Tiểu thuyết thời đổi mới
Thời kỳ Đổi Mới được xác định một cách chính thức là từ năm 1986. Nhưng ý chí, nội tâm và nội lực của Đổi Mới thì đã được hình thành từ nhiều năm trước đấy. Thậm chí đã từ rất lâu rồi. Bởi vì tiến hành công cuộc đổi mới mọi mặt của hiện tình đời sống đất nước ở giữa thập kỷ 80 không phải là lực lượng xa lạ hay mới lạ nào mà chính là đông đảo quần chúng nhân dân lao động, những người đã làm ra mọi nền tảng của chính cái hiện thực đời sống cần phải thay đổi ấy. Chính những người dân lao động và chính là các cựu chiến binh của hai cuộc kháng chiến, đã có mong muốn, có khát vọng, có nhu cầu đổi mới hiện tình đất nước và chính họ đã khởi động, đã tiến hành, đã làm nên Đổi Mới. Nhờ có gốc rễ căn bản và sâu xa trong lòng người như thế nên Đổi Mới mới được suôn sẻ vả thành công như thế ở ta.
Ý thức và mong muốn đổi mới ngày một mãnh liệt trong lòng dân hồi ấy đã bộc lộ trong văn học từ rất lâu rồi trước khi ra đời hai chữ Đổi Mới. Mong muốn đổi mới của nhân dân được thể hiện một cách gián tiếp và có lẽ là không chủ ý trong văn học trước tiên là những ý kiến của các nhà văn đề nghị văn chương sau chiến tranh cần phải được cách tân và cởi mở hơn, nghĩa là được phong phú, được sâu sắc, được gần gũi với hiện thực thường nhật và đa dạng, đa chiều của đất nước hơn. Những manh nha của ý thức Đổi Mới cũng được thể hiện dần ra trong các sáng tác sau chiến tranh. Trước nhất là trong thơ, sau nữa trong truyện ngắn và cả trong tiểu thuyết.
Chẳng hạn, Cù lao Chàm. Ngày nay ít ai trong giới phê bình còn nhắc tới cuốn tiểu thuyết đã có thời sôi sục lên thành cả một phong trào. Trò đời là thế, om sòm lên rồi tắt lặng đi, trống chiêng ầm ĩ thái quá rồi chê bai phủ nhận đầy bạc bẽo và bất công. Nhưng tác giả, tác phẩm và người đọc không liên quan gì tới những trò vè ấy.
Những năm đầu 80, đông đảo độc giả tìm đọc Cù lao Chàm không phải do những lời khen ngợi của các ông chức sắc và những tụng ca rầm rĩ của các quý ông phê bình gia, mà bởi vì họ thực sự bị nội dung tác phẩm ấy lôi cuốn. Bản thảo quá dày, và dường như được viết rất nhanh, nên có nhiều trang bị đuối làm hại tới giá trị văn chương chữ nghĩa của toàn bộ tác phẩm, song đây vẫn là một trong số những cuốn tiểu thuyết đụng được tới lòng người, đụng được tâm trạng của đông đảo người đọc. Cho dù là tâm trạng có tính nhất thời. Tâm trạng ấy là tâm trạng bức bối với thực cảnh đời sống, tâm trạng muốn đổi mới. Đóng góp của loạt tác của nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn vào những năm ấy như: Cù lao Chàm, Đứng trước biển vào quá trình đổi mới nhận thức là không nhỏ.
Cù lao Chàm cũng là một bài học cho các nhà văn trước ngưỡng cửa Đổi Mới. Ấy là văn chương là văn chương. Không thể tách nội dung với hình thức, mà đó là một. Bạn không thể vì nội dung nóng hổi, cập nhật mà bỏ qua điều muôn thuở của văn học ấy là giá trị văn chương. Và tiểu thuyết luôn thể hiện hiện thực theo cách của nó chứ không phải theo cách của phóng sự và bút ký.
Tiểu thuyết chỉ thể hiện những vấn đề chỉ có thể thể hiện bằng tiểu thuyết. Hình như M. Kundera đã nói thế. Nghe như là quá mơ hồ và luẩn quẩn vậy. Song, chính xác là thế.
Bước vào thời Đổi Mới, hay đúng hơn mở ra thời Đổi Mới trong văn học Việt Nam có một tiểu thuyết thể hiện đúng định nghĩa kể trên. Ấy là Thời xa vắng. Đấy là cuốn tiểu thuyết khiến cho quá trình đổi mới văn chương được sáng giá ngay từ đầu.
Văn Nghệ Trẻ số 46, 2005, ký tên Bảo Ninh