Khiếm nhã hay thói đố kỵ
Từ khi còn tuổi học trò tôi đã từng có những lần được gặp các nhà văn, nhà thơ nổi tiếng như Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, Huy Cận, Tế Hanh, Tô Hoài... Tất nhiên nói rằng được gặp không phải theo nghĩa là được tiếp kiến mà chỉ là con cái trong nhà được gọi ra chào khách của cha vậy thôi, chưa đủ để thành những hồi ức sâu đậm. Tuy chỉ là vậy nhưng ấn tượng, hay đúng hơn cảm giác về những lần như thế còn mãi trong tâm trí, giúp cho tôi những năm sau này ngoài kiến thức chung có thêm một sự thầm hiểu, một độ thấm thía riêng đối với văn chương và cuộc đời các nhà văn thế hệ cha anh.
Thú thực là càng ngày tôi càng cảm thấy một cách rõ ràng hơn rằng lớp nhà văn thời đại Nguyễn Tuân, Xuân Diệu có tầm cỡ lớn hơn lớp nhà văn thời hôm nay của chúng tôi. Sự lớn hơn này thể hiện ở nhiều phương diện, nhưng trước tiên và rõ nhất là văn hóa. Văn hóa của tác phẩm, và còn quan trọng hơn thế, là văn hóa nhà văn. Dĩ nhiên là tầm văn hóa chứ không phải là nước sơn văn hóa.
Các nhà văn lớp trước “nhà văn” hơn các nhà văn bây giờ. Nói đơn giản như vậy có thể là rất cảm tính, song tôi tin không phải là nói thái quá.
So sánh về mặt văn bút thì ngày nay rất hiếm tác phẩm có được sự rất riêng, sự khác biệt, có thể nói sự dị biệt mà lại rất đời nhờ ở tính hiện thực sâu sắc như là tác phẩm của các nhà văn hàng đầu thế hệ trước. Còn về cuộc đời và thân thế thì do hoàn cảnh lịch sử và do tiếng gọi của trái tim, hầu hết các nhà văn lớp trước đã hoàn toàn hòa mình, đã dâng trọn mình cho dân tộc, cho cách mạng và kháng chiến. Tuy nhiên, hòa mình chứ không phải là làm loãng nhạt con người mình, các nhà văn đích thực, các nhà văn chân chính của thời đại trước không hề đánh mất cái tôi. Trong những tháng năm gian truân ấy, những tháng năm mà vì sự sống còn của dân tộc đòi hỏi phải có sức mạnh tập trung cao độ của sự muôn người như một, thì chính giới văn nghệ sĩ với đời sống nội tâm và với phong thái con người rất riêng của họ đã thể hiện và đã minh chứng cho tính đa dạng, cho sự phong phú muôn mặt của đời sống văn hóa dân tộc Việt hằng tồn tại và phát triển sống động trong bất kỳ hoàn cảnh nào.
Chính bởi phong thái riêng trong tác phẩm và cả trong đời sống nữa mà nhiều nhà văn, nhà thơ thời ấy đã được đông đảo độc giả say mê, ngưỡng mộ và yêu quý.
Tôi không được biết nhà thơ Xuân Diệu và cũng không phải là đã đọc hết, đã ưa thích hết các tác phẩm của ông. Và cố nhiên bên cạnh vô vàn những lời ca ngợi bày tỏ lòng thán phục, sự ngưỡng mộ đối với những bài thơ trác tuyệt của ông, vẻ đẹp đắm say lãng mạn của tâm hồn ông, lòng tốt, sự trung hậu, sự nhiệt tình, thẳng thắn, bộc trực, thái độ trọng thị tài năng trẻ của ông, tôi cũng nghe không ít những giai thoại về tính khí của ông, lối sống riêng khác đời của ông. Hầu hết là chuyện bịa và cũng có không ít những đặt điều ác ý, nhưng biết làm sao được, những giai thoại như thế quá thông thường trong đời sống nói chung và đời sống văn nghệ nói riêng, với lại ông là nhà thơ quá nổi tiếng.
Thế nhưng khi nghe nói rằng người ta đang tung những chuyện bông phèng, ngớ ngẩn và tồi tàn ấy lên báo, lại không phải dưới dạng giai thoại mà là trầm trọng nghiêm túc: hồi ức, hồi tưởng, bình luận, phân tích, chuyện kín kể lần đầu tiên v.v... tôi sởn gai ốc vì ghê. Vẫn biết trò đời đen bạc, thế nhưng... Thú thực là không dám tìm đọc và dĩ nhiên sẽ chẳng viết về cái trò ấy làm gì, thế nhưng hoàn toàn do tình cờ mở một tờ tạp chí ra đọc, đọc mà không để ý nên tôi đã nuốt phải một bài khiến đọc xong không khỏi rùng mình.
Bài báo do một ông thầy giáo kiêm nhà thơ viết. Bằng một cách viết rất thâm, ông thầy giáo kể về chuyện được tiếp kiến Xuân Diệu lần đầu cách đây 35 năm. Ra vẻ tử tế, lành hiền, khiêm nhường, nhẫn nhịn và đầy chân thật, ông giáo này đã hiểm ác lố bịch hóa nhà thơ quá cố. Thực tình tôi chẳng muốn đụng bút bàn đến cái thứ viết lách kiểu như thế. Vẫn là những chuyện về sự hay bốc lên của nhà thơ, sự ít để ý đến thiên hạ của ông, sự thẳng thừng coi thường những thơ thẩn ấm ớ, sự ăn sự uống, và đời sống tiện nghi có vẻ như là được biệt đãi của ông. Đúng là người bị nói xấu chẳng hề xấu đi, trái lại. Thế nhưng, tôi muốn nói đến bài đó, bởi vì trong nó tôi còn đọc thấy sự căm hận phát sinh từ lòng đố kỵ tài năng và sự thù ghét cái riêng biệt.
Cách đây 35 năm, ông nhà thơ thầy giáo ấy hẳn là còn rất trẻ và tài thơ đang độ bừng sáng. Nhiều nhà thơ nổi tiếng hiện thời đã bắt đầu từ xuất phát như ông. Nhưng vì sao ông không trưởng thành về thơ như họ. Chính bài báo của ông nói xấu Xuân Diệu đã cắt nghĩa rất rõ. Trước nhất là lòng đố kỵ, đố kỵ với cả bậc thầy, đố kỵ với cả người đã khuất. Thứ nữa là không đủ tầm văn hóa để hiểu được vẻ đẹp của cái riêng biệt trong tâm hồn một nhà thơ. Và rốt cuộc là ông không hiểu rằng một nhà thơ không chỉ thơ trong tác phẩm mà cả trong đời thường nữa.
Văn Nghệ Trẻ số...., 2002, ký tên Nhật Giang