Hiệu ứng “ thời xa vắng”

Cho đến tận ngày nay, mỗi khi bàn về văn học và nhà văn trong những năm kháng chiến chống Mỹ, nhiều ông thầy giáo vẫn còn tiếp tục dạy, thậm chí lên cả truyền hình để dạy mãi người ta rằng: hồi đó để phục vụ một cách trực tiếp, hữu hiệu và kịp thời cuộc chiến đấu nên các nhà văn đã gác hình thức sang một bên để tập trung vào nội dung chính trị của tác phẩm, hy sinh giá trị văn chương để chuyên chú mục đích tuyên truyền và giáo dục tư tưởng cho quần chúng độc giả. Mặc dù nói như thế là các thầy khen ngợi, song khen ngợi thế thì còn tệ bằng mười lần chê.

Thời nào thì thời, một tác phẩm văn học cũng sẽ hoàn toàn là vô giá trị khi được viết dở òm. Thời bình hay thời chiến thì độc giả văn học vẫn như nhau ở chỗ chỉ yêu chuộng và tìm đọc những cuốn sách hay. Cuốn sách dù có lập trường cao mà dở, mà nhạt, mà giả, mà câu chữ sơ sài ẩu tả thì chẳng ai đọc. Khi đã không có người đọc thì nhà văn ấy chẳng phục vụ được ai, chẳng giáo dục được ai, và vì vậy nhà văn ấy cũng chẳng góp phần được gì vào cuộc kháng chiến. Người đọc có thể thông cảm với sự yếu kém của nhà văn, nhưng nhà văn thì chẳng thể lấy bất cứ nguyên do khách quan nào, kể cả bom đạn, để biện minh cho sự xoàng xĩnh của tác phẩm mình viết.

Trong kháng chiến cũng hoàn toàn như trong thời bình mà thôi, có những tác phẩm rất hay và vô vàn những tác phẩm dở. Đúng là hoàn cảnh chiến tranh buộc nhà văn phải viết nhanh hơn hoàn cảnh thông thường. Thế nhưng chính sự viết nhanh ấy đối với những nhà văn có tài lại giúp cho họ lược đi lối viết lách nắn nót cầu kỳ và thói ham chuộng quá mức sự cách tân về hình thức để trở nên giản dị, chân thật, gần gũi hơn với hiện thực cuộc sống. Văn xuôi, mà nhất là truyện ngắn, trong thời kỳ kháng chiến, phát triển vượt lên khỏi muôn trùng khó khăn gian khổ, trở thành một nền truyện ngắn rất thành công được đông đảo độc giả thời đó yêu chuộng, là do các nhà văn mặc dù viết ở chiến trường, viết từ chiến hào vẫn sống chết với giá trị nghệ thuật của tác phẩm chứ không phải là “hy sinh” nó đi.

Tất nhiên là nền văn học và bản thân các nhà văn đã phải hy sinh rất nhiều năng lực của mình cho nhu cầu phục vụ cuộc kháng chiến. Trong đó có việc phải tạm gác lại và có khi là phải từ bỏ hẳn con đường tiểu thuyết.

Không phải tất cả các nhà văn đều hợp với tiểu thuyết, nhưng nói chung là nhà văn nào cũng mong muốn thử sức mình ở thể loại hàng đầu này. Thế nhưng, chiến tranh. Nhà văn Nguyễn Quang Sáng đã không thể thực hiện trọn vẹn Đất lửa. Dừng lại trước Ở xã Trung Nghĩa và Người mẹ cầm súng, nhà văn Nguyễn Thi đã phải dang dở ở bước phác thảo một cuốn tiểu thuyết lớn.

Mặc dù sự dừng bước lại của tiểu thuyết là một sự tất yếu do hoàn cảnh chiến tranh, nhưng những năm bị gián đoạn ấy vẫn là một tổn thất gây hậu quả lâu dài cho nền văn học nói chung và tiểu thuyết nói riêng. Có lẽ do suốt trong những năm trường kỳ kháng chiến chỉ hay và chỉ mạnh mảng truyện ngắn nên khi đất nước đã thống nhất đã hòa bình mười mấy năm rồi mà văn xuôi không vượt lên được khỏi tầm đã đạt đến từ thời chiến tranh. Hồi đó vẫn thường nghe kêu rằng văn học không xứng tầm thời đại, không xứng tầm đất nước và dân tộc, có lẽ là vì thế.

Thành ra có thể nói Thời xa vắng là cuốn tiểu thuyết đã được cả nước mỏi mắt trông đợi. Không phải là một kiệt tác vượt thời đại, không phải là một cái gì chưa từng có trong nền văn học, thế nhưng sau hơn ba chục năm trời can qua binh lửa đây là tác phẩm đầu tiên thực sự là tiểu thuyết. Thời xa vắng không mới, nó chỉ lấp đi khoảng gián đoạn dằng dặc kể từ Đất lửa, Vỡ bờ và có thể là kể từ tận thời của Nam Cao, Vũ Trọng Phụng nữa. Những nhân vật đích thực là nhân vật tiểu thuyết như San, như họa sĩ Tư bị lạc mất trong chiến tranh nay đã xuất hiện trở lại với Giang Minh Sài.

Cánh cửa mà nhà văn Lê Lựu đã mở ra cho tiểu thuyết thời Đổi Mới tuy rằng đã cũ nhưng mà vẫn vô cùng mới đối với các nhà văn lứa kế sau ông. Những quan niệm về tiểu thuyết có thể đúc rút được từ Thời xa vắng cũng không lạ thường gì song với những người viết văn trẻ tuổi hồi đó thì vẫn có tác dụng gần như sự bừng tỉnh.

Số phận dân tộc, hiện thực đất nước được thể hiện qua cuộc đời và số phận rất riêng rẽ, rất khác nhau và không ngừng biến đổi của mỗi con người. Con người tạo nên thời đại, làm ra thời cuộc, nhưng con người cũng là những thân phận hứng chịu thời cuộc và thời đại, mỗi người hứng chịu theo những cách và những mức độ khác nhau. Đấy là những điều quá là đơn giản đối với nhà văn thời nay, thế nhưng bài học đơn sơ ấy của Thời xa vắng đã thực sự làm thay đổi nền tiểu thuyết Việt Nam khi bước vào thời Đổi Mới. Kể từ sau Thời xa vắng không ai còn có thể tiếp tục viết văn như trước được nữa. Đạt được một hiệu ứng lớn đến như thế, kể từ đầu Đổi Mới cho đến nay, trong tiểu thuyết chỉ mới có Thời xa vắng.

Văn Nghệ Trẻ, số 47, 2005, ký tên Bảo Ninh