Nghiêm khắc hòa cả làng

Chỉ huy thi công, giám sát thi công đồng lòng ăn cắp đến già nửa lượng thép của tòa chung cư cao tầng mà cả bọn đang đổ móng. Công an, tức là lực lượng từ bên ngoài công ty, phát hiện vụ việc liền cho còng ngay mấy tay chủ mưu. Nhưng, các thủ trưởng thủ phó của công ty, nghĩa là những vị có trách nhiệm cao nhất về mọi mặt đối với toàn bộ cái công trình bị rút ruột ấy thì sao? Nghiêm khắc rút kinh nghiệm! Hay thật.

Quân dân tỉnh Ninh Thuận tổ chức mừng chiến thắng, có biển người đứng mít tinh phơi nắng, có đọc diễn văn dài thòng, có hoa, có hát, có diễu binh... nhưng đồng thời lại có chuyện cơ quan lương thực của tỉnh ăn chặn gạo cứu trợ từ Trung ương cấp về cho chúng sinh vùng hạn hán. Đã ăn chặn lại còn tống gạo đã mốc xanh mốc đỏ vào. Làm mất lòng dân miền căn cứ địa cách mạng một cách nghiêm trọng và tàn tệ đến như thế giữa ngày kỷ niệm Chiến thắng, song cũng chỉ là: Nghiêm khắc rút kinh nghiệm. Kinh nghiệm cái nỗi gì chứ?

Ở đời đã thấy nhan nhản cái loại án được xử bằng “nghiêm khắc tự kiểm điểm”, giờ lại ra đời thêm cái thứ nghiêm khắc kiểu mới này nữa. Tất nhiên, gọi là mới thôi chứ kỳ tình chẳng phải mới mẻ gì, đã sẵn lắm rồi. Có điều trước đây người ta xin được “nghiêm khắc rút kinh nghiệm” khi vướng phải những lỗi đại loại như thợ đi làm trễ giờ, cán bộ ngủ gật khi họp, lính lau súng không sạch, học trò không làm bài tập về nhà... Ngày nay ăn cắp rõ ràng, ăn cắp tiền tấn tiền tỷ, chia chác đánh quả hàng ngàn, chục ngàn mét vuông đất công, bị thanh tra, bị công an phanh phui ra, thế mà nhiều quý ông vẫn đầy nhũn nhặn xin được trên cho “nghiêm khắc”. Nghiêm khắc hòa cả làng, thật vậy. Bại lộ ít thì thành khẩn xin hứa sẽ nghiêm khắc rút kinh nghiệm, bại lộ nhiều hơn liền dũng cảm đề nghị được nghiêm khắc tự kiểm điểm, hoặc dùng cụm từ tương đương là “nghiêm khắc tự phê bình”; hết đường quanh co, không thể cù nhầy chầy cối cãi biện minh gì nữa mới đành bấm bụng chấp nhận cái hình thức tày trời: nghiêm khắc cảnh cáo. Dĩ nhiên cảnh cáo là một trạng huống rất khó mà có thể tự mình được, chứ nếu được chắc các ông ấy cũng sẽ thẳng thắn xin cho mình được “nghiêm khắc tự cảnh cáo”.

Phê bình và tự phê bình, kiểm thảo và tự kiểm thảo, thiết tưởng là một hình thức sinh hoạt nội bộ rất thông thường, không chỉ riêng trong Đảng mà là trong mọi cơ quan đoàn thể và tổ chức xã hội ở nước ta trong suốt sáu chục năm qua. Không chỉ khi phạm một cái lỗi nào đó bạn mới cần tự phê bình để mong được tập thể phê bình mình. Mà luôn luôn, thường kỳ, bạn suy ngẫm và đánh giá mọi mặt tư tưởng và hành động của bản thân mình, rồi bạn viết báo cáo, bạn bày tỏ, bạn bộc lộ những suy ngẫm đó ra với tập thể những người gần gũi bạn nhất; những người ấy sẽ phân tích, sẽ đánh giá, sẽ luận bàn để giúp bạn thấy rõ mình hơn. Nhờ vậy con người bạn hôm nay sẽ luôn luôn là tốt hơn hôm qua, bạn sẽ ngày một thêm tiến bộ. Cái sự kiểm điểm và tự kiểm điểm mà hầu hết chúng ta đều ít nhiều nếm trải nó là như thế, đúng vậy không?

Dĩ nhiên, phê bình, cảnh cáo, cũng còn là phương thức để đấu tranh và xử lý với những lỗi lầm của mỗi cá nhân trong nội bộ một tập thể. Nhưng, lỗi lầm khác mà tội lỗi khác. Để súng bẩn là một chuyện, quăng súng tháo chạy lại là sự hoàn toàn khác. Ông to ngủ gật khi họp bàn đại sự khác với ông to nhắm mắt ký bừa gây tổn thất to tát. Móc túi vặt ngoài phố khác với tham nhũng của ngân khố và ăn chặn gạo cứu tế. Chẩn đoán bệnh sai khác với bất nhân thất đức gây hậu quả chết người. Làm trễ giờ tàu vào ga khác với làm lật cả đoàn tàu. Khác một trời một vực. Cũng vậy, chưa nói tội đáng xích tay khởi tố, chỉ tội đáng cho từ nhiệm, mà lại “nghiêm khắc” theo những cái lối hòa cả làng kể trên thì thật đúng là đã để cho lẽ phải ở đời rơi từ trời xuống vực ngay trước mắt bàn dân thiên hạ.

Văn Nghệ Trẻ số 20, 2005, ký tên Nhật Giang