Phép thử
Số lượng người Việt Nam có số xuất ngoại ngày một đông, điều kiện và khả năng để ai ai cũng có thể làm được một chuyến ra nước ngoài dài hạn và nhất là ngắn hạn ngày một thêm dễ dàng, rất đáng được coi là một trong những biểu hiện được nhìn thấy rõ ràng nhất về chiều hướng đi lên của đời sống đất nước. Ngày nay, từ Nội Bài và Tân Sơn Nhất có lẽ phải tới cả ngàn công dân xứ mình sau khi được làm thật gọn thật nhanh các thủ tục hộ chiếu, hải quan, an ninh đã tỏa lên hàng chục chiếc phi cơ sang trọng bay tới hầu khắp những đô thị lớn nhất của thế giới. Đi công vụ, đi thăm người thân, đi du ngoạn, đi mua bán, đi làm lụng... rất nhiều mục đích, nhưng nói chung là người Việt Nam chúng ta hôm nay đang rải bước chân dân tộc mình lên khắp toàn cầu, đang hối hả tiến hành cuộc khám phá năm châu bốn biển.
Chúng ta khám phá địa cầu, trực tiếp mục sở thị thế giới, và ngược lại thế giới cũng trực tiếp mục sở thị nhìn thấy chúng ta. Dù rằng đã có rất nhiều người ngoại quốc từng ít nhất một lần đến với Việt Nam, nhưng dĩ nhiên là đa phần thiên hạ dân tình các nước lớn nước nhỏ ở gần ở xa chúng ta đều chỉ mới nghe nói tới Việt Nam, nếu có muốn tìm hiểu cũng chỉ có thể tìm qua báo chí sách vở này nọ, không mấy ai, không mấy khi có được cái vinh hạnh trông thấy một gương mặt đích thực con Rồng cháu Tiên. Giờ đây, nhờ chúng ta đã tăng cường đi đây đi đó mà người Tây, người Tàu, người Nga, người Mỹ, người Úc, người Nhật... có thể gia tăng cơ hội được may mắn diện kiến chúng ta.
May mắn, thật sự là như thế. Vào nửa cuối thế kỷ XX, Việt Nam là một đất nước tên tuổi ngời sáng hàng đầu của nhân loại. Khó lòng mà đến được Việt Nam đang ngút trời lửa đạn chiến tranh, người ta chỉ có thể ủng hộ, chỉ có thể hướng về, chỉ có thể khâm phục và ngưỡng mộ. Người ta mơ sau một đêm được trở thành người Việt Nam. Hàng triệu thanh niên Tây Âu, Bắc Mỹ và Mỹ Latinh, qua phong trào ủng hộ Việt Nam kháng Pháp kháng Mỹ mà đã trưởng thành lên thành “thế hệ Việt Nam”. Khâm phục dân tộc Việt, người ta ngợi ca và ngưỡng mộ những phẩm giá tuyệt vời của nhân dân Việt Nam. Những phẩm giá ấy như thể là những huyền thoại có thật trên cõi đời. Và lẽ cố nhiên như là những huyền thoại nên những phẩm giá tuyệt vời của người Việt Nam cũng phần nào đó khá là bí ẩn đối với thế giới. Vì vậy giờ đây được gặp chúng ta hẳn là thiên hạ bên ngoài phải lấy làm may mắn lắm.
Song, cũng không hoàn toàn chỉ là may mắn. Bởi ngày nay những người Việt Nam mà người ta được thấy trên khắp thế giới không chỉ là các nguyên thủ đi công du, không chỉ là các nhà ngoại giao, không chỉ là những nhà tri thức lỗi lạc, không chỉ là những thanh niên tài ba năng nổ, hiền hòa, tốt bụng nhã nhặn, lịch thiệp, khiêm tốn, trung thực, giàu lòng tự trọng dân tộc, tự trong bản thân v.v... Ngày nay người Việt Nam đi ra nước ngoài còn là “tất cả chúng ta” với tất cả sự hay sự dở hàng ngày của chúng ta. Có điều khi ra nước ngoài, khi không còn trong non sông nhà mình nữa, thì cái sự dở của chúng ta không hiểu sao lại có chiều hướng lấn át rất mạnh mẽ cái hay của chúng ta. Thậm chí, chính không gian ngoại quốc, mà đặc biệt là tại những nơi đông đúc, nơi muôn mắt trông vào lại hóa thành môi trường làm nổi rõ lên một cách lạ lùng, như thể là một thứ thuốc thử, một thứ chỉ thị màu vậy những cái dở “kiểu người mình”, những cái dở mà khi ở trong nước chúng ta đã quá quen, quá nhàm, đến độ không còn coi là dở.
“Con sâu làm rầu nồi canh”, chúng ta có câu ấy để nói rằng không phải tất cả chúng ta khi ra nước ngoài đều làm mất thể diện đất nước. Nhưng, thiên hạ tứ xứ đâu có cần kỹ càng phân biệt như vậy. Do vậy khi ra nước ngoài làm gì đó thì ngoài các thủ tục giấy tờ cần thiết chúng ta cũng cần thiết phải theo học và được kiểm tra một chút về lòng tự hào dân tộc và tính tự trọng cá nhân thể hiện nơi công cộng.
Nhưng quan trọng hơn vậy, chúng ta cũng dần dần nên cùng nhau chỉ ra được những “cái dở kiểu người mình” để mà một là tránh bộc lộ ra một cách quá mức, hai là có thể dần dần tự loại bỏ ra khỏi bản tính của chúng ta.
Văn Nghệ Trẻ, số' 48, 2004, ký tên Nhật Giang