Cách tân trước tiên từ độc giả

Vốn là một anh bộ đội trong thời kháng chiến nên khi viết văn truyện này truyện khác tôi thường để nhân vật của mình sống trong thời đó, trong bối cảnh cuộc chiến. Do vậy đi đâu gặp ai tôi cũng thường được người ta hỏi, bằng nhiều câu hỏi với nhiều cách diễn đạt khác nhau, nhưng đều chung một cái ý như thế này: Trong những điều ông viết ra có bao nhiêu phần trăm là những sự ông đã thực trải qua, đã thực tận mắt tận tay, bao nhiêu phần trăm là tô đen tô hồng hiện thực?

Với tư cách là một cựu chiến binh thì loại câu hỏi đó là rất dễ trả lời. Nhưng là một người viết văn thì quả thật là hết sức chán ngán khi bị hỏi như vậy. Không phải là vì câu hỏi hóc búa hay thiếu thiện chí mà vì loại câu hỏi ấy dường như là điển hình cho một lối viết, lối đọc, lối quan niệm của một thời văn học mà tôi nghĩ, tôi tưởng là kể từ Đổi Mới đã hoàn toàn rêu phong bao phủ.

Tuy nhiên, dù cho rằng hỏi thế là lỗi thời, nhưng nếu người hỏi đã luống tuổi, là người đồng thời với mình thì tôi vẫn thấy người ta hỏi vậy là sự bình thường, là lẽ tất nhiên. Bởi làm sao khác được, thời tuổi trẻ của chúng tôi, ở nhà trường văn chương được dạy như vậy, trên báo trên đài văn chương được luận bàn như vậy, rất nhiều tác phẩm văn học, kể cả thơ chứ không chỉ văn xuôi, được sáng tác theo cách như vậy. Thời đại ấy là thời chiến đấu và lao động, thời chịu đựng gian khổ, cuộc sống vật chất trọng sự ăn chắc mặc bền, đời sống tinh thần cốt ở đúng sai theo chuẩn mực chứ chưa bàn cãi hay với không hay. Hàng chục năm chiến tranh, nhà văn là chiến sĩ, văn chương là vũ khí, cho nên làm thơ viết truyện với viết báo, làm tuyên truyên cổ động có cùng mục đích, cùng định hướng và không mấy khác nhau là sự dĩ nhiên trong suy nghĩ của toàn xã hội. Đấy là một trong những duyên do khiến cho hồi đó không phải chỉ các bậc đại gia phê bình mà cả đông đảo độc giả nữa gay gắt và dữ dội với Đống Rác Cũ, Vào Đời, Phá Vây, Vòng Trắng... mà không bàn gì đến giá trị nghệ thuật của các tác phẩm ấy.

Song, nếu người đặt câu hỏi còn trẻ tuổi, là độc giả thuộc thế hệ được mã hóa là những 7X, 8X thì tôi thật sự bối rối và hoang mang.

Gần đây tôi thường nghe các độc giả trẻ, trong đó có cả nhà báo chuyên mục văn học nghệ thuật nêu câu hỏi thế này: Chiến tranh đã lùi xa hơn ba chục năm, vì sao nhiều nhà văn cứ cái đề tái đã cũ quá ấy viết mãi vậy? Tại sao không cập nhật ngòi bút để cập nhật với hiện thực đời sống?

Nghe có vẻ khác hơn và trẻ con hơn, nhưng thực chất thì cách nghĩ tân tiến này là y hệt quan niệm cũ mèm của các bô lão thời trước Đổi Mới. Cũng hết sức là đúng đắn như vậy và cũng hoàn toàn là phi văn học như vậy.

Những độc giả đời mới đó, gồm cả một số nhà báo và nhà phê bình trẻ, cũng thường lên tiếng chỉ trích các nhà văn nhà thơ cùng thế hệ với họ là không bám sát, không cập nhật được thực tiễn, không phản ánh được hiện thực. Nghe quá đúng mà rất chán. Đã thế kỷ XXI mà sao tuổi trẻ có học vẫn hiểu văn học một cách lẩm cẩm thế chứ.

Thú thực là tôi vô cùng nhớ tiếc luồng gió mới của những năm Đổi Mới văn học. Có được luồng gió ấy không phải chỉ do các nhà văn và các sáng tác mà là do sự bừng sáng của tâm thế con người toàn xã hội, của độc giả. Hoặc có thể nói sự Đổi Mới văn học nước nhà chủ yếu là nhờ độc giả. Cách đọc, cách nghĩ, cách bàn về văn học của độc giả những năm ấy đổi thay một cách gần như là đột khởi. Tôi nghĩ rằng chính nhờ độc giả nên Đổi Mới văn học mới mở màn được ngoạn mục đến thế bằng tiểu thuyết Lê Lựu, kịch Lưu Quang Vũ, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp.

Ngày nay khi trong đông đảo độc giả không còn cái đà của sự đột khỏi đó nữa, sự sáng tạo và cách tân của các nhà văn nhà thơ trẻ trở nên cô độc và chênh vênh.

Văn Nghệ Trẻ, ký tên Bảo Ninh