Văn mình vợ người

Thoạt nghe thì cứ tưởng câu đó là của dân gian nước mình, kỳ tình đây là lời Lỗ Tấn. Hóa ra làng nho ở bên Tầu cũng thế. Không chừng là khắp năm châu bốn bể đâu đâu văn giới cũng vậy cả.

Cố nhiên, nói “văn mình”, không có nghĩa cái câu cực hóm ấy chỉ chí lý đối với nghề văn. Tật đấy, ở đời, hình như nghề nào, tuổi nào con người ta cũng có thể một chút đỉnh vướng vào. Chẳng ít thì nhiều, một xíu hão huyền, một tý tự phụ, một tỵ thánh tướng cái tôi... Song, “văn mình vợ người” với ý tứ thâm thúy nhất của nó thì quả là có phần thiên hẳn về cho giới văn chương chữ nghĩa.

Riêng bạn, bạn cho rằng mình không hề mắc thói đó? Có thể như vậy lắm. Chắc chắn là không phải tất tật những người hành nghề văn trên đời: nhà thơ, nhà văn, nhà báo, nhà dịch thuật, nhà phê bình, nhà viết sách lý luận, nhà soạn sách khảo cứu v.v... ai ai cũng đều ôm trong lòng nỗi cuồng si văn bút bản thân, và càng không phải bất kỳ ai cũng nặng trịch đức tin đanh thép về sự tuyệt hảo của từng chữ mình viết, từng lời mình nói. Nhưng, để có thể hoàn toàn vững tâm là mình không thái quá như thế thì bạn, đúng hơn là văn chương của bạn phải đã từng trải nghiệm sự đời. Chẳng hạn, đã từng chịu sự phê bình, từng bị chê bai, bị chỉ trích, hoặc chí ít là bạn đã từng nghe một lời bình phẩm không xuôi tai về văn chương của bạn. Suy nghĩ của bạn và đặc biệt là lời lẽ cùng thái độ của bạn trước những sự khen chê không được như ý ấy thường là như thế nào?

Thẳng thừng ra mà nói thì ở đời này không mấy ai có thể hoàn toàn bình tâm và thật sự vui vẻ chấp nhận sự phê bình nhằm vào câu cú của mình. Rất hiếm người có thể tự thấy là cần phải hàm ơn “đối tượng” đã chỉ trích mình. Càng không mấy người khi phải trở thành “đối tượng của sự phê bình văn học” mà lại không ít nhiều bị những ý nghĩ cay nồng vầy vò tâm trạng. Lắm khi chỉ vì một chữ của mình bị đời đụng tới, thậm chí chỉ là với lớt phớt đôi lời bóng gió, lại còn được rào trước đón sau nữa, vậy mà chúng ta cũng không thể cam lòng nín nhịn một cách thanh thản. Văn tôi như thế mà bảo rằng không hay thì thật là không còn trời đất gì nữa. Văn tôi mà anh dám chê tức là do anh dốt, hoặc là do anh xấu tính. Điều tôi đã viết ra, đã chỉ ra, đã nêu lên mà anh dám cho là không đúng, là do anh ít học, hoặc do anh cố tình dựng đứng, cố tình chụp mũ để xúc phạm tôi, làm hại tôi... Than ôi là cái đức khiêm nhường trong lòng chúng ta! Nhưng cũng thật may là ở ta nỗi niềm “văn mình vợ người” hiếm khi công khai trở nên chua ngoa, và hình như là chưa từng bao giờ bị biến thành những vụ việc lố lăng, tùm lum om sòm trước mặt bàn dân thiên hạ.

Thật ra, xét cho cùng, mặc dù là rất buồn cười nhưng cái tật “văn mình” không phải là một điều gì xấu tệ hại, thậm chí phần nào đó còn là một thứ tính khí khá dễ thương của người cầm bút. Bởi nỗi đã đổ mồ hôi sôi nước mắt bên bàn viết làm sao lại không trọng, không yêu, không nâng niu từng chữ của mình cho được. Viết sách mà sợ sệt sự phê bình, mà ba phải, dĩ hòa vi quý, không tự tin, không tâm đắc với chính mình thì còn viết lách nỗi gì. Vả chăng, mặc dù có cái cố tật nghề nghiệp mang nhiều màu sắc tự yêu mình ấy, nghề văn lại có nhiều đức tính nghề nghiệp để bù lại, đặng giúp cho người trong nghề không tự biến mình thành kẻ tự phụ đầy dị hợm.

Thêm nữa, trong nghề văn cũng có những luật riêng, tuy không thành văn và không bắt buộc nhưng rất đáng nể, ít ai dám vi phạm. Chẳng hạn có “luật” như thế này: đã là tác giả của một văn bản thì không nên kiêm nhiệm làm bình luận viên cho văn bản ấy, nghĩa là không nên cổ động cho nó, tán dương cho nó, càng không nên lớn tiếng đấu tranh cho nó. Chúng ta tin rằng điều chúng ta viết ra là hay, là đúng, là tuyệt tác, nhưng nếu người đọc không thấy như thế và lên tiếng phê bình chỉ trích thì dẫu rằng chúng ta không vui, chúng ta ấm ức, “đạo” và “luật” của nghề văn vẫn mong chúng ta hãy im lặng, hãy tử tế mà lắng nghe. Cho dù có gay gắt đến đâu, có tàn tệ đến thế nào, nhưng nếu vẫn trong phạm vi văn chương, vẫn căn cứ chặt chẽ vào văn bản, vào câu chữ do đích thực tác giả viết ra để mà phê phán chứ không bắt quàng sang những lĩnh vực ngoài văn học, hay là bới móc đời tư, chuyện riêng của tác giả để mà mạt sát thì sự phê bình ấy vẫn cứ luôn cao quyền hơn và đáng kể hơn mọi mức độ tự ái của tác giả. Tác giả không thích bị độc giả chỉ trích và chê bai, nhưng biết làm thế nào được, bởi vì tự bản chất nghề nghiệp của mình, tác giả phải là người tôn trọng quyền dân chủ và quyền tự do ngôn luận của độc giả hơn ai hết.

Khi chúng ta tự mình ráo riết lý sự và hăng hái đấu tranh đặng bác bỏ, đặng đập lại những lời phê bình nhằm vào câu cú chữ nghĩa của chúng ta, thì đấy cũng chính là lúc chúng ta đang để cho cái tật buồn cười “văn mình vợ người” hiện ra rõ mồn một trong trạng thái buồn cười nhất của nó và phô nhất của nó vậy.

Văn Nghệ Trẻ, số 37, 2003, ký tên Bảo Ninh