Tinh thần trọc phú

Làm nghề viết văn, đôi khi viết báo nên tiếp xúc rộng, tôi biết không ít những nhân vật thuộc hàng ngũ các ông chủ, ông sếp. Vừa mới đây lại biết thêm một tay mà bộ dạng và giọng điệu có vẻ là cỡ đại gia của cái đám tiền tấn đó, và khi hỏi ra thì xửa xưa là bạn cùng trường phổ thông với tôi.

Những nhân vật kiểu ông “bạn học” này xưa giờ gọi là biết vậy thôi chứ tôi ít để ý. Nhưng lần này phần vì là đồng khóa với nhau, phần vì đang khi khắp nơi người ta sôi lên vụ bè đảng Năm Cam, nên tôi mặn mà hơn, chịu khó bỏ thì giờ nghe đại gia hùng biện. Mà cũng phải công nhận ông này là một đại gia khá đặc biệt.

Không phải ông có gì đặc biệt hơn các đại gia khác về sự giàu có. Đã là một quý ngài thuộc tầng lớp mới phất thì lẽ cố nhiên là phải no ứ của cải và thế lực, phải giàu sang đến mức mà ngay cả những người lao động có mức thu nhập cao nhất cũng nằm mơ không thể tưởng tượng nổi. Cũng không phải con đường để lên được đời sống vinh hoa phú quý của y có gì không giống những cao thủ khác. Trong hoàn cảnh đất nước hiện thời mà lại có thể dựng nổi cho riêng mình những thiên đường hạ giới như các đại gia, thì tuy là có trăm ngàn phương cách, tuy là với thiên hình vạn trạng mánh lới, chung quy lại cũng chỉ một từ “ăn”, ăn viết hoa: Ăn, Ăn, Ăn và Ăn. Dù là dưới cái vỏ nào, cao quý hay nhơ bẩn, trực tiếp hay gián tiếp, trắng trợ hay kín đáo cũng đều là Ăn, tuốt tuột, Ăn ngập mặt, Ăn tàn Ăn hại, Ăn rùng rợn kinh dị.

Cái gốc gác con nhà của nhân vật đại gia này cũng chẳng phải là chuyện gì đặc biệt. Nhiều vị đại gia chứ chẳng riêng y có nguồn cội đáng kính. Từ thuở đất nước còn chìm trong lửa đạn chiến tranh nhiều người trong số họ đã du học nước ngoài, thành thử ngày nay dung mạo, bộ điệu, miệng lưỡi của bọn họ đặc vẻ có học. Tôi nom ông đại gia “bạn học” của tôi giống một tay giảng viên chính trị kinh tế học hơn là một anh lái buôn. Các đại gia khác đại khái cũng thế, bằng cấp cứng cựa và sang trọng chẳng kém.

Nét dường như đặc biệt ở “bạn tôi” có lẽ là cái niềm tin dữ dội về tính tối thượng của đồng tiền. Một niềm tin vừa hùng hổ và phũ phàng, lại vừa sâu xa và sắc bén, thậm chí cao siêu như thể một niềm tin triết học. Tất nhiên hám của là đức hạnh thâm căn cố đế của giới trọc phú, nhưng ở tay này sự sùng bái tiền là vô bờ bến, lại thẳm sâu và căng nhức tới cùng cực, đến độ đã biến thái trở thành lòng căm ghét con người, lòng thù hận tất cả những giá trị “phi vật chất” của đời sống.

Bạn tôi căm ghét người nghèo. Y khinh rẻ, miệt thị một cách sắc sảo và cay độc niềm tin về cái thiện,về sự trong sáng, sự cao cả, về lòng nhân đức của người nghèo. Y cho đó là những sự khôi hài.

Y đặc biệt căm ghét những người xưa nay vẫn thường hay khẳng định rằng đồng tiền không phải là tất cả. Tất nhiên đầu bảng y căm ghét là các nhà văn, nhà thơ, nhà báo, nhà khoa học, các ông giáo, nói chung là giới trí thức. Kế nữa là những ai trong giới công quyền mà lại đang mạnh tay chống lại sự lộng hành của đồng tiền. Y cực kỳ thù ghét và khinh bỉ những con người này, tuy nhiên y chẳng hơi đâu ồn ào hạ bệ họ bằng lý sự, hay tìm cách diệt họ, khiến họ mất chức hay thân bại danh liệt, khuynh gia bại sản.

Cực kỳ giàu có, thế lực rất mạnh, bặt thiệp và quảng giao, y chủ động bắt thân với họ, rồi bằng những cách thức tế nhị hết mức y tạo những hoàn cảnh kịch tính để thách thức sự trong sạch của họ. Y cài bẫy không nhằm mua họ, không cốt để gây thành vụ việc tai tiếng, mà chỉ để lẳng lặng quan sát quá trình khó nhọc và phức tạp tự cưỡng lại mình của họ trước sự cám dỗ của tiền. Rất tốn kém và rất thầm kín, không mấy khi to mồm kể rộng ra, nhưng những vụ định giá tâm hồn con người như thế là thú vui, là cái sướng, là khoái lạc tột đỉnh của đời y.

Siêu phẩm văn hóa gối đầu giường, có thể nói như là thánh kinh của y là cái đĩa DVD bộ phim Lời đề nghị khiếm nhã. Không phải y say mê những trường đoạn sex mà là y tôn thờ cái chân lý toát lên từ bộ phim đó. “Không phải tất cả mọi thứ đều mua được bằng tiền, nhưng rất nhiều tiền thì mua được tất cả”. Và, “một đồng chưa mưa được món đó thì hai đồng, ba đồng, một trăm, một ngàn, vẫn chưa được, thì chồng hẳn một triệu, nhất định phải được”.

Thoạt đầu vị đại gia thâm hiểm này khiến tôi liên tưởng tới nhân vật Thuyết “buôn vua” của Năm Cam. Nhưng rõ là tôi nhầm. Có thể y chưa giàu, chưa hùng mạnh bằng phe cánh Năm Cam, nhưng mà y đáng sợ hơn nhiều và tiềm lực hơn nhiều. Y không tội vạ gì can hệ tới “xã hội đen” bất hợp pháp, bởi vì một trong những sức mạnh lớn lao của y là sự cực sạch và cực kỳ hợp pháp, hoặc thậm chí cực độ lương thiện theo quan niệm sống phổ biến hiện thời. Cho nên còn hơn cả hợp pháp, y là nhân vật hợp lý và hợp thời. Những tay đại gia kiểu này là khuôn mẫu cho một lối sống, lối nghĩ nếu không phải là đã tràn lan thì cũng là đang ngày một loang rộng, phình lớn trong xã hội ngày nay. Chẳng ai có lý gì để lên án họ. Chẳng ai có thể khinh họ, trái lại.

Những tay đại gia này thật sự là những nhân vật điển hình của thời cuộc. Hai mươi năm về trước họ không có bóng dáng trên cõi đời này, nếu có thì cũng chỉ là những nhúm bào tử non yểu không có đất sinh sôi. Hồi bấy giờ không chỉ cơ chế kinh tế mà cả trong suy nghĩ của mỗi con người cũng tuyệt đối không dung nạp bọn họ. Khi đó đống tiền không ăn vào được lòng người, của cải không phải là nỗi ám ảnh tâm hồn người ta, thói tham lam, bệnh lý tài bị coi khinh, sự giàu có cá nhân bị cả xã hội lên án, và cố nhiên người nghèo được trọng thị hơn kẻ có của, danh dự, phẩm giá con người không liên quan đến túi tiền.

Chỉ trong vòng không tới hai chục năm mọi sự đã khác. Không có gì là lạ nhưng vẫn hết sức là lạ lùng, bởi vì chuyển cực quá nhanh và bởi vì quá sức là tương phản.

Thật ra, ở nước ta, chỉ trừ những năm tháng tôi đã trải qua trong thời thơ ấu và tuổi thanh niên còn không thời nào xã hội chống lại sự giàu có của các cá nhân, cũng không bao giờ khinh rẻ và phỉ nhổ tiền bạc. Tuy nhiên không thời nào đồng tiền lại được coi là lẽ sống. Người sống giàu có giữa hoàn cảnh chung nghèo khó của quê hương đất nước thì bao giờ cũng chỉ là kẻ trọc phú, dẫu có sang giàu và chức trọng quyền cao gớm ghê đến chừng nào. Nói chung một kẻ sĩ, một quan chức không thể đồng thời là một tay trọc phú. Nhất là không khi nào ở ta sự làm giàu cá nhân lại được phép sánh cùng với những khái niệm cao cả như là lòng yêu nước, chí anh hùng, đức hy sinh...

Ngay cả ở thời tuổi trẻ của chúng tôi, thời chiến tranh và cách mạng, xã hội cũng không hướng tới sự cào bằng mức sống, mà vẫn có người thu nhập cao người thu nhập thấp, có gia đình đời sống sung túc trong khi có gia đình vẫn rất nghèo, xã hội thời đó chỉ kiên quyết chống lại sự giàu có thái quá đến mức bất công và sự làm giàu vị kỷ, làm giàu tham tàn.

Do một loạt những nguyên nhân khác nhau mà mô hình kinh tế được bắt đầu tạo dựng từ năm 1954 đã không đạt được hiệu quả và thành công như lòng người thời đó mong muốn. Một sự thay đổi mạnh mẽ và toàn diện về kinh tế đã diễn ra ở giữa thập niên 80. Nhưng cùng với sự loại bỏ cái lỗi thời và lạc hậu, xã hội chúng ta cũng đã tự làm mất đi hoặc là làm biến tướng vô cùng nhiều những giá trị quý giá được gìn giữ trong ba chục năm trời đầy kiêu hãnh và đáng tự hào của cuộc kháng chiến. Bị gán với ba chữ “Thời bao cấp” biết bao nhiêu giá trị tốt đẹp và đáng trân trọng của đời sống con người những năm tháng ấy đã bị loại bỏ, bị lãng quên, thậm chí bị miệt thị.

Từ khi tiến hành cải cách kinh tế, xã hội nước ta có những đổi thay to lớn và tích cực về mọi mặt. Nhưng cùng với đà thăng tiến đầy thắng lợi ấy lại có cả sự bừng sống dậy của quyền được làm giàu bằng mọi giá, của quyền cạnh tranh sinh tồn v.v... Những niềm tin dựa trên chân lý của đồng tiền hướng người ta tới một sự phủ định lớn lao và nguy hiểm: phủ định các giá trị tinh thần, phủ định văn hóa, phủ nhận đạo lý, phủ nhận phẩm giá, danh dự...

Ngày nay bọn tội phạm kinh tế, bọn làm ăn phi pháp, bọn tham nhũng, những tên ăn của đút, là mối nguy lớn cho đất nước, nhưng làm chỗ dựa cho sự tồn tại của mối nguy ấy chính là thói tham lam, bệnh trọc phú, lòng vị kỷ đang tràn lan trong đời sống thường nhật, đang xâm nhiễm vào mọi con người bình thường và lương thiện, nhất là vào tâm hồn thế hệ trẻ.

*

Bình luận về sự sụp đổ và sự hoảng loạn của bè lũ Năm Cam cùng những kẻ liên đới, một nhà thơ đã tóm tắt bằng hai chữ “vỡ trận”. Liên minh ma quỷ của lũ sâu mọt đủ loại đã vỡ trận, nhất định rồi chúng sẽ bị công luận và pháp luật nền dân chủ nghiền nát.

Rất mong là như vậy, song thú thực tôi chẳng dám lạc quan như thế. Tôi chỉ có thể tin rằng chiến dịch truy quét bè đảng Năm Cam sẽ khiến những bè lũ tương tự phải vỡ mật vì khiếp sợ trong một thời gian chí ít là vài tháng nửa năm. Bọn lưu manh, những tay đại gia, những tên tham nhũng sẽ bớt công nhiên lộng hành, sẽ phải đôi chút chùn tay so với trước đây. Những kẻ làm giàu bất minh sẽ phải đỡ phần ngông nghênh.

Nhưng sức mạnh của nền dân chủ sẽ không trở nên cực mạnh, thắng lợi sẽ không được củng cố và phát huy nếu chỉ bằng vào quyền lực của pháp luật và báo chí. Tự mỗi con người phải tự vấn. Tinh thần trọc phú, sự sùng bái tiền bạc, tham vọng làm giàu cá nhân mười mấy năm qua chế ngự tâm hồn con người, nhất là đối với dân thành thị, nhất là đối với giới trẻ có học, giờ đây cần phải được giảm cường độ đi tự trong bản thân mỗi người, tự mỗi người cần chừng mực lại, bớt vun vét vơ vén, bớt chỉ chăm chăm no thân ấm cật riêng mình, để khi cao giọng nói chủ nghĩa xã hội, về lòng yêu nước, về lẽ công bằng, về sự thiết tha với bản sắc dân tộc, về ý thức công dân, tinh thần cộng đồng là ta nói trung thực, nói thật tâm chứ không phải là nói khoác.

Văn Nghệ Trẻ số 22, 2002, ký tên Bảo Ninh