do học được từ Tây Âu và Bắc Mỹ. Nói là học nhưng thẳng thừng huỵch toẹt ra phải nói là sao chép. Và cố nhiên càng sao chép nhiều càng gây phản cảm.

Trong khi đó thì cái đẹp đích thực và riêng biệt của các thành thị châu Á phải hầu hết thu mình, mai danh ẩn tích, gần như là bị giam lại trong các hoàng thành, các ngôi chùa, các khu phố cũ và cổ còn sót lại. Những nét xưa ấy tuy được ca ngợi được gìn giữ, được trùng tu, được tự hào phô ra với du khách nhưng theo dòng thời gian, theo độ lùi các thế hệ và nhất là bởi lối sống Âu hóa của thời hiện đại nên càng ngày càng nhòa mờ. Cho dù không bị xâm phạm, lấn chiếm, trục xuất, phá bỏ thì những kiến trúc truyền thống cũng như rạp xuống, chìm đi dưới đà lướt kinh người của quá trình đô thị hóa.

Sự phình ra từng ngày của các thành phố, sự trải ra dày đặc nhằng nhịt của hệ thống các xa lộ với cuồn cuộn những dòng thác lũ xe cộ tuôn chảy đang nuốt đi đất sống của con người. Đồng ruộng thành “mặt bằng”. Núi non, rừng cây thành vật liệu xây dựng. Nông thôn nói riêng và thiên nhiên nói chung của biết bao quốc gia châu Á đang bị bỏ rơi, bị hiến tế cho các tham vọng đô thị hóa quay cuồng ráo riết mà thực chất là cho những tham vọng giàu to, phất nhanh ích kỷ và nhẫn tâm vô bờ bến của đủ mọi loại tập đoàn tư bản.

Điều này giải thích mức độ gay gắt và quyết liệt của các cuộc biểu tình và bao động chống toàn cầu hóa. Đối với nhận thức của rất nhiều người, đặc biệt là trí thức và người bình dân, đấu tranh chống toàn cầu hóa là để bảo vệ sự tồn tại của nhân loại, bảo vệ quyền tự do, bình đẳng, bảo vệ tính đang dạng về văn hóa của các dân tộc trước ý đồ của các thế lực muốn đúc con người vào một khuôn. Mà “đô thị hóa”, theo cái kiểu như đang diễn ra ở nhiều nước châu Á, chính là biểu hiện cụ thể của toàn cầu hóa. Sự phát triển của nhiều đô thị diễn ra ồ ạt, mạnh mẽ và hung tợn không khác gì đại nạn phá rừng. Một khi có những miền châu thổ mênh mông bát ngát bị là phẳng và bị đổ bê tông thì đời sống con người bị lâm nguy không khác gì khi đứng trước tai họa của quá trình hoang mạc hóa. Hoang mạc hóa đất đai và hoang mạc hóa văn hóa.

Nhiều thành phố châu Á đang nhanh chóng mất đi tính đa dạng, tự làm tiêu tan bản sắc Đông Phương của mình không chỉ về mặt quy hoạch và kiến trúc đô thị, mà nghiêm trọng hơn, đáng buồn hơn là cả về lối sống. Những thành phố hiện đại nhưng nhợt nhạt, vì không có phong cách, không có thần thái. Đến thăm những thành phố như vậy, du khách tới từ các nền văn minh Âu-Mỹ, bên cạnh sự thán phục, sự nuối tiếc vẻ đẹp và bản sắc văn hóa cổ truyền ẩn kín trong các di tích, chắc không khỏi thấy mỉa mai, thấy tức cười trước kiểu cách và lối sống phiên bản phương Tây của tầng lớp thượng lưu và của giới trẻ những thành phố đó. Tuy nhiên, sự mất bản sắc không chỉ đáng buồn cười mà hơn thế là mối hiểm nguy đe dọa ngày mai của các dân tộc. Mặt khác, sự mất bản sắc là hậu quả đương nhiên của những công cuộc đô thị hóa dập khuôn. Thành phố muốn Tây hóa thì con dân của thành phố cũng nhất định phải đua đòi theo Tây. Bắt chước, học mót, thuổng, copy mọi thứ, không từ một cái gì có trong đời sống cá nhân và xã hội.

Cứ nói các thành phố Á châu, vậy chứ Hà Nội thì sao? Hà Nội không phải là như vậy, đúng hơn chưa phải là như vậy.

Tuy nhiên nói rằng chưa phải là theo cảm tính thôi, là theo ước nguyện xuất phát từ tình yêu đối với thành phố quê hương thôi, chứ còn những biểu hiện của tai họa đô thị hóa dập khuôn nước ngoài, của sự đánh mất thần thái văn hiến ngàn năm thì đã chớm nở, nếu không nói là đầy rẫy. Đầy rẫy đến độ nêu lên bất cứ biểu hiện nào cũng thấy là vụ việc chẳng có gì mới.

Các vị lãnh đạo Thành phố đang có quyền định đoạt tiến trình xây dựng và phát triển Thủ đô cần phải rất cầu thị và cẩn trọng trong mọi quyết định liên quan tới nguồn cội và bản sắc của Hà Nội. Bởi nếu thiếu cân nhắc trong vấn đề to tát và trầm trọng này thì rất dễ làm cho Hà Nội không còn là Hà Nội, mà thành Hà Nội na ná Băng Cốc, na ná Seoul.

Là người Hà Nội chẳng ai muốn được hiện đại hóa kiểu đó.

Văn Nghệ Trẻ, số 12, 2002, ký tên Nhật Giang