Chương II ƠI NGƯỜI MIỀN NÚI (Năm 1964) KIẾN TRÚC THỨ TƯ

CHỚP MẮT MỘT CÁI ĐÃ LÀ MÙA XUÂN NĂM 1964.

Mùa xuân năm ấy lắm gió nhiều, mưa, giá rét căm căm, là cái mùa làm táp mạ héo lúa. Trên bờ sông Phù Dung, vẫn còn một cây mộc phù dung cổ thụ lại tự nhiên trổ hoa vào mùa ấy, còn cây bồ kết ở đầu phố mọi năm hoa nở trĩu cành, năm nay lại là năm “đực”, nên chẳng bói được cánh hoa nào. Người trong thị trấn xôn xao bàn tán, không rõ đấy là điềm lành hay điềm dữ. Cứ theo những người có tuổi nói, chuyện lạ về việc cây phù dụng nở hoa vào mùa xuân các cụ đã được thấy ba lần: Lần đầu tiên, vào năm Tuyên Thống thứ hai, phát bệnh dịch tả, dân đinh trên thị trấn chết mất già nửa, đó làm điềm dữ. Lần thứ hai vào năm Dân Quốc thứ 22 phát đại hồng thủy, cả thị trấn nước ngập mênh mông, biến thành hồ ao nuôi cá, tròn nửa tháng giời, nước mới rút, điềm xấu. Lần thứ ba vào năm 1949, đại quân Giải phóng Nam tiến, tiễu phỉ diệt ác bá, người nghèo vươn mình, đó là điềm lành. Còn như cây bồ kết không nở hoa, không kết được những quả dài như quả đậu, các cụ già cũng có cách nói của mình, đó là điềm ô uế, chuyện đời lộn xộn, kéo dài năm nọ sang năm kia, hoàn toàn bất lợi. Chỉ nguyên cái năm nay, hai sự kiện là cây phù dung nở hoa vào mùa xuân, và cây bồ kết cứ đực ra không chịu nở hoa, lại chập vào làm một, hết sức lạ kỳ, như vậy là thủy hỏa tương khắc, có thể là đại cát đại lợi, nhưng cũng có thể là dân thị trấn sẽ gặp những tai họa khôn lường... Trước mắt, lòng người dân thị trấn thấp thỏm, bàng hoàng, mèo chó bất an. Nhưng giải phóng cũng đã được tới 13, 14 năm rồi, ở ngoài chợ khó mà có thể kiếm được một ông thầy bói, vì thế có một số người bèn đi tìm tên phần tử loại 5 là Tần Thư Điền, con người vốn “việc trên trời biết được một nửa, việc dưới đất biết được tất cả” để thỉnh giáo. Nhưng cái thằng cha Tần Thư Điền lại giả bộ làm người tích cực, làm ra vẻ tinh thần giác ngộ còn cao hơn cả quần chúng xã viên nói chung, và tư tưởng cũng vô cùng tiến bộ, nên đã ra vẻ, lên giọng bảo rằng, những luận điệu, đồn đại nói trên, chẳng qua chỉ tại không chịu đọc sách, không hiểu sinh vật học, sinh thái học mà ra. Vì thế nên đã đem gom góp tất cả những biến thiên của thế sự, cùng những tai họa tự nhiên, và những hiện tượng biến dị của cỏ cây, hoa lá dồn vào làm một, rồi đưa ra các kiểu giải thích đầy mê tín dị đoan, vân vân. Cuối cùng lại còn viện dẫn ra lời răn dạy của ông thầy lãnh đạo cách mạng nói rằng: Trong hoàn cảnh đất nước còn đầy những người mù chữ, thì không thể nào xây dựng chủ nghĩa cộng sản được”, để thuyết phục mọi người, để lên lớp chính trị, hòng nâng cao giá trị của bản thân mình, đồng thời là đề cao tính ưu việt về tri thức văn hóa của mình, và hạ thấp sự giác ngộ tư tưởng của quần chúng xã viên.

Thế nhưng những hiện tượng biến dị của giới tự nhiên đó lại vừa đúng trùng hợp với những sự kiện trọng đại trong đời sống của xã viên không sớm hơn mà cũng không muộn hơn. Hạ tuần tháng 2, tổ công tác của ban tuyên giáo huyện ủy đã về đóng ở thị trấn Phù Dung. Tổ trưởng tổ công tác lại chính là chị nguyên cửa hàng trưởng cửa hàng ăn uống quốc doanh cũ. Lý Quốc Hương trở lại lần này, ăn mặc giản dị, sắc diện trầm tĩnh, rất nhiều ngày không hề lộ diện, ở trong nhà một người là “bần nông hiện đại”, đó là ngôi nhà sàn của Vương Thu Xá, gọi là “bắt rễ xâu chuỗi” học tập cách thức hồi cải cách ruộng đất của các đội công tác. Những cư dân trong thị trấn miền núi xưa nay đều rất kính nể những đồng chí công tác do cấp trên phái xuống. Đối với chính trị, đối với mọi thứ tình hình lại hết sức ngu ngơ như mắt đui tai điếc. Cuộc sống của họ phẳng lặng như ao nước tù, những phong tục, tình người từ muôn thuở, giống như một thứ thuốc lú dùng liên tục trường kỳ khiến cho họ trở thành mông muội trì trệ. Ngay đến cả nhân vật hàng đầu như Cốc Yến Sơn, Lê Mãn Canh đã từng tiếp xúc với đời mà vẫn cứ tưởng rằng chiếc bánh xe trâu của cuộc sống vẫn bình thường kẽo kẹt chuyển động không nhanh không chậm. Đối với việc tái xuất hiện của Lý Quốc Hương, tuy trong lòng họ cũng có thoáng hiện những cụm mây đen, nhưng rồi họ cũng cho qua không để ý. Chị ta ở vị trí khách, còn mình ở vị trí chủ nhà. Thần tiên xuống trần, cũng cần hỏi Thổ Công. Họ chính là những ông Thổ Công trên mảnh đất này. Cho nên bất kể là tiên cô tiên bà, quan lớn quan bé tới đây, làm những việc lung tung bừa bãi, đại để là cũng sẽ gặp khó khăn. Thêm vào đó, đúng lúc ấy, Cốc Yến Sơn đang bận tung ra một loại giống lúa mới, phẩm chất tốt, còn Lê Mãn Canh lại đang thúc giục đại đội sản xuất làm vụ lúa xuân với giống mới nên bận ngập đầu ngập cổ.

Có một sự kiện lớn là tổ công tác vào ở trong ngôi nhà sàn của Vương Thu Xá, tạm thời chưa phải là tin quan trọng của thị trấn. Mọi sự chú ý của dân thị trấn đang bị một sự kiện khác cuốn hút hơn: Vợ chồng cô bán canh bánh tráng Hồ Ngọc Âm lên ngôi nhà tầng sắp sửa khánh thành. Ngôi nhà lầu làm phân tán lòng người, ảnh hưởng tới cuộc vận động của tổ công tác. Để làm ngôi nhà lầu này, vợ chồng Hồ Ngọc Âm phải nhờ người vẽ kiểu, chuẩn bị vật liệu, mời thợ nề, thợ mộc, túi bụi suốt cả mùa đông lẫn mùa xuân, khiến người gầy rộc hẳn đi. Những người đi chợ đi phố, lại nói: “Cô Phù Dung” tuy người có gầy đi đôi chút nhưng trông lại trẻ, lại đẹp ra. Cái nhà trọ Hồ Ký cũ kỹ của cô đã quá rệu rã rồi, cô định rằng xong nhà mới là dỡ bỏ nó đi. Ngôi nhà mới xây ngay liền vách với quán trọ cũ, nền đất mua của chủ nhân ngôi nhà sàn Vương Thu Xá. Nghe nói, sau khi tiêu sạch sẽ khoản tiền bán đất 200 đồng bạc, Vương Thu Xá mới bắt đầu hối hận: bán rẻ. Vợ chồng Lê Quế Quế mua rẻ của hắn ít nhất cũng phải tới trăm đồng bạc, tiền ấy, đã tính vào tiền ăn canh bánh tráng hơn hai năm liền không trả, nhưng một trăm đồng bạc là những một nghìn bát canh cơ! Trời đất! Những một nghìn bát! Cái thằng Vương Thu Xá này có cái bụng trâu ruột ngựa cũng chứa không nổi ngần ấy bát. Những người buôn bán bao giờ họ cũng quăng câu dài để nhử cá to, và vớ bẫm... Nhưng cho đến hôm nay, mặc xác anh có hối hận hay không hối hận, ngôi nhà lầu cũng đã lên xong, một màu xanh gạch, xanh ngói, những bức tường quét vôi sáng sủa. Tường mặt tiền lại xây theo kiểu Tây, kẻ bằng xi măng thành những ô vuông vuông dài dài, gây cho người ta cái cảm giác vừa trang trọng vừa hoàn chỉnh. Tầng trên mở hai cửa sổ lắp hoàn toàn kính lưỡng dụng, giữa hai cửa sổ là một ban công dài có gắn những đồ án hoa văn. Tầng dưới là những bậc thềm bằng đá xanh, cửa lớn sơn đỏ. Một chiếc khóa đồng “mắt trâu” có thể chuyển động được, gắn ngay trên khung cửa ra vào. Tòa nhà này có thể gọi là tỉnh quê kết hợp, và Tây ta chung sống, ơ trên phố Đá Xanh của thị trấn Phù Dung xem ra chỉ có ngôi nhà ấy là đọ được với cửa hàng bách hóa, cửa hàng thực phẩm và cửa hàng ăn uổng quốc doanh đứng ở đầu phố, giữa phố và cuối phố, nó cao vượt lên, lừng lững giữa những ngôi nhà già nua cũ kỹ của bốn bên hàng phố, có thể nói rằng đó là kiến trúc lớn thứ tư trong thị trấn này, mà lại là sở hữu của tư nhân! Ngay từ khi giàn giáo còn chưa được dỡ xuống, dân cư thị trấn này đã ngày ngày đến vây quanh nó, bình luận, bàn bạc rồi. Tổ trưởng tổ công tác của ban tuyên giáo xuống xã Lý Quốc Hương cũng đã có đến mấy lần, đứng ngắm nghía lẫn vào trong đám quần chúng và đã ghi vào cuốn sổ tay mấy điều “quần chúng phản ảnh”:

“Kiếm tiền khó như mò kim đáy giếng”, thật không ngờ bán canh bánh tráng mà lại lãi lờ đến thế, xây dựng được nhà lầu”.

“Còn đàng hoàng bề thế hơn cả hiệu Mậu Nguyên và to tát vung vinh hơn cả hiệu muối Hải Thông hồi trước giải phóng”.

“Người không buôn gian bán lậu không giàu, ngựa không có cỏ ăn đêm ngựa gầy”... Không có hai ba nghìn bạc trong tay không làm nổi cái nhà ấy”.

“Cái thằng Lê Quế Quế xuất thân là đồ tể, chui vào nhà họ Hồ làm rể, không hiểu nó đã tu nhân tích đức được từ đời nào”.

“Hồ Ngọc Âm là con quỷ quái hàng đầu ở cái thị trấn này. Nó cứ ngậm miệng ăn tiền. Có tiền mặt không chịu gửi vào ngân hàng. Không biết nó nhét vào cái khe cái ngách nào”.

Nhà mới đã hoàn thành, nhưng nhà cũ còn chưa kịp dỡ, đã vấp phải ngay cái chuyện lạ lùng là cây phù dung trên bờ sông Phù Dung nở hoa vào mùa xuân, Hồ Ngọc Âm quyết định làm mươi mâm rượu để giải xui, đồng thời cũng là bữa cơm liên hoan mời bà con trong phố và cảm ơn thợ nề thợ mộc. Trước hết cô đi hỏi ý kiến người anh nuôi Lê Mãn Canh. Bí thư chi bộ đại đội sản xuất không gật đầu nhưng cũng chẳng lắc đầu. Hồ Ngọc Âm biết rằng điều đó trong hàng ngũ lãnh đạo gọi là “mặc nhiên công nhận”. Sau đó cô lần đến từng nhà, từng hộ, từ ông Cốc chủ nhiệm, ông trưởng trạm thuế, cho đến chủ nhiệm hợp tác xã cung tiêu, cùng tất cả các vị đầu ngành bách hóa, thực phẩm, cửa hàng ăn uống, và kế toán trưởng của hợp tác xã tín dụng, tất cả những nhà quen kẻ thuộc trong ngõ, ngoài phố đều mời hết lượt. Phần lớn mọi người đều vui vẻ nhận lời, cũng có một số ít tìm cách chối từ lẩn tránh. Cô còn đặc biệt chú ý tới việc đi mời con người bằng mặt, chẳng bằng lòng với cô là Lý Quốc Hương, đang là tô trưởng tổ công tác của ban tuyên giáo huyện ủy, cùng với hai vị tổ viên trong tổ ấy nữa. Lý Quốc Hương đầy vẻ lịch thiệp, luôn luôn liến láu “được, được” và nói rằng, tổ công tác vừa mới tới công tác còn chưa triển khai, đi uống rượu mừng kể cũng hơi khó xử, e vi phạm vào kỷ luật của tổ công tác tuyên giáo, nhưng nhất định rằng sau ngày đó, thế nào cũng đến xem nhà xem cửa, ngồi uống chén nước, nói chuyện tào lao. Lý Quốc Hương kỳ này đã có một địa vị khác và trình độ tiếp xúc, nói năng, làm việc cũng đã có nhiều đổi khác. Hồ Ngọc Âm thấy Lý Quốc Hương có vẻ ôn hòa nhã nhặn, trong lòng cũng thấy vui vẻ cảm kích vô cùng.

Ngày mồng 1 tháng 3, trời vừa tang tảng sáng, ngay ở cửa ngôi nhà lầu mới đã vang lên tiếng pháo lạch tạch đùng, có bánh 500 quả, có bánh 1.000 quả, có bánh 2.000 quả cứ nối tiếp nhau nổ vang lừng, làm sực tỉnh cả thị trấn Phù Dung. Cánh cửa sơn đỏ mỏ toang, đôi câu đối giấy hồng điều chữ kim nhũ vàng được dán lên trông đẹp ngời ngời, vế trước: Cần lao phu thê, phát xã hội chủ nghĩa hồng tài. Vế sau: Sơn trấn nhân gia, thiêm nhân dân công xã phong quang (Chồng vợ cần cù, được phát hồng tài từ xã hội chủ nghĩa. Dân cư sơn trấn, tô thêm vẻ đẹp cho công xã nhân dân), vế ngang: An cư lạc nghiệp.

Chả nói ai cũng biết rằng, đôi câu đối này do tay của Tần Thư Điền viết ra.

Suốt cả buổi sáng, thôi thì thân thích bạn bè, phố phường hàng xóm, bạn buôn bạn bán, đều đến “chúc mừng”, tặng gương, tặng chữ, tặng “phong bao”, tiếng pháo nổ giòn gần như không dứt. Bậc thềm đá xanh trước cửa ngôi nhà mới phủ một lớp dầy xác pháo xanh xanh đỏ đỏ trông như tiên nữ rắc hoa. Khắp đường phố sực nức mùi thuốc pháo, cùng với mùi thịt rượu ăn mừng. Vào khoảng giữa trưa, khách khứa đã tề tựu đông đủ, nhà mới nhà cũ bầy ra hơn mười mâm cỗ, chật ních cả hai nhà, náo nhiệt vô cùng. Chủ nhiệm Cốc, bí thư chi bộ Mãn Canh, trưởng trạm thuế vụ, chủ nhiệm hợp tác xã cung tiêu... tất cả những nhân vật hàng đầu của thị trấn, ngồi chiếu trên.

Trước khi cầm đũa, Hồ Ngọc Âm với nét mặt đỏ tưng bừng mang đầy vẻ mệt mỏi, kéo anh Mãn Canh ra một chỗ nói:

- Em, một giọt rượu cũng không uống được, còn Quế Quế thì nói năng chẳng được ra hồn, nên không thể đứng ra mà tiếp khách mời mọc được, chỉ có anh là tửu lượng khá, anh phải đứng ra làm chủ thay em, cố mời chủ nhiệm Cốc cùng tất cả mọi người ăn uống cho no say. Suốt đời khó có được một dịp vui như thế này...

- Yên tâm, yên tâm, hôm nay ấy à, dứt khoát anh phải thay em, chuốc cho “Đại Binh phương Bắc” đổ kềnh...

- Còn Tần Rồ cũng đi lại giúp đỡ em nhiều, nhưng thành phần của anh ấy cao, em định rồi sẽ cảm ơn anh ấy bằng cách khác. - Hồ Ngọc Âm chu đáo nói.

- Đúng, đúng! Tần Rồ phải vào một danh sách khác.

- Ngoài ra, anh Mãn Canh ạ, sau khi về nhà mới, nhà cũ em phá đi, em và Quế Quế định xin nuôi một đứa con nuôi, đến lúc ấy em phải nhờ anh giúp đỡ đấy.

- Ôi dào, em gái ơi! Em không biết hôm nay là ngày vui mừng sao! Em cứ nhắc mãi đến chuyện ấy để làm gì? Mọi người đang còn đợi anh kia kìa.

Hôm đó Hồ Ngọc Âm không ăn không uống một tý gì, chỉ nghe những lời chúc mừng của bà con lối xóm, mắt nhìn những khuôn mặt vui vẻ tưng bừng là cô đã tràn trề niềm vui và say khướt...

Cốc Yến Sơn “Đại Binh phương Bắc” cực kỳ vui vẻ, sau khi chén rượu đầu tiên trôi xuống bụng và do sự thúc giục của bí thư chi bộ Lê Mãn Canh, ông nâng một cốc rượu, đứng lên, ứng khẩu mấy lời chúc mừng. Giọng nói của ông hôm nay, thuần túy giọng phương Bắc, không xen vào đấy một tý giọng địa phương nào. Trong những trường hợp chính thức, nghiêm túc, bao giờ ông cũng nói bằng giọng phương Bắc, hình như có thế ông mới biểu hiện được tính trọng yếu của nó.

- Các đồng chí! Hôm nay, chúng ta và chủ nhân đều vui vẻ hứng khởi như nhau, cùng đến đây chúc mừng việc xây dựng hoàn tất một ngôi nhà mới! Một cặp vợ chồng lao động bình thường, dựa vào chính đôi bàn tay mình, tích cóp được một số tiền, rồi xây dựng được một ngôi nhà mới như thế này, điều đó nói lên cái gì đây? Lao động có thể trở thành giàu có, có thể cải thiện đời sống. Chúng ta từ chối sự nghèo khổ, chúng ta cần có một cuộc sống hạnh phúc. Đó chính là tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa, là sự lãnh đạo anh minh của Đảng Cộng sản. Hôm nay đây, tay chúng ta nâng cốc rượu, và chúng ta ăn gà vịt thịt cá, chúng ta cần phải nghĩ tới cái điểm thứ nhất đó. Điểm thứ hai là, chúng ta cùng nhau sống trong một thị trấn, ta nên có thái độ thê nào đối với ngôi nhà mới này cũng như với chủ nhân của nó đây? Là vui mừng hay đố kỵ? Là vun vào hay đứng sang một bên dè bỉu, dèm pha? Theo tôi chúng ta cần phải khen ngợi và học tập đôi vợ chồng cần cù này. Nói như thế đương nhiên không phải rằng tất cả mọi người đều đi dọn hàng bán canh bánh tráng. Có rất nhiều con đường và cách thức phát triển sản xuất tập thể cũng như nghề phụ. Điểm thứ ba, chúng ta đã chẳng vẫn thường nói rằng cần phải xây dựng thành công xã hội chủ nghĩa, rồi mới tiến lên chủ nghĩa cộng sản đó sao? Tôi nghĩ, cái chủ nghĩa cộng sản ấy mà, cứ ngồi mà đợi, chẳng bao giờ nó đến cho đâu, có thò tay ra xin, cũng chẳng ai cho. Mấy năm trước, ăn chảo to ở nhà ăn công cộng, nhưng đâu có ăn được... Tôi nghĩ, chủ nghĩa cộng sản ở thị trấn Phù Dung chúng ta nên chăng đưa ra một tiêu chuẩn cụ thể, tức là mỗi hộ gia đình, ngoài việc ăn ngon mặc đẹp, mỗi nhà cần xây dựng lấy một ngôi nhà mới như thế này, mà còn phải đẹp hơn thế này, cao hơn thế này, và khí thế hơn thế này. Ta dần dần thay thế tất cả những ngôi nhà tường cây, lợp tranh, những ngôi nhà bằng gỗ bắp, gỗ thông, những ngôi nhà sàn xiêu xiêu vẹo vẹo, với cánh cửa đen sì, những cửa hàng cũ kỹ ẩm mốc, bằng những ngôi nhà tầng trên tầng dưới, điện thoại, đèn điện! Khi ấy, hai bên đường phố Đá Xanh của thị trấn Phù Dung sẽ là những ngôi nhà mới kề sát bên nhau, giông như một dãy phố gọn gàng đẹp đẽ trong các thành phố lớn...

Bởi vì đây không phải là hội trường, cho nên đối với những lời chúc rượu của “Đại Binh phương Bắc” người ta không đáp lại bằng những tràng vỗ tay nhiệt liệt, mà đáp lại bằng những tiếng cười, bằng những tiếng kêu “hảo, hảo”, và bằng những tiếng lanh canh chạm cốc với nhau. Đương nhiên cũng có một số người trong lòng ngờ vực, cho rằng: cái ông Cốc này, mới có mấy cốc rượu vào bụng, mà rượu đã bắt đầu lên tiếng rồi sao? Mọi người đều ở nhà mới, sống những ngày sung sướng tức là chủ nghĩa cộng sản rồi sao? Nhưng hôm nay, gió mưa lại bắt đầu rầm rập kéo về, và hình như giai cấp và giai cấp đấu tranh, mới là căn cốt của cách mạng, mới là con đường dẫn tới chủ nghĩa cộng sản.

Tiếp đó, ông trưởng trạm thuế vụ cũng nâng cốc nói đôi câu. Khi ông đề nghị chúc chủ nhân nhà mới chóng sinh quý tử và thịnh vượng đa đinh, thì đã được mọi người hò hét, hoan nghênh.

Rượu, là rượu của nhà nấu, uống đậm đà lại có hậu. Cỗ, gồm hơn mười bát ô tô, có đủ gà vịt thịt cá. Ông Cốc và Lê Mãn Canh hai người hết sức vui vẻ, uống như hũ chìm.

Cũng có những người e ngại, bằng cặp mắt bàng quan, lạnh lùng đã nhận ra được một điều rằng, chủ nhân ngôi nhà sàn Vương Thu Xá đã “cả gan” phá bỏ lệ xưa, không tham gia vào tiệc rượu này, không làm một “chân chạy” giúp đỡ công kia việc nọ, rồi sau đó thì ăn giúp. Điều đó quả có nhiều người cho rằng có chuyện bất bình thường. Phải chăng anh ta vì tiếc của, đã “bán rẻ” mất miếng đất, nên không muốn trông thấy cảnh người khác dựng nhà mới trên mảnh đất quả thực của mình. Hay là do tổ công tác của ban tuyên giáo huyện ủy đã đến ở trong ngôi nhà sàn của anh ta, nên nay anh ta đã trở thành “người đỏ”, trở thành “rễ”, phối hợp với tổ công tác đang chuẩn bị phát động phong trào, nắm phong trào, nên không có thời gian mà rút chân ra được? Còn có một ý nghĩ lo lắng, sợ hãi đoán rằng, có thể là anh ta đã dò nghe được một tin tức quan trọng nào đó, đã đánh hơi được một việc quan trọng nào đó, nên đã đề cao cảnh giác, đề cao giác ngộ.